Facendo o camiño de Santiago eu soa alá polo 2017 (fago moito o camiño, é case como un trazo da miña personalidade) coñecín a un pai e a súa filla da miña idade, de California. Camiñamos un par de días xuntes e intercambiamos teléfonos, e como é natural, acabei por invitales á festa na casa da miña avoa o 15 de agosto. Veño dunha familia grande, e na comida do 15 estabamos case todes. Os californianos non falaban nin papa de galego e na miña familia haberá un total de 5 persoas que se defenden en inglés, así que foi unha experiencia cultural moi rica para todas as partes involucradas. O pai, un reverendo deses modernos dunha desas relixións onde os cregos poden casar, sentado no medio de todas as miñas tías e tíos, cunha copa de viño que parecía que non baixaba por moito que o pobre señor bebera, comunicándose a través da atenta tradución da miña irmá. A filla, comigo e cos curmáns, falándonos sobre traballar en campamentos relixiosos e o seu mes no Camiño.

Leonor pasou toda e comida en silencio, observando o reverendo falar no seu inglés do sur de California. A miña nai preguntoulle: «Non queres saber o que di?». Ela contestoulle: «Ai muller, se calaras e me deixaras escoitar…!»

Hai dúas anécdotas que me encantan daquel día. A primeira, como os californianos cantaron un precioso e sentido dueto que fixo chorar a metade des miñes familiaries presentes, que máis tarde descubriron (con certa consternación) que era o himno dos Estados Unidos. A segunda ten que ver con Leonor, a miña avoa. Ela pasou toda e comida en silencio, observando o reverendo falar no seu inglés do sur de California. A miña nai, intrigada e quizais un tanto alarmada por tanto ensimismamento, preguntoulle: «Non queres saber o que di?». Ela, no que só podo imaxinar como o seu ton habitual (que calquera persoa que coñecera a Leonor pode imaxinar á perfección), contestoulle: «Ai muller, se calaras e me deixaras escoitar…!». «Pero se non entendes nada!», replicou a miña nai. «E que importa iso!», dixo finalmente a miña avoa. El chamáballe atención porque era un cura e estaba casado, e faime rir só de imaxinala sentada, escoitando.

Aquel foi o derradeiro día 15 de Leonor.

Eu non tiña unha avoa desas que cociñan cousas moi ricas e regalan moitos xoguetes, como as que saen nas películas. Pero Leonor, narrada por quen a quixera, soa un pouco como unha personaxe de conto; os animais seguíana e queríana como se fora unha princesa Disney, era carismática e amante da polémica, e nas tardes de vrao a súa casa enchíase dos adolescentes vascos, aos que lles encantaba estar con ela. Preocupáballe que as súas fillas e fillos choraran con historias tristes, porque a xente que chora ten corazón. Pero o máis especial de Leonor eran os ollos cos que vía o mundo.

A miña nai lémbrase dun comentario de