Tbilisi.- As pistas espállanse por todo o territorio. En agochados recunchos ou en ostentosos altares. Hai un fío invisíbel que flúe por Xeorxia e sobre o que flirtean a ironía e o grotesco. Entendelo vólvese unha parte esencial da viaxe, porque significará tamén albiscar onde está realmente este país: en que momento histórico e en que hemisferio político. Se cadra, a resposta non é tan significativa para os xeorxianos, ou non será máis ca unha ínfima parte da complexísima realidade deste anaco do Cáucaso meridional. Pero, sexa por puro morbo histórico ou por falla de maior contexto, o visitante precisará resolver o significado desta desconcertante presenza.

Cobra distintas formas e cores ao longo de todo o país, sen un comezo nin unha fin marcadas. Por escoller un lugar representativo, podemos comezar na capital, en Tbilisi, a carón do Parlamento. Ondea, fachendosa, a bandeira xeorxiana xunto á da Unión Europea, elemento de decoración cotiá (e difícil de explicar) nos aeroportos e outros edificios oficiais. Algo máis aló, avanzando pola espectacular Avenida Rustaveli, os soportais dun edificio de estilo soviético-stalinista acollen numerosos postos de obxectos de segunda man: xoguetes, camisetas, chapeus, inocentes recordos turísticos, imáns coas máis variadas estampas, cadros do pintor local Niko Pirosmani, algunha cantante folclórica, unha paisaxe caucásica e un tipo bigotudo que semella Stalin… e que de feito é Stalin. Alí, afouto, sorrinte, ben podería ser un músico de rock calquera, un actor ou unha icona relixiosa. Toda unha estrela pop, envolta nun humilde uniforme e cun aceno satisfeito, como de ter comido un cocido. Listo para adherirse á neveira do turista. Mentres penso no correcto ou non de mercar este imán, unhas protestas comezan, coma case cada serán, fronte ao Parlamento. Desta volta son bielorrusos exiliados, que engaden ao popurrí de bandeiras a branca e vermella da Bielorrusia presoviética: uns din que é a auténtica bandeira do país libre; outros, a dos colaboradores nazis. Nun muro máis afastado, unhas letras grandes din: «Rusia asasina». O noso fío convértese nun rodopío difícil de descifrar. Os símbolos e significados poden non ser os mesmos que traio aprendidos da casa. En consecuencia, tampouco os mapas e, se cadra, nin sequera o tempo.

Por certo, sobre o tempo: Víctor Hugo escribira que non hai mellor testemuño do tempo que a arquitectura, e a de Tbilisi é propia dun conto. Pequenas rúas reméxense no casco histórico, entre centenarias igrexas ortodoxas, casas tradicionais caucásicas, as termas que namoraran a Pushkin e a muralla da cidade, até chegar ao río. Alí, semiabandonadas e inertes, están as futuristas construcións da Xeorxia de Mikheil Saakashvili coma froito dun episodio onírico nacional. A ámbalas dúas beiras do leito do rio Kura, centos de edificios cambaleantes amosan a herdanza da Rusia tsarista, agochados entre as mestas árbores cuxas raíces esnaquizan as beirarrúas. Ese toque encantado, coma de xungla inexplorada, esvaécese nas amplas avenidas de corte soviético, que estenden a cidade ao longo do val. Son edificios xa desgastados, acotío desprezados, pero que moldean por completo as paisaxes urbanas en toda a rexión. De feito, así parece verse cara a Moscova, cunha mestura de fastío, medo e respecto. Quedan algunhas fouces e martelos. Monumentos cósmicos e comunistas decoran os outeiros que poñen fin á cidade. Si, folclore socialista para o turista, pero, que é para os xeorxianos?

