Diario da cobertura dun dos desastres máis surrealistas ocorridos no país. Ademais da morte de 23 dos chineses que compoñían a tripulación do buque, o naufraxio do Casón provocou na Costa da Morte o maior éxodo interno da historia de Galicia.

O primeiro recordo que teño dun desastre ecolóxico é unha malleira. Unha malleira épica, de película clásica. Media decena de homes nun cuartiño sacudidos a puñadas, couces, a culatazos e mesmo rompéndolle a algún unha cadeira nas costas. O cuartiño era o retén do cuartel da Garda Civil de Quiroga, e eu era un daqueles desafortunados pescados a lazo mentres desfilabamos perante o cuartel —non era provocación ningunha, era que collía de camiño desde o campo de fútbol, onde comezou a cousa, cos futbolistas encabezando a ringleira, ata o centro da vila— nunha protesta masiva contra a pretendida instalación dunha celulosa no Sil. Tan masiva que foi a xente, avanzando ata o cuartel, quen nos sacou de alí, despois da malleira e dun interrogatorio de urxencia en que practicamente a única pregunta era se non era certo que nos mandara ir alí Manuel María. Non era certo, e díxeno con cara de parvo, mentres interiormente protestaba porque nós eramos un grupo independente de axitación que nos xuntabamos nos bares, non uns mandados. Deixáronnos ceibos, pero tardei uns días en poderme vestir só, e caeunos unha multa de 50.000 pesetas (o alugueiro do piso en Madrid eran 6.000, en conxunto, non a cada un). Cando deron unha amnistía porque fixeran rei a Juan Carlos ou algo así, chamaron do Goberno Civil á casa para que fose recoller canto antes os cartos, porque a funcionaria correspondente tiña medo de ter tantos billetes no caixón. O caso é que hoxe en Quiroga non hai celulosa ningunha, da mesma maneira que non hai central nuclear en Xove.

Quizais por aquel éxito sempre me mergullo cunha mestura de entusiasmo e espanto nas catástrofes. Ou porque, para os que non cubrimos conflitos bélicos, as desfeitas dese tipo —unha mestura apresurada e desigual de natureza desatada, estupidez institucional e solidariedade da xente— é o máis parecido que hai a ser correspondente de guerra. Non me colleu o naufraxio do Urquiola, o petroleiro que afundiu entrando no porto da Coruña, raxado por unha agulla de pedra que non estaba nos mapas (si cubrín moitos anos despois a voadura da agulla), e que foi o que proporcionou as primeiras imaxes para o imaxinario das grandes catástrofes ecolóxicas en Galicia, co fume negro pairando sobre toda a cidade. O Casón, aquel mercante chinés con bandeira panameña que se estampou no Rostro, en Fisterra, xa me pillou traballando.

Para ser máis preciso, pilloume durmindo. Moi durmido, porque eran as doce do mediodía, pero era sábado (5 de decembro) e estamos falando dos alegres 80 (1987, en concreto). Eu daquela andaba de guionista de Gayoso, na TVG (O veciño do xoves, o seu primeiro programa) e tamén era correspondente de El País. Foi Juan Francisco Janeiro, un dos moitos xefes que tiña, quen me espertou co teléfono. «Hai un barco chinés en apuros en Fisterra», dixo coa súa habitual economía expresiva. «É grave?», tentei escapar do destino. «De momento, cinco mortos». «Mortos» é unha palabra moito máis efectiva que o café cargado á hora de espelir a alguén que viva de contar cousas. Souben que estaban traendo os superviventes á base da Cruz Vermella do Mar, no Dique de Abrigo da Coruña, e ocorréuseme chamar ao primeiro restaurante chinés que viña na guía telefónica (daquela non había moitos na Coruña, pero había guía telefónica). Expliqueille o que quería a quen me colleu, Chan, que así se presentou. Na Cruz Vermella, pasamos a onde estaban os superviventes grazas a el. «El periodista que se quede fuera, el chino que pase», dixeron con malos modos. «Yo soy el chino de este señor», contestou el, todo digno.

