Ferrol.- O 10 de marzo do 1972 en Ferrol, uns 4.000 obreiros encóntranse na zona de Porta Nova, entre a Estrada de Castela e a Avenida das Pías, cun cento de policías. O desigual enfrontamento —pedras contra balas— ten como resultado dous mortos do comité de Comisións Obreiras, Amador Rey e Daniel Niebla, 16 feridos de bala e varias ducias por outras lesións. Haberá 160 despedimentos, 101 detencións, 60 encarcerados e 54 multados con entre 50.000 e 250.000 pesetas da época, o equivalente hoxe a 5.500 e 27.000 euros, respectivamente. Uns feitos, mortos e feridos, polos que ninguén foi xamais xulgado nin tivo que responder e que converteron a cidade de Ferrol no centro de interese de toda Europa e máis alá. The New York Times, Le Monde ou The Guardian levaban os sucesos ás súas páxinas mentres aquí os titulares que podían lerse eran do tipo: «Dos de los revoltosos muertos mientras 23 sufren lesiones», ou no ABC –rememorando quizais aquel outro titular seu de 1939: «Polonia ataca a Alemania– «Dos muertos y varios heridos al atacar los manifestantes a la Policía Armada en El Ferrol del Caudillo. Los alborotadores recorrieron las calles apedreando comercios y edificios oficiales». Todo pola reivindicación dun convenio laboral que pasase as quendas laborais das 12 ás oito horas, subise o soldo de 2.500 pesetas e contemplase a liberdade sindical ou o dereito á folga. Certamente o réxime non estaba polo labor.

Os acontecementos non se explican sen o contexto do Ferrol da época, cunha clase obreira moi concienciada polo traballo de Comisións (empresas como Pysbe, Peninsular Maderera, Megasa, Fenya, etc.) e protagonista de insólitas folgas nese comezo dos anos 70. É máis, un dos responsables dos servizos de intelixencia franquista, o coronel José Ignacio San Martín, quen sería condenado polo 23F, elabora en 1971 o informe El libro rojo de la subversión, no que sitúa fóra de toda adhesión ao réxime e perdidos para este os cintos industriais de Madrid e Barcelona, o campo cordobés, Euskadi e Navarra e tamén ese Ferrol que para mortificación do ditador era o seu berce.A xornada do día 10 de marzo, que desde 2006 é oficialmente Día da Clase Obreira Galega, fórase tensando os días previos nunha cidade cun ecosistema laboral moi particular. A sinatura en Madrid o día 7 do novo convenio de Bazán coas factorías de Cádiz e Cartaxena, en mans dun sindicato vertical controlado por Martín Villa, non recoñece a opción dun convenio propio con Ferrol. Así, ao día seguinte os obreiros ferroláns rexeitan ese acordo que eles non aprobaron e deciden unha nova asemblea o día 9 mentres a empresa, como primeira medida, despide media ducia dos sindicalistas (Amor Deus, Riobó, Díaz Montero, Ramiro Romero, José Miguel Rey e Alfonso Couce, de Comisións). O cadro de persoal decide non traballar e ficar no estaleiro ata que os compañeiros sexan readmitidos, a pesar das cominacións paternalistas do director Gabriel Martorell, un prestixioso enxeñeiro coa triste honra de ser lembrado na cidade como o único director que autorizou a entrada da Policía Nacional no estaleiro. A partir das cinco da tarde o desaloxo con enorme violencia precipita os sucesos. Os traballadores espállanse pola cidade, enfróntanse á policía, explícanlles a situación aos cidadáns e instan á folga ao día seguinte. Tras a madrugada, na que poucos durmiron, ás sete e media da mañá do día 10 concéntranse uns 4.000 traballadores fronte ás portas da Bazán pechadas. De aí parten cara ao próximo sindicato vertical nos Cantóns co apoio dunha cidade solidaria. Deciden xuntarse no barrio de Caranza en construción a esa altura onde os traballadores do outro lado da ría, do estaleiro de Astano en Fene, cruzaron a ponte das Pías e se atoparon con eles no citado barrio onde tamén se lles deberían sumar os obreiros da construción. O plan desbarátase no citado punto de Porta Nova, onde despois das oito e media dese venres se precipita o desastre moi preto do lugar onde hoxe se sitúa o monumento elaborado por Xoán Braxe, traballador dos estaleiros, e onde cada ano se xuntan nesa data forzas políticas e sindicais non sempre unidas para lembrar o que alí sucedeu. Nos días seguintes aos feitos, o réxime non parou coas detencións e multas a sindicalistas de Comisións, PCE, curas obreiros e activistas de todo xorne. O insólito do encontro entre obreiros e «grises» foi a baixa cantidade de mortos e feridos, tendo en conta a violencia desatada. As clínicas del Carmen e de San Javier ínzanse de xente voluntaria para lles doar sangue aos feridos graves, os leves son atendidos en casas por xente que xogaba o seu traballo e máis. Outros non xogaban nada porque denunciaban os feridos. O papel das mulleres foi clave para ordenar con solidariedade o sanguento caos. Entre os arrestados pola Brigada Político-Social nas seguintes xornadas algúns deles protagonizarían, nunha durísima competición, un dos episodios máis infames do tardofranquismo, o sumario 489/72 denominado «Xuízo dos 23»,  non resolto polo Tribunal de Orde Pública ata xullo de 1975 e con varios dos seus condenados non liberados ata a chegada da democracia. Varios dos detidos serían espallados por cadeas de toda España para desactivar a súa forza, pero do talante do réxime basta outro exemplo: a Manuel Amor Deus, a quen lle morre un fillo nesa época, non lle permiten asistir ao seu enterro. Si pouco despois ao do seu pai, ao que acode fortemente escoltado pola Garda Civil.