A cuestión lingüística pode axudar a entendelo. O ruso segue a ser a lingua máis útil para viaxar pola rexión. O seu ensino foi obrigatorio até os noventa, polo que a meirande parte de xente maior de trinta anos fala ruso con fluidez. Que un estranxeiro fale o idioma de Moscova é motivo de orgullo para os anciáns, pero o conto cambia entre os máis novos: moitos deles perciben unha connotación política na lingua e prefiren evitala malia que sexa a única ferramenta de comunicación.

Tbilisi, coma calquera outra capital, é o lugar menos axeitado para interpretar as aspiracións e sentimentos máis fondos do país. Así que é mellor seguir tirando do fío nos trens e autoestradas. Nun deses traxectos, reaparece a cuestión do tempo, cando dou cun artigo sobre as ruínas soviéticas, que fala sobre a forza do «pathos do tempo». Emprega o sintagma con naturalidade, coma se fora «o sabor do pan», pero ¿que quererá dicir? O texto aborda a fascinación que a moitos lles (nos) produce asistir á descomposición destes edificios e monumentos, que representa, á súa vez, a desarticulación de algo moito máis amplo: a URSS, para o caso. Pero a expresión non acaba de encaixar. Amólame a intelectualidade do autor, que non especifica na medida que o termo esixe. Pathos: «afecto vehemente do ánimo», segundo a RAE (a RAG non se molesta). É iso? Pero pathos, en estética, é a emoción que suscita unha obra por si mesma. Daquela, o tempo é a obra? Pathos é o que se sente, un sufrimento natural, unha paixón. Nesta expresión, pode ser o tempo quen sente e padece? Ou será o contrario do eros? Ou é esa trampa retórica que acaba suscitando a empatía na forma máis patética? A expresión é tan vaga que flota no texto para que cada un se apropie dela.

E así, nas tres semanas de viaxe, os centos de quilómetros percorridos de norte a sur e de leste a oeste abondarán para entender que ese pathos, en Xeorxia, é a mestura de todo iso. É a fortísima pegada do tempo, de moi distintas épocas, na morfoloxía do país e na mentalidade. É a fonda impresión que esta pegada causa nas testemuñas. É un fío argumental dúctil, unha forza de amor e de xenreira, de nostalxia e esperanza; ás veces, patética. Aquí, o tempo semella ter unha correspondencia xeográfica: un pasado ruso, un futuro europeo. Nunha época onde manda a nostalxia, Xeorxia non é o único país enleado neste pathos, pero si é un país útil para reflexionar sobre el.

Que un estranxeiro fale o idioma de Moscova é motivo de orgullo para os anciáns, pero o conto cambia entre os máis novos: moitos deles perciben unha connotación política lingua e prefiren evitala malia que sexa a única ferramenta de comunicación

En primeiro lugar, cómpre non dar por feito que o tempo é a historia. O futuro pode marcar máis que o pasado. Así é, por exemplo, na cidade de Batumi, onde un delirio de rañaceos fluorescentes que acoitelan a fermosísima costa oriental do mar Negro. Alí os cantís están cubertos por unha vexetación propia dos trópicos. Salvaxes hoteis kitsch engolen as calellas e cafés turcos ao redor dos que creceu a cidade. Na súa arela por despegarse do pasado, Batumi deixa que unha pobre idea de futuro se impoña a todo o demais. É coma un laboratorio urbano, unha paisaxe fálica de erectas luces, sen significado nin contexto. Sei que o contrapunto máis drástico está nesta mesma costa, uns quilómetros ao norte: parto cara a Sukhumi, a capital da autoproclamada república de Abkhasia, que Xeorxia reclama coma propia pero que, coma Osetia do Sur, ergueu unha fronteira co resto do país, axudada por Rusia. Rexeitan todas as miñas tentativas de obter un permiso de entrada, así que decido rebuscar sobre a historia de Abkhasia noutro lugar.