Non nos serviu de moito, a ningún. Despois dun intercambio de frases, Chan volveuse decepcionado cara min: «No los entiendo muy bien, son chinos de interior». Efectivamente, eran chineses do interior, e posiblemente non sabían que botarse ao mar con aqueles chalecos salvavidas ríxidos, desde o alto da borda do enorme mercante, era como aforcarse. O corpo furaba a auga, pero o salvavidas aboiaba e retiña a cabeza. Os 23 mortos fórono por esta causa, por romper o pescozo, e por hipotermia. Só sobreviviron oito. De todas as catástrofes, marítimas ou terrestres, que presenciei, aquela foi a máis surrealista con moito. Quizais porque os 23 mortos non tiñan aquí viúvas, nin fillos, nin parente ningún (repatriáronos, a vivos e mortos, a fume de carozo, antes de que fosen interrogados sobre as causas do accidente). O protagonismo centrouse deseguida no barco e na súa misteriosa carga. Porque o encallamento, a día de hoxe, pouco misterio ten.

Á altura de Fisterra, o barco sufriu un incendio a bordo, provocado polas explosións duns bidóns de sodio en contacto coa auga de mar que barría a cuberta (o sodio, en contacto coa auga, xera sosa cáustica e hidróxeno, altamente explosivo). O incendio non foi gran cousa, e co mar xa calmo, o cargueiro foi deixado ir ata a costa —cando non enfilado: entrou como nun carreiro ou corredor entre as pedras e alí quedou, nunha cama de area— polo remolcador contratado por Mariña Mercante, o Remolcanosa 5. (No Prestige deuse unha manobra parecida. O Ría de Vigo, tamén de Remolcanosa, mirou para outro lado ata que a armadora do petroleiro e a empresa de salvamento Smit Salvage chegaran a un acordo que incluía tamén o remolcador vigués). Sempre rende máis un salvamento que unha axuda. Nalgunhas fotografías vese como había ata unha representación oficial —un uniforme de Mariña— entre os que viron como o barco era conducido á costa, nunha dirección distinta á que o levarían o vento e as correntes.

As autoridades eran económicas coa verdade, e cometeron todos os erros posibles á hora de comunicala. Chamémoslle autoridades para simplificar, pero entre aquela Xunta precaria en cuxa presidencia acababa de aterrar Fernando González Laxe, o Goberno central de Felipe González, que pouco cariño lle tiña, e as Comandancias de Mariña, militares, que aínda mandaban moito, se xa non reinaba precisamente a coordinación, non digamos a harmonía. Cando o manifesto de carga foi dado a coñecer —a min léranmo, nunha desas filtracións oficiais, nos primeiros momentos— viuse que contiña a mesma variedade ca un comercio dos chineses que hoxe se pode atopar en calquera rúa, pero en produtos químicos. De ácido sulfúrico a adhesivos, de cemento líquido a anilinas, de perigosidade varia. A verdade, a información que se daba na capital (a capital era Santiago, A Coruña ou Madrid) era tan escasa como a que por alí tiñamos. Aínda que viramos un bidón rotulado coa clase 7 non había Internet nin moita xente a man para consultar o Código IMDG (Código Internacional de Mercancías Perigosas) e comprobar que indicaba que contiña materiais radioactivos. A comisión do Congreso que logo investigou no asunto sinalou que posiblemente ninguén chegou a saber nunca todo que contiña.

Loxicamente, ao non ter información, a xente temía o peor. Cada declaración de tranquilidade foi recibida cunha tensión de corpo e mente. Chernobyl estaba na memoria, e nunca veu algo bo pola estrada da Coruña. Os xornalistas fixemos o que puidemos. Non había computadoras, nin teléfonos (eu mesmo, por non ter, nin automóbil) e o teléfono máis próximo á punta do Rostro, onde estaba chantado o barco, era o Bar Santalla. Casa de información (non era un centro de prensa, chamábase así antes, porque moita xente preguntaba onde quedaba Fisterra), unha cantina cun único teléfono. Ata que chegaron as unidades de radio e televisión móbiles, tres ou catro días despois, tivemos que distribuír a liña entre todos para ditar as crónicas de prensa, entrar nos informativos das radios e recibir ordes. Desgraciadamete para os que tiñan que informar en cada boletín horario, o Bar Santalla quedaba a máis de media hora de camiño do Casón, co que era practicamente imposible ir, saber algo e volver contalo. De feito, dábaselle pábulo a calquera cousa. Un colega soltou pola radio que estaba previsto reflotar o cargueiro polo método de enchelo con pelotas de pimpón, para que aboise. Non sei se daría o resultado, pero o trasfego de pelotas ata alí ía ser épico.

