Hai unhas semanas publicamos na revista Luzes unha entrevista de Marta Otero Mayán a Yolanda Castaño, Premio Nacional de Poesía 2023. Nela, a autora afirmaba que presentara Materia, o poemario que lle merecera tal distinción, a «case todos os premios de poesía de Galicia, convocados por concellos e outras institucións», pero que «non gañou ningún».

As declaracións deron moito que falar, pero vaia por diante que este artigo non é para responder a nada nin a ninguén. Só pretendo contar a miña experiencia como participante e xurado de premios, e fágoo porque en todos os ámbitos nos que me vou formando (no da escrita, no da enxeñaría, no da docencia, no de ser autónoma…) sempre me gustou contar con exemplos e testemuñas das persoas que chegaron antes ca min. O mesmo lles pasa a outras, pois non é a primeira vez que algún compañeiro ou compañeira me pregunta por cousas tan dispares como canto hai que cobrar por unha charla, como se pode conseguir unha axente (son maioritariamente mulleres) ou se determinadas condicións que lles propoñen para faceren algo son abusivas ou axustadas ao que podemos agardar como traballadoras no eido cultural.

Porén, tampouco agardedes que sente cátedra de nada: o primeiro certame literario que gañei sendo adulta (os da infancia quedan moi atrás) foi no 2013 e cheguei a el buscando en Google. Sofisticación, pouca, xa vedes. Unha vai aprendendo coa experiencia, é certo, pero iso non significa que estea en posesión da verdade absoluta, cómpre lembralo.

Esa vitoria primixenia foi a do XI Certame de Microrrelatos da Lonxa Literaria de Moaña. Volvín para a casa cunha caixa de conservas que me pareceu máis gratificante que un primeiro soldo. Despois viñeron outros, pero isto tampouco é unha enumeración dos premios que gañei. Se acaso dos que perdín. E é que resultar vencedora dun certame moitas veces é máis cuestión de sorte que doutra cousa, aínda que nos custe recoñecelo. Que os teus éxitos dependan en boa medida dun factor que non se pode controlar é frustrante, pero non tanto como a mal entendida cultura do esforzo, que é directamente mentira. As Womansplainers, concretamente María Arce, a Malvada Profe, explicouno moi ben no capítulo Oposicións do seu podcast, cando falaba do traballo literario: «No voso traballo existe a posibilidade de facer algo ben —de ter unha boa técnica, de crear un produto orixinal— e que aínda asi iso non reciba ningún tipo de recoñecemento porque premios hai unha serie deles e o premio lévao unha persoa. E ti podes facelo moi ben, pero tes que facer o mellor de cincuenta ou cen novelas, poemarios ou ensaios que se presentaron. Eu sempre penso na fortaleza que tedes porque o comparo na miña cabeza coas oposicións. (…) Eu aprobei, pero penso no destrutivo que pode ser facer iso dez ou doce vez e non seres o mellor, nin o segundo mellor, e en realidade es moi bo e sabes facer moi ben o teu traballo».

Eu sucumbín a iso. Pasei dunha época, uns anos, nos que conseguín varios premios, a non acadar ningún (o último foi o Johan Carballeira no 2022, o anterior o Agustín Fernández Paz pola Igualdade no 2019). Cando iso pasa, polo menos eu, comezo a cuestionarme. Despois de darlle mil voltas a «é que a obra non era tan boa» ou ao máis construtivo «con máis tempo e revisión pode mellorarse», paso á destrución total: «o que enviei era pésimo», «non sei escribir» ou mesmo «todo o que fixen ata o de agora, en realidade, foi unha merda». Por iso caín no erro, durante unha temporada, de crer que gañar un certame, o que for, tiña que ser o meu obxectivo máximo. Cada gañadora que non era eu significaba un fracaso estrepitoso, un abatemento exacerbado. Ata que un día unha boa amiga me dixo que me vía demasiado obsesionada, que conseguir ou non conseguir un premio non significaba que o que escribía tivese máis ou menos calidade. E eu iso xa o sabía porque son C1 en falar o idioma dos «problemiñas da cabeza», pero necesitaba que alguén mo lembrase. Esquecelo á mantenta para seguir alimentando a autodestrución é tamén de primeiro de psicoloxía.

Gañar ou non gañar un certame depende de tantos factores que é imposible enumeralos todos. A calidade do escrito é tan só un deles. Pedro Feijoo quedou finalista nos Xerais de 2011 con Os fillos do mar, a súa primeira novela. Vendeu moitísimos máis exemplares que o gañador, Xavier Queipo, con Extramunde. Significa iso que o xurado se equivocou? Non. Significa que vender máis é sinónimo de ser mellor? Tampouco. Quen di que sabe a receita máxica para vender libros, mente, aínda que eu xa oín explicacións curiosas: Antía Yáñez vende moito porque é guapa (sempre o aspecto físico para explicarnos ás mulleres) ou porque o alcalde de Portomarín era familiar e comprara libros por miles. Isto último doeume máis, porque significa que non digo as suficientes veces BURELA-BURELA-BURELA, o cal é unha ofensa. Feijoo, na actualidade, é un dos autores máis coñecidos de Galicia, pero non sabería dicir se dos máis recoñecidos. Basta unha simple busca na rede para ver que tamén se dixo das súas obras (e del, por desgraza, xa que hai persoas que só saben criticar con argumentos ad hóminem) moitas cousas malas. Porque, quen e por que outorga o recoñecemento? Os premios? Os xurados? As vendas? As envexas que suscitas? Cando a rapazada me pregunta cal das miñas obras é a que máis éxito tivo sempre lles repregunto: que é ter éxito para vós?

Tampouco ser xurado ofrece moitas máis explicacións a como funciona isto: na miña experiencia formando parte deles vin xente que dixo que se abstiña de votar algo porque coñecía ao autor/autora; pedín declarar algún certame deserto; noutros convencéronme para que non votase en branco e alegreime de que o fixesen; non pasamos da primeira criba novelas que logo gañaron premios de tanto ou máis prestixio que aquel no que estabamos; dixéronme que non a formar parte de algún por segunda vez a pesar de que non fora eu quen me propuxera porque a política era non repetir nomes… Escoito que son máis xustos os certame baixo plica, pero logo tamén din que son mellores aqueles nos que o nome do autor ou autora non é anónimo. Que mellor un xurado de escritores/as, ou mellor un da crítica, ou mellor un de lectoras/es porque son, non fondo, quen len. Que o número óptimo de membros é 3, e 5 tamén, todo á vez, e que ten que haber comisión lectora, pero que mellor que todas leamos todo, e que tamén mellor se nolo repartimos. Eu non sei o que é mellor, que queredes que vos diga. O que si sei é que sempre haberá xente que pense que se optou pola peor opción.

Así que, visto o visto, a única conclusión que saquei en todos estes anos é que as persoas que gañamos premios o facemos porque tamén os perdemos. Antes, durante ou despois. Ou antes, durante e despois.