Para tentar atenuar a represión xudicial houbo un toque a rebato dos avogados con mentalidade progresista da época, que tampouco eran moitos. Manuel Murillo Carrasco, que despois sería secretario xeral do PSOE-Histórico, e daquela era militante dun PSOE mínimo («daquela en Ferrol da UGT non había ninguén, nin Astano nin en Bazán, e do PSOE tampouco. Como ía haber? Eramos 18!») contoulle no número 55 a Xosé Manuel Pereiro e Emilio Grandío que a el o contrataran Rafael Pillado e o o seu pai Manuel, que entón era patrón maior da confraría ferrolá, aínda que despois defendería tamén a Amor Deus e a Julio Aneiros. «Na Audiencia, unha persoa de confianza díxome: é un asunto tremendamente duro, vai haber medidas contra este home porque estivo aquí esta mañá Martín Villa pedíndolle dureza ao tribunal. Pedinlles que buscasen avogados en Madrid que me botasen unha man. E foi cando se puxeron en contacto con Cristina Almeida, e con Núñez Casal, un de Esgos que era membro do grupo de avogados de Atocha e foi dirixente e deputado do PCE]…». Entre o grupo de avogados que asumiron a defensa dos «revoltosos» non todos eran de esquerdas estaba Manuel Iglesias Corral (dise que iso lle valeu despois para ser senador pola Canditatura Democrática Galega antes de selo por UCD e por AP), ou Sebastián Martínez Risco.

As presións non foron soamente xudiciais. «No medio de todo isto recibín un telegrama pedindo que me presentase na Capitanía Xeral de Ferrol ás 8 da mañá do día seguinte. Cheguei e atópome que tamén recibiran o telegrama Almeida e Núñez Casal, que tampouco sabían para que nos chamaran. Recibiunos o almirante, que lle chamaban‘Paco el feo’, e díxonos: ‘Ya saben lo que pasó, en fin, aquí hasta ahora no hubo problemas apenas, un par de muertos, 40 heridos’, quitándolle importancia. E logo: ‘Pero yo esto voy a terminarlo como sea, o me cortan esto inmediatamente o saco la infantería de Marina y entonces sí que va a haber muertos. Piénsenlo bien’. Ao final a infantería de Mariña, afortunadamente, non saíu, pero creo que estaba disposto a facelo. Era unha reacción típica da ditadura».