Tampouco é que a xente da Costa da Morte estivese moi pendente dos medios de comunicación. Por exemplo, o xornal da capital de Galicia chegaba a Fisterra só os martes e os xoves. O público tiña que facer as súas propias noticias falsas. Obviamente, viviamos alí. E non só eu, que dependía de Autos Finisterre ou do autoestop para ir e vir, do mesmo xeito que o meu admirado Michael Herr (autor de War Offices e logo colaborador de Coppola no guión de Apocalyse Now) en Vietnam. Deixei a Gayoso abandonado á súa sorte, coa súa aprobación, e de alí fómonos de Fisterra ao Hotel Hórreo de Corcubión, que era a sede das autoridades, de día, e pola noite bebiamos e xogabamos ao billar nos pubs. Situación da calma tensa, que se di. Con líderes e a sociedade local, como o alcalde de Corcubión, Rafael Mouzo, pedindo explicacións e as forzas vivas lanzando balóns.

Na memoria, paréceme que pasaron polo menos quince días máis tarde, pero pasaran só cinco do naufraxio, o 10 de decembro, cuando o temporal colleu folgos, e as ondas chegaron outra vez aos bidóns de sodio e comenzaron os estoupidos, con algunha deflagración. Eran máis aparatosos que efectivos (aqueles que causaran o incendio inicial nin sequera romperon os cristales da ponte de mando), pero foron vistos en vivo pola TVG e foron suficientes para que a población de Fisterra e a metade de Costa da Morte miraran ao ceo con moita máis ansia e preocupación que a de ver que tempo faría o día seguinte.

Aínda que non llelo presentei, o entón –e durante moitos anos– delegado do Goberno en Galicia, Domingo García Sabell declarou algo posiblemente certo: que non se coñecía a toxicidade das emisións, pero que por se se dera o caso de que o fume fose tóxico, mellor evacuar. Este tipo de advertencia é de agradecer na lóxica médica –«ese vulto non parece malo, pero é mellor facer algunhas probas», pero é fatal na comunicación social. Despois de intranquilizar á poboación, o delegado do Goberno anunciou o envío de 300 autobuses, que poderían chegar a 700 se fose necesario.

A xente na Costa da Morte e na Galicia rural toda pode non saber de toxicidades e de produtos químicos chineses, pero si de loxística de coches de liña, e xuntar 300 autobuses, de 700 xa nin falamos, non se fai así porque si, e en pouco tempo, se non pasa nada. Tres horas despois, o goberno anunciou que analizara ben as cousas e que non había perigo. Era como lanzar o foguete ao comezo das festas, pero non precisamente para bailar. Residentes de Fisterra e O Pindo, de Corcubión e Cee, de Muxía e Camariñas, saíron da casa e colleron o coche –algúns, o barco– nunha fuxida desordenada cara o interior. A pesar das malas condicións das estradas de entón, a pesar do caos, a noite e os 300 autobuses teóricos que tiñan que vir en dirección contraria, houbo unha chea de atascos, pero ningún accidente. De milagre: na evacuación de Camariñas, alguén notou a Vimianzo que faltaban dez veciños coñecidos. Idas, vidas, chamadas, preguntas, ata que o dono do Vía Rápida, o bar-casa de postas da vila, lembrou que había un camión frigorífico descoñecido que estivera estacionado durante tres horas na praza. Abrírono e alí estaban os dez patróns, xa semiconxelados.

Aquela tarde noite do 10 –era xoves, o día do programa– foi precisamente cando atopei un flete para achegarme a Santiago e cumprir con Gayoso. Un caso de mala sorte. Vimos estupefactos todo o rebumbio aquel no control de informativos, e logo saímos cara á Coruña no seu coche. No camiño, iamos escoitando a radio. Por exemplo, Antena3 Radio («la radio bien hecha», fundada en 1982, terminou sendo accionista de A3TV e absorbida pola SER). A esa hora, o programa que había era o dos deportes de José María García –e ningún correspondente en Galicia– e escoitamos cousas como esta: «Me llaman de mis queridas aldeas gallegas gente que dice que hay niños con llagas en la cara». Dirixímonos ao Pavillón Riazor, un dos lugares de acollida dos refuxiados daquela nube tóxica que non o era. A explanada de diante estaba chea de coches da xente que fora chegando. Moitos estaban dentro ou de pé, escoitando noticias de radio. Moitos que sempre escoitaron esas horas o fútbol visto por García, e que querían volverse meter no coche regresar. Gayoso e eu tentamos tranquilizar a algúns dicíndolles que o das chagas era mentira, e que eran babecadas de alguén que, talvez por primeira vez, non só non tiña unha idea do que estaba a falar, senón tamén alguén que lle gritaba para que buscase información. Mágoa que, entón, Gayoso non fose o Gayoso posterior, o noso Gayoso. O seu carisma tería sido ben útil naquel momento.