Tskaltubo e o váter do secretario xeral do PCUS

Na rexión central de Imericia está Tskaltubo, o vestixio máis impresionante que pode haber do auxe e caída da URSS. Algúns edificios restaurados indican que a vida continúa, pero son unha excepción entre as árbores e a maleza que devoran os camiños e as estragadas esculturas. É como ver os cimentos dunha cidade da Grecia clásica. O exercicio de recrear o pasado é tan necesario coma inevitábel. Antóllase que esta é a madeixa da que nace o fío que tanto me intriga. Tskaltubo é unha non-cidade, un non-tempo, un non-país. A estela dunha civilización que non explotou todas as súas potencialidades.

Cunhas augas terapéuticas xa documentadas no século VII, foi no século XX cando a zona experimentou un pulo definitivo para converterse na cidade balneario soviética por excelencia. Chegou a acoller a máis de 125.000 visitantes anualmente, que descansaban nas decenas de sanatorios que agora se espallan por estes mestos montes. Son vetustos e barrocos edificios construídos baixo as doutrinas do imperio stalinista. Ademais dun compoñente de pastiche, os resistentes materiais e o nivel de detalle na ornamentación guían a ollada por balaustradas neoclásicas e escalinatas art decó, até marmóreos capiteis de estilo imperio e espazos comúns máis asimilábeis ao construtivismo das vangardas rusas. Un eclecticismo que redunda nunha impresión de incontestábel grandiosidade. Agora, saqueada e abandonada, pregúntanos que foi o que ocorreu aquí, que pecado natural se cometeu neste paraíso de portentosa natureza e divina arquitectura.

Algúns sanatorios, en aparencia tan abandonados coma os demais, están, porén, custodiados. Os cans ladran con máis forza cando me ven e algunhas portas e fiestras están fechadas con candeado ou atrancadas con táboas. Ese morbo inicial, mestura da fascinación e da intriga, vólvese de súpeto tristura e vergoña: xéase o sangue ao comprender que este abandono está habitado. Dende o conflito rexional de Abkhasia, nos noventa, milleiros dos seus habitantes foron reubicados nesta cidade de xeito temporal. Temporalidade que chega até hoxe e que revela unha das caras máis escuras da realidade caucásica.

Fartos de curiosos coma min, estes residentes rexeitan as conversas, pero a cidade aínda ten moito que dicir sobre o pathos do tempo: entre estas vidas atrapadas no pasado, son tamén algúns prisioneiros da nostalxia os que seguen pasando as súas vacacións en Tskaltubo, coma rexeitando a desaparición da URSS. Enténdoo ao preguntarlle a un paseante polo sanatorio Metallurg. Este, ao identificar o meu acento ruso estranxeiro, preséntase: é azerbaixano, de 70 anos, expolicía soviético. Leva trinta veráns consecutivos tomando as augas na casa de baño número 6, a única que segue operativa. Ofréceme acompañalo para amosarme algo moi especial.

A instalación está concorrida por xente da rexión e máis algúns turistas. O meu improvisado guía coñece o lugar como a palma da súa man, coxea rápido polos corredores, impaciente. Xa ten confianza coas recepcionistas, as fisioterapeutas, os gardas… «Aquí hai un turista estranxeiro, podemos pasar, non si?» Sen agardar a resposta, abre a porta a un tesouro. De novo, ao tesouro do tempo. Non a outra época, senón ao propio tempo coma fenómeno. O barullo dos baños enmudece. O fío volve enlearse en tres salas contiguas, bañadas de luz natural e marxinadas do resto dos impolutos baños. Aquí volvemos ao po, á ferruxe, aos entullos, ao abandono: «pasa, pasa, esta era a sauna persoal de Stalin: é unha tripla sala para convidados de alta categoría. Hai unha porta para emerxencias, que non é orixinal, pero seguramente, o propio Stalin sentou nestas poltronas». Sinala dúas butacas de coiro marrón, cunha silueta humana estampada: as pernas, as nádegas, as costas… tan marcados, que semellan acomodar aínda unha solemne presenza. A quietude, o silencio e o aire pesado suxiren un santuario intocábel: quen sabe se por sagrado ou por maldito.