Durante días a cidade de Ferrol, duns 90.000 habitantes daquela, era un escenario cheo de medo e angustia. Así o lembra hoxe o escritor e profesor José Torregrosa, «sospeitoso habitual» naquela altura e detido tres veces nos días previos e posteriores. El sería un dos procesados no «Xuízo dos 23». Así lembra os feitos e o contexto: «A loita ampla dos obreiros, da Igrexa progresista, do movemento de mulleres, de estudantes… esa sociedade que se movía pola democracia e a liberdade, que naquela altura era pura subversión. Así sucede o 10 de marzo e do que me tocou vivir recordo o son dunha cidade gris, en silencio, morta. Sentes que mataron a Daniel e Amador pero que algo máis morre e, paradoxalmente, que algo nace: que era claro o inviable do réxime. O 10 de marzo foi outro chanzo cara ao que desfrutamos hoxe»

Acerca dos sucesos do 10 de marzo, un dos seus mellores coñecedores é o historiador Enrique Barrera, quen non apunta tanto a algo premeditado polas autoridades, senón que «os feitos foron o resultado dunha policía que por unha banda, carecía de material antidisturbios, e pola outra, non tiña cultura democrática, e polo tanto a súa doutrina e os seus procedementos para tratar con manifestacións tiñan necesariamente que producir mortes». En canto aos catalizadores do movemento, o historiador ferrolán salienta que «as complicidades tecidas por Comisións con certos colectivos sacerdotais foron claves para amplificar a loita sindical, e que esta recollera simpatías en sectores sociais aos que non se puido chegar, e desde logo, as rías de Ferrol e Vigo, xunto cos cintos industriais de Madrid e Barcelona, a cunca mineira asturiana, o País Vasco e os xornaleiros sevillanos e cordobeses, todos eles considerados como espazos perdidos para a ditadura. A estratexia non era tanto recuperalos como impedir que outros territorios españois se sumasen».

Como cita Barrera, a Igrexa ferrolá estaba moi concienciada daquela ata o punto de que a un grupo de cregos, asumindo o Vaticano II e comprometidos coa realidade social, se lles chama os «curas do cinto vermello». No seu libro Los curas contra Franco a profesora Rosa Cal destaca que desde o réxime os denominan «progresistas, contestatarios, europeos, comunistas, filomarxistas e criptomarxistas». Un deles era Anxo Currás, párroco de San Xoán de Filgueira, quen lembra o ambiente escuro dos días previos e, a mañá mesma dos sucesos, asistir ao Hospital de Caridad para ofrecer sangue. «Foi un milagre que non morrese máis xente», reflexiona, «que aquilo non fose unha carnicería peor». E lembra: «Co tempo decátaste de que o suceso foi para moita xente unha toma de postura sobre o que significaba un réxime con falta de liberdade, xente que lle vía o auténtico rostro ao sistema e tomaron conciencia do que significaba a ditadura e a súa represión. Unha empresa, o capital, que non quería dar o brazo a torcer fronte ás demandas dos traballadores e a resposta era machucalos, esa era a cerna do réxime fascista onde o diálogo nin se contemplaba». Currás remataría días despois na cadea da Coruña canda o seu compañeiro Martínez Aneiros (xa en democracia alcalde de Narón) e, dado que aquel non era lugar para uns cregos, «enviados» a senllos mosteiros varios meses con cadansúa multa. O seu delito cóntao el mesmo: «Xuntámonos os curas ‘vermellos’, como nos chamaban, e preparamos unha homilía que era unha condena ao franquismo. Logo, a emoción nos enterros con Martínez Aneiros que oficiaba os actos no cemiterio de Catabois facendo axeonllar a todo o mundo, a policía incluída e denominando mártires os mortos». Non se esquece Currás das consecuencias que tiveron outros compañeiros como Eliseo «Cuco» Ruiz de Cortázar: «Recordo moito o seu labor, escindido entre a parte eclesiástica e o compromiso social no barrio obreiro de Caranza. As nosas longas discusións sobre as encíclicas Pacem in Terris de Xoán XXIII e Populorun Progressio de Paulo VI. Déronlle unha malleira en Madrid os Guerrilleros de Cristo Rey, que sabían a por quen ían, e rebentáronlle un ril, consecuencia do cal falecería tempo despois».

Quen fora o primeiro alcalde nacionalista de Ferrol, entre 1999 e 2003, Xaime Bello, tira da memoria dos seus 21 anos e a piques de comezar a traballar como mestre: «Vivín as loitas obreiras de febreiro e marzo de 1972 por ser fillo dun traballador de Bazán. Aquelas semanas seguímolas con moita intensidade e preocupación polas informacións que nos ía trasladando meu pai ao chegar á casa. As mobilizacións por un convenio de factoría, o despido de seis membros do comité de empresa, o desaloxo do estaleiro, e sobre todo, a barbarie desenfreada acontecida o día 10, que causou as mortes de Amador Rey e Daniel Niebla e ducias de feridos de bala polos disparos da policía franquista, ficarán para sempre na memoria da clase traballadora. O mesmo que o asasinato tres anos despois, en agosto de 1975, de Moncho Reboiras. Mais non enterraron cadáveres, enterraron semente de democracia, de liberdades individuais e colectivas e de xustiza social».