Volvín ver o pavillón de Riazor cheo de refuxiados dúas veces máis. A segunda foi exactamente cinco anos despois, cando o Mar Exeo se espetou contra a Torre de Hércules (contra os cantís sobre os que se alza), e o fume do petróleo ardendo obrigou a desaloxar moitas casas en Monte Alto. O terceiro, cinco anos máis tarde, cando o monte de residuos urbanos que foi creando A Coruña e contorna en Bens escorregouse, e houbo que gorecer, por ben máis tempo, os residentes de Portiño, xitanos que na súa maioría vivían do que apañaban naquilo que os outros coruñeses rexeitaban. Non está mal, tres veces en dez anos.

A marea negra do Mar Exeo (en realidade, o Aegean Sea, pero de tanto citalo fómoslle collendo confianza), foi a primeira producida en democracia, coas autoridades baixo escrutinio, non xa cidadás, pero polo menos dos medios, e nos que as imaxes servían de denuncia das causas, e non un rosario lírico de bágoas sobre a natureza macelada pola desgraza. Lembro a todos os xornalistas que se puxeron de pé e deixaron unha das roldas das autoridades (nunha daquelas nas que Paco Vázquez tamén tentou tranquilizar á cidadanía: “Poden estar tranquilos, que o fume vai a Ferrol”) cando o alcalde recriminou algo a unha compañeira, coido que de El Correo Gallego. Este clima nos xornalistas debe ser consciente dos teus dereitos (de empoderamento, na xerga sociopolítica actual) porque á súa vez é consciente do rol de servizo público que tes, e que che están reclamando, repetiuse cando o Prestige , aínda que nese momento en Madrid as direccións dos medios ataron as rendas máis curtas.

Volvendo ao 87, ao final, a xente da Costa da Morte retornou ás súas casas. Estímase que foron 12.000 persoas as que escaparon cara Santiago, A Coruña, Noia, ou alí onte tivesen parentes. Eu tamén volvín a Fisterra, a facer esas reportaxes tanxenciais ao tema que moito distraen: nesta zona nunca tanto pescado conxelado se comeu, o primeiro entroido do Casón en Fisterra, o primeiro aniversario. A vida seguiu e un dos holandeses da empresa Smit Tak que viñera estudar o salvamento do barco (si, a que logo sería Smit Salvage, que se encargaría do submarino ruso Kursk, do Costa Concordia e… do Prestige) acabou casando coa caixeira dun súper da zona. Igual que, quince anos despois, cando a marea negra de chapapote se rexistrou un fenómeno claro de «turismo de catástrofe», cando o Casón había excursións para ver os restos do enorme cargueiro, incrustado na cama de area onde o metera o Remolcanosa 5.

De quitalo de alí encargouse un capitán de 82 anos, o señor Ramón. «Si, claro que estou xubilado, pero abúrreme andar nos bares cos vellos xogando a partida, así que lle fun ao Santa Cruz [Manuel Santa Cruz, entón responsable da empresa Recuperaciones, Desguaces y Salvamentos Santa Cruz, que ganara a concesión dos restos do Casón] e díxenlle: ‘Oes, dáme un barco!’ Tanto lle insistín que me deu esta bañeira», contárame a bordo da súa gabarra, amarrada en Fisterra. Coa «bañeira» e dous homes con lanzas térmicas e sopretes de acetileno, o vello de 82 anos encargouse de facer desaparecer, cortando anaco a anaco, a obra morta do enorme monstro varado que fixera fuxir a milleiros de persoas. Parece unha metáfora de moitas cousas, pero foi certo.