Abel Aparicio asina o libro ¿Dónde está nuestro pan?, un conxunto de tres relatos sobre a represión durante a guerra e a posguerra na comarca do Bierzo. Escribe para loitar contra a desmemoria e o esquecemento daquelas mineiras que desfacían o lombo na liña de baldes ou daqueloutras 39 veciñas que se rebelaron ante os gobernantes pola falta de alimentos.

Apenas os primeiros raios de luz iluminaban a cunca do río Tremor, pero o carbón xa comezaba a circular dende Almagarinos (Igüeña) cara á estación ferroviaria de Brañuelas (Villagatón). Da mañá a noite, unha especie de teleférico de seis quilómetros de lonxitude transportaba a mercancía mineira que logo se distribuía dende aquel recuncho do Bierzo a diferentes puntos de España. Libertad Aurora Suárez, a encargada da liña de baldes, traballaba alí «de sol a sol» canda as súas compañeiras, con esforzos que as derreaban e con non máis de media hora de descanso para xantar.

Os dous nomes de Libertad Aurora delatan o desexo de seus pais por ver medrar unha muller indómita, alguén que marcase o inicio de algo novo. Nai e pai rexeitaban a idea de que a súa pequena fose empregarse na mina, pois sabían da dureza daqueles labores e das complicacións engadidas para as mulleres, por moito que estas non adoitaban internarse baixo a terra. «Na nosa casa non sobraba nada», explica a propia Aurora, agora con 87 anos e unha vitalidade que inunda a conversa. «Non había outra cousa por alí», así que antes de facer os 16, aquela rapaza de Almagarinos buscou a vida na liña de baldes.

Nos meses de verán comezaban ás seis da mañá e paraban cando xa non se vía. No inverno a xornada acurtábase, pero a choiva, a temperatura ou as nevaradas facíana dificilmente soportable. Aurora non era moi alta e custáballe caro alcanzar as comportas para abrir a tremoia de onde ía saíndo a antracita. Os baldes batíanlle nas pernas e acababa con elas negras; as costas resentíanse. Calcula que cargaban máis de cinco ou seis vagóns cada día, cada un deles cunha tonelada de mercancía. «Era duro, moi duro», repite dende a distancia que outorga o tempo.

Amais dela, había polo menos outras cinco mulleres chegadas doutras localidades próximas. «Alí homes había poucos, porque non aguantaban. Eles preferían ir para dentro da mina», onde o traballo tamén era sen dúbida escravo e pouco seguro. «Nós poñiámonos medio en folga», lembra. «Quixeron quitar unha muller da parte de arriba da liña. Xa eran poucas e desa maneira íalles aumentar o traballo aínda máis». Pararon o cable, subiron a unha zona elevada e botaron a cantar. O capataz non tardou en sentir a protesta e, se ben nun principio a súa actitude foi de total menosprezo, ao día seguinte todas seguiron no seu posto.

Unha comarca de libro

Estas historias coñeceunas o leonés Abel Aparicio (San Román de la Vega, 1980) nunha das súas escapadas en bicicleta pola montaña. Aquela paisaxe que atravesaba acaíaselle fermosa para unha novela e xa case imaxinaba as personaxes da mesma. Pensou nos homes mineiros, en como sempre eran recordados co torso descuberto, loitadores, sindicalistas e revolucionarios, e axiña o asaltou unha dúbida: «que pasa coas mulleres?». A pregunta levouno a un bar da zona, en busca dalgunha mineira con quen falar. Pediulle dez minutos de conversa a Libertad Aurora. Resultaron ser dúas horas e o xerme dun libro. O inicio de algo e a liberdade de sacalo á luz.

¿Dónde está nuestro pan? (Marciano Sonoro Ediciones, 2020) está composto de tres relatos ambientados na guerra e na posguerra en terras bercianas. A narración mestura realidade e ficción nun intento por achegala á actualidade e provocar unha reacción no lector. «Escribín este libro para coñecernos como sociedade. Nada é casual, todo ten un porqué e a historia está feita de pequenas historias. Cando agora vemos nas noticias que se suceden os asasinatos de mulleres, temos que darnos conta de que iso forma parte dun sistema que arrastramos durante anos, dunha ou outra forma», sostén o autor. Naquelas desigualdades de trato, condicións e salario para homes e mulleres mineiras estaba presente unha problemática que aínda persiste hoxe.