Pasamos á segunda estancia, de amplas fiestras que rodean unha grande bañeira cuberta de típicos motivos soviéticos, en mosaico cerámico. «Aquí, Stalin tomaba os baños en augas de radon. Si, aquí bañábase o señor Dzhugashvili, un home de verdade», di, mentres amosa a ornamentación cerámica dos anos trinta: «mira, mira que calidade». «Por aquí pasamos a un pequeno cuarto, onde tamén está o inodoro do presidente do Partido Comunista, do presidente da Unión Soviética», recréase co seu ruso oxidado. «Perdoa, que esquezo algunhas palabras… pero mira, o máis interesante é este buraco no chan, que debía de ser unha saída de emerxencia», explica. Non é a primeira referencia que escoito ao sistema de corredores subterráneos que se atribúe a esta cidade. (A madeixa do fío, penso). En calquera outro lugar, tería considerado unha broma esta exaltación stalinista. Pero o meu novo amigo, sen dignarse a desenredar o fío, despídese do xeito máis abrupto, cun efusivo convite á Azerbaixán.

Ten cita en dez minutos para unha masaxe subacuática e recoméndame rematar o día na dacha de Stalin. Tras media hora monte arriba, chego a unha pequena garita metálica, onde dous vixilantes fan café e pelan unhas mazás.

Cando parece evidente que non me deixarán pasar, o máis mangallón achégase e di: «Ten minutes». Agora si, definitivamente, comeza o máis absurdo exercicio de memoria histórica que se poida imaxinar. O home, abafado no seu uniforme, colle o teléfono e escribe no tradutor: «Ésta era a antiga dacha de Stalin, amósocha». Teño presente que Stalin era xeorxiano, que non desaproveitaba a menor oportunidade para descansar na súa república, que valoraba estas montañas coma unha parte do seu corpo… Pero non imaxinaba semellante servicio público de resurrección de vellas glorias. «Estou aquí para a túa seguridade; os edificios poden derrubarse», leo. Seguimos entre a maleza, sempre cara arriba. A dacha é unha pequena cidade, cun primeiro edificio de tres plantas dedicado aos kagebéchniki (axentes do KGB), aquí apostados para a seguridade persoal do ditador, coñecido pola súas paranoias. «Son 28 hectáreas, con moitas árbores froiteiras e vento fresco» escribe. «Cando os árabes o merquen, construirán aquí un paraíso», matiza.

Seguimos o ascenso até un piñeiral, sombrío, onde están as instalacións da cociña e comedor. «É unha das dúas cociñas de Stalin. Alí, o comedor de Stalin. Ao fondo, podes ver a casa de Stalin». Unha casa de dúas plantas, mediana e sobria. O meu novo guía sorrí, pídeme a miña cámara. Proponme sacarme fotos de recordo no xardín, fronte á entrada da dacha, que lle inspira tanta tenrura coma a min temor

Iso é o curioso: converter a dacha do temíbel Stalin nun inocente photocall turístico. Se cadra, é o que lle chamaban o socialismo de rostro amábel. Ou quizais sexa a máxima expresión do esquecemento: a permanencia de símbolos completamente desposuídos do seu significado. Nese intre comezo a desenlear este fío xeorxiano e comprendo mellor que é, no fondo, Tskaltubo: un territorio lobotomizado, unha cidade que non sobreviviu aos cambios, que afundiu cunha civilización. Ás costas do guía, pola escalinata que algún día ascendera Stalin, aparece unha xigantesca vaca, lenta, marrón, que suca o espazo coma un grande cetáceo no océano do pasado.