O veterano xornalista Germán Castro, colaborador de deportes entón e posteriormente fundador de Diario de Ferrol, tira da súa memoria: «Tiñamos o corazón encollido porque aínda que había tensión, non se esperaba unha reacción semellante da policía, esa tolemia. Recordo ir ao centro da cidade polo serán e non ver ninguén pola rúa, sentir una tristura brutal, un silencio angustioso. E así se mantivo durante máis dunha semana e a información chegaba pola xente porque dos medios nada podía esperarse. Lembro tamén os tres seguintes cabodanos, aínda Franco vivo, da xente indo ao cemiterio de Catabois a facer ofrendas florais cunha tensión enorme. A policía estaba sempre presente. Recordo comezar a cubrir información laboral nos meses seguintes e a xente falando nas asembleas no sindicato vertical, da necesidade de reivindicar dereitos e a democracia, con moita valentía tendo en conta que aquilo estaba inzado de axentes e informadores».

Esa forza e compromiso en carne propia é o que destaca a medio século vista José Torregrosa: «Como é posible que xente que pasou pola cadea e torturada manteña uns ideais, en beneficio propio? Non. Unha das cousas que máis me ten alucinado é que sempre lle escoitei falar de España a xente que quixo chuchar da teta e os privilexios e quen loitaba por unha España democrática eran os malos da película, e iso fode. España estivo en mans de xente que o que menos lle importaba era España, e quen loitaba por un sistema xusto para todos, non polas súas contas bancarias, se lles chamaba subversivos. A min requisáronme Fulgor y muerte de Joaquín Murrieta, de Neruda. Nas actas do meu proceso aquilo era proba da miña «perigosidade». Era represión sobre represión dun réxime que era pura farsa, cuns asasinos que ían xulgar ás vítimas. Sabían o que significaba Ferrol, sindicatos, partidos de esquerdas, curas obreiros… o mellor de Galicia. Para min foi un orgullo compartir a cadea con Pillado, Aneiros e toda aquela xente que trouxo a liberdade e democracia a
este país».

Reflexionando sobre esa loita obreira, a súa falta de coñecemento sobre todo nas xeracións máis novas, e o seu papel na Transición, Enrique Barrera comenta que: «Houbo unha forte ofensiva mediática para que o rei Juan Carlos se apropiase dos méritos da Transición, e para tapar o papel da clase obreira e de Comisións, sen o cal, a Transición desembocaría nun sistema democrático de peor calidade. Os poderes económicos e os políticos procedentes da ditadura querían pilotar un proceso que desembocase nunha España sen autonomías, sen sindicatos de clase e só con partidos políticos do centro-dereita. De non existir Comisións, de seguro que o terían feito». En canto ao papel da loita sindical desde entón a hoxe, incluso mirando a antiga Bazán, hoxe Navantia, o historiador analiza que «co paso dos anos, o sindicalismo español perdeu as virtudes dos sindicalistas dos anos 60 e 70. Acomodáronse, e a maiores, hai que recoñecer que o capitalismo aprendeu a dividir o movemento obreiro, reducindo os cadros de persoal das fábricas e fomentando unha división no seo dos traballadores discriminando os convenios duns e doutros: unha parte é xa clase media, afortunadamente, e a outra é o precariado».

Rafael Pillado é historia actuante da loita obreira, un dos protagonistas do 10 de marzo (el foi quen recolleu do chan a Daniel Rey, cun chorro de sangue saíndo da súa cabeza…) e de case todo o que vimos relatando incluíndo o «Xuízo dos 23» e incontables estancias na cadea. O tempo que lle quede sobre a terra vaino atopar actuando ata que o corpo o sosteña. Desde hai semanas sabe que o seu tempo é finito e que o amianto sobre o que el e miles dos seus compañeiros na Bazán estaban inermes, vaille marcar o destino como a outros aos que o seu nome vai xa para sempre unido como Amor Deus e Riobó. Un paradoxal castigo do franquismo a unha xeración que lle plantou cara e que foi a gran damnificada do modelo de Transición. Pero cando coincide este 50º aniversario do 10 de marzo a súa axenda está repleta de actividades, charlas, entrevistas e iniciativas coa asociación cultural Fuco Buxán. «A miña familia pídeme que baixe o ritmo pero tamén é o xeito de non pensar, de ter a cabeza noutras cousas», comenta.

«A idea da unidade dos traballadores está hoxe crebada», analiza pesimista, «os traballadores das empresas non coinciden e cada un fai a loita pola súa conta. Bótase de menos esa solidariedade de entón que tampouco era casual, había moito traballo de organización detrás dela», e afondamos nisto.

Asegura o investigador dos movementos obreiros José Gómez Alén que «a conciencia democrática que agromou dentro dos muros de Bazán acabou trasladándose a toda Galicia» .Verbo disto salienta Pillado os antecedentes do 72: «Nós xa nos fixeramos respectar co tema de Obras Civís de Bazán, que logramos que se admitisen na empresa os seus traballadores cando querían botalos no 67. Incluso había antecedentes no 64, 65 e 66, na elección do xurado da empresa na que é evidente a presenza do PCE. En Ferrol hai un movemento previo de toma de conciencia. Ese movemento foi a vangarda da sociedade galega, o motor da nosa autoestima e da reclamación dos nosos dereitos e liberdades. Un paso adiante na toma de conciencia social e política de todo o pobo galego na procura da democracia».

Afondando nese xeito de traballar, de irlle comendo poder ao sistema franquista abonda Pillado: «A tradición de Bazán vén de lonxe, concentra experiencia da I Guerra Mundial, a ditadura de Primo de Rivera, o franquismo… hai moito labor sindical e moita conciencia de clase. Desde dentro créase un ambiente asembleario, democrático. A historia de Bazán é a historia dunha experiencia social, sindical e política acumulada que está presente en todo o percorrido. O enfoque do PCE e de Comisións Obreiras era como combinar reivindicacións sociais e políticas, por unha banda, e como aproveitarse do sindicato vertical para poder ir abrindo brecha máis alá. Todo iso nun proceso que non se dá dun día para outro. Teño unha dedicatoria de Julio Aneiros sobre o labor que fixemos os novos, que choro cada vez que a vexo».

Porén, Pillado recoñece que asumir esa didáctica do compromiso non foi doada: «A min custoume aprender esa estratexia do PCE sobre a base de ir facendo pedagoxía e día a día, pouco a pouco. Por exemplo, se ti vas un día e lle dis a uns traballadores que hai que ir á folga, mándante ao carallo. Ah, pero se ti lles dis que non están a cobrar o que lles corresponde por incentivos, botando contas e a partir de aí, tomando conciencia, organizar recollida de sinaturas, folgas ou o que sexa, pero coa base de que ao traballador non están a darlle o que merece, a cousa cambia. Así acaban escoitándote e organizando a participación da xente, e esa forma de ir facendo
as cousas non é dun día para outro, non é para ir o primeiro día á folga. Eu téñolle preguntado moitas veces a Julio Aneiros que insistía na paciencia: a primeira vez que entrei nas Xuventudes Comunistas preguntei que onde estaban as armas. Eras novo, tiñas gañas de traballar pero non tiñas nin idea de como eran as cousas en realidade».

Hoxe, a medio século vista, a antiga Bazán (hoxe Navantia) ten moitos problemas dos que non é o menor a súa falta de carga de traballo ata que comecen a construíse as fragatas F-110, punto de chegada de todas as esperanzas dunha cidade símbolo de decadencia. Pero como ten comentado o ex crego Vicente Couce, o seu cadro de persoal segue a ser a «aristocracia da clase obreira», comparando as súas condicións laborais coas doutros obreiros de Ferrol ou de fóra, condicións polas que souberon loitar. Nun modelo mundial en que cada vez menos persoas teñen máis recursos e no que aumentan obscenamente as diferenzas de riqueza, quizais conceptos como unión, resistencia e solidariedade non están de máis no mundo do traballo hoxe. Cando menos fórono nese heroico 10 de marzo de 1972 que marcou con dor e vontade un camiño de non retorno cara á mellora política e laboral dun país en ditadura. E 50 anos non é nada.