As tres regras para as mulleres da mina

Segundo Aparicio, hai tres datos chave que evidencian esas diferenzas e que quedan plasmados nas páxinas de «La línea». O primeiro, o salario. Elas cobraban seis pesetas e media por cada xornada, mentres que aos homes pagábanlles trece. «Que fose xusto o dobre non é un detalle menor, porque de aí extráese que o traballo delas valía a metade ca o dos compañeiros», subliña.

O segundo dato tamén é claro: cando unha muller casaba, pagábaselle unha cantidade de diñeiro e era despedida da mina. Libertad Aurora botou algo máis dunha década na liña de baldes, ata 1963. «Ía casar e así non me querían na empresa», di, «pero eu xa quería marchar». A completa dependencia da mina provocou que, ao cabo dun tempo e co peche do pozo, a exencargada da liña de baldes e o seu marido tivesen que emigrar a Bilbao desde o seu Almagarinos natal, unha vila entregada a un modelo de explotación voraz que rematou por roerlles o futuro.

A terceira regra, aínda máis reveladora, enmarca definitivamente o machismo predominante: aos mineiros emparellados con mulleres que posuían un emprego fóra da casa baixábanlles o soldo, nun afán por fomentar que as donas se dedicasen unicamente aos labores propios do fogar e da familia.
«Atopeime con que Aurora tiña moitísimas cousas que contar e que ninguén llas preguntara», sinala o escritor. Agora está nunha «segunda xuventude» ao descubrir que a súa vida esperta o interese de alguén e que mesmo merece un sitio en librarías e bibliotecas. «Eu nunha portada dun libro, eu nunha portada dun libro», vai repetindo polos corredores da casa, incrédula.

Contra a desmemoria

Foi o «silencio imposto» o que determinou o descoñecemento actual. O relato que abre o libro é o que lle dá título ao mesmo. En ¿Dónde está nuestro pan?, Aparicio recupera un episodio ocorrido en Torre del Bierzo en outubro do 1941 e borrado da memoria colectiva da localidade. A imaxe é poderosa: trinta e nove mulleres de entre 16 e 65 anos botáronse rúa abaixo, camiño do Concello, para esixir alí o pan que lles correspondía e que levaban quince días sen recibir.

A protesta chocou coa actitude do alcalde, «un empresario mineiro moi falanxista» que promoveu unha denuncia contra as manifestantes. «Naqueles tempos xogábanse dende unha malleira ata un corte de pelo ao cero, aceite de rícino, unha violación ou un tiro na cabeza e ir para a cuneta. É que foron trinta e nove mulleres, nin un só home!», insiste Aparicio, «dubido moito que trinta e nove homes se atrevesen a facelo».

Moitas delas eran familia de ferroviarios trasladados dende distintos lugares do Estado como castigo por manterse fieis á República. Algúns viñan da provincia de Lugo, outros de Cáceres, outros eran procedentes de Cataluña… Na causa xudicial que lle axudou ao autor a armar a narración destácase que «lonxe de abrazar a causa nacional [as mulleres da protesta] seguiron coa súa actitude». «Elas non se amedrentaron. Seguiron adiante incluso en contra da opinión de pais e maridos, dese paternalismo co que ás veces actuamos os homes», admira Abel Aparicio.

Repasou cada un dos parágrafos que falaban de cadansúa protestante e reparou nos comentarios sobre a súa «linguaxe de serpe», «lingua viperina» ou «de bisturí». «Había un trato denigrante cara ás mulleres no propio papel oficial. Se isto era así, que lles dirían no seu día a día?», pregúntase.
Malia a potencia desta historia «de película», «nin sequera a filla do panadeiro –que exerceu de intermediaria entre as manifestantes e o alcalde– coñecía este feito». O autor leonés achaca a «desmemoria» ao triunfo dese discurso dominante que anima a «non escarvar no pasado nin revolver nel», cando certamente é preciso pasar o «proceso de dó, sacar á luz o sufrimento e as inxustizas».