Pola escalinata que algún día ascendera Stalin, aparece unha xigantesca vaca, que suca o espazo coma un grande cetáceo no océano do pasado

Gori e a exaltación de Koba

Dende o esquecemento collo un tren cara ao recordo e a homenaxe. A uns centos de quilómetros de Tskaltubo está a pequena vila de Gori, coñecida por ver nacer Stalin e por protagonizar as máis cruentas batallas entre o exército ruso e o xeorxiano en 2008. Nas catro horas de traxecto, entre montañas e ríos, consigo situar as historias do escritor abkhasio Fazil Iskader, unha especie de Álvaro Cunqueiro caucásico que retrata coma ninguén as formas de vida, costumes e idiosincrasia das distintas etnias xeorxianas. Nos seus relatos da segunda metade do século XX, cheos de humor, acotío aparece un home bigotudo a cabalo, unha figura mística, lendaria, que pasou de infundir terror e admiración entre os montañeiros para facelo, co tempo, a un nivel mundial, cando sucedeu a Lenin coma secretario xeral do PCUS. En Gori, un museo rende homenaxe ás fazañas deste bigotudo, que resulta ser o mesmo que atopara nos imáns e souvenirs da avenida Rustaveli.

O Museo Estatal de Stalin é o último desafío á idea de memoria histórica que me ofrece Xeorxia. Non oculta as súas intencións. En ningún momento se presenta coma centro documental, coma punto de información e reflexión sobre a vida dun dos personaxes máis cruentos da historia. É un altar para a exaltación da súa figura. O edificio preside a principal avenida de Gori e conserva intacto o esplendor barroco dos 50, cando foi construído en estilo stalinista (como non). Vidreiras, mármore, estatuas, alfombras e adornos rococós nas columnas. Mediante un percorrido cronolóxico, traza un relato que non escatima na dramatización da vida de Ioseb Besarionis dze Dzughasvili, unha historia repleta de traxedias e superación. Compila testemuñas dos seus achegados, os seus primeiros poemas e ideas revolucionarias, as súas épicas fuxidas da represión tsarista, o seu ascenso ao poder e magníficas vitorias bélicas. Todo centrado nesta emotiva traxectoria dun home con principios… iso si, cuns principios que non se especifican. O comunismo redúcese ao folclore da súa imaxinaría, a unha ideoloxía nominal, a un lema para un novo país. Sen reparar nestas motivacións, pode que tampouco teña sentido atender ás consecuencias: no museo apenas se menciona que durante o mandato de Stalin (e en ningún caso, que se executou baixo as súas ordes) morreron varios millóns de persoas froito da represión. Avanzo por este templo e escoito como as guías, coa seguridade de expertas historiadoras, entreteñen os visitantes con anécdotas da vida de Stalin, a quen se refiren con reverencia ou cos seus agarimosos alcumes: Soso e Koba. Observamos os ukazi (decretos) asinados do seu puño e letra, obxectos persoais, retratos de todos os tipos, a reconstrución do seu despacho no Kremlin, a casa na que naceu e até a súa tumba, que pon fin á visita cunha efectista solemnidade.

Para algúns xeorxianos, o bigotudo é a orgullosa historia de éxito dun pobre rapaz das montañas; para moitos rusos, un «xerente eficiente»

Canto máis tento desenlear este fío invisible do pasado, máis confuso me parece. Ao maldito pathos do tempo aplícaselle un filtro posmodernista, que limita todo á imaxe, que elimina os significados e os reduce ás formas. Unha vez máis, de tan amplos, os significantes, os símbolos aboian no aire para que cadaquén os interprete como máis lle conveña: para algúns xeorxianos, o bigotudo é a orgullosa historia de éxito dun pobre rapaz das montañas; para moitos rusos, un «xerente eficiente» (segundo se ensina nas escolas) e a viva imaxe do imperialismo tsarista… e para outros, como me fartarei de escoitar xa de volta en Galicia, unha icona exenta de calquera pecado por ter loitado contra o imperialismo occidental. Tanto ten se emprega a mesma medicina. O fío comeza a aclararse: os símbolos, canto máis abstractos, máis poderosos serán. Por iso os imáns de Stalin parecen tamén cada vez máis magnéticos.