Tren 485

Tampouco en El Páramo se sabía moito do asalto a un convoi que protagonizaron varios fuxidos no ano 1939. «Tren 485» é o relato que rescata estoutro acontecemento que tivo lugar entre dous túneles a medio camiño entre as estacións de Brañuelas e La Granja de San Vicente, na contorna do Lago de Carucedo. Tal ferrocarril pasaba por aquela vía cada quince días: un xoves si, outro non. Os atracadores deberan preparar a información, así como o coñecemento do complicado terreo da zona.
«Está considerado o segundo asalto máis importante do Estado en canto a contía económica. O tren transportaba máis de 127.000 pesetas a Galicia». No documento do xulgado non figura indicado, mais Aparicio vaticina que «debeu haber colaboración dende a Compañía Norte de Ferrocarril», convencido da dificultade da actuación en caso contrario.

«Cales eran os delitos destas persoas? Pois o dun deles era simplemente estar afiliado á Unión Xeral de Traballadores. Fuxiron e víronse obrigados a subsistir. Atoparon aí unha maneira», concede.

O Bierzo revolucionario e compañeiro

Había unha gran conciencia de clase na comarca berciana, segundo asegura Abel Aparicio. «Sabían que eran obreiros, que defendían os seus intereses e non os do patrón. Daquela estaban impregnados desa loita mineira, pero non vexo que ese espírito combativo se manteña hoxe en día». Di isto último con certo ton de lamento e tristeza, con culpabilidade colectiva e individual por participar dunha sociedade ás veces adurmiñada.

Con moito tino de non caer tampouco en presentar con romanticismo as loitas pasadas, Aparicio volve recorrer a Aurora, a protagonista do relato de «La línea». Fronte a eses que din que xa non quedan mulleres coma as de antes, Aurora ten a resposta máis ca mastigada. «Eu non quero que a miña filla sexa como eramos nós, non quero que ela sufra o que eu sufrín, nin heroínas que traballen doce horas. Iso é explotación, non un acto de heroicidade. Dicíallo sempre ás miñas amigas antes de ser eu nai: se soubese que as miñas fillas terían que pasar este calvario, non tería descendencia ningunha».

Mais se algo fica claro na charla con Libertad Aurora é o sentimento de comunidade e irmandade coas súas. «Eu sei quen eran os meus. Os meus eran os pobres», tenlle dito ao autor de ¿Dónde está nuestro pan?. «É unha satisfacción moi grande este recoñecemento que nos dá Abel, pero non só fun eu, eramos todas as compañeiras. Todas estabamos alí», reitera.

O que era dunha era de todas. Na pota cociñaban comida para unha morea delas, levábanlle alimento aos veciños con menos recursos, na horta do lado plantaban herbas medicinais ás que logo acudían para facer unha infusión cando sufrían as dores da regra… Se unha liña é unha sucesión de puntos colocados un a continuación dos outros, aquela liña formábana unha serie de mulleres dispostas ombreiro con ombreiro, unhas ben pegadiñas ás outras.

Será por iso que aínda que no novo mural de Almagarinos se exhiban as caras de catro mineiras, eses rostros representan os de decenas delas. A imaxe de Aurora e tres compañeiras máis –fotografía que ilustra a portada de ¿Dónde está nuestro pan?– adorna agora a fachada dun edificio, co firme propósito de servir de homenaxe a todas elas para evitar que as súas historias se reduzan ao esquecemento.

Ese é tamén o obxectivo principal da obra que asina Abel Aparicio, escritor que durante algunhas tempadas exerce de carteiro. A mensaxe que carreta desta vez (e sempre) é unha frase infinitamente repetida na Asociación da Recuperación da Memoria Histórica (ARMH) á que el pertence. «A ferida non cura ata que supura. A nosa xeración ten o deber de recuperar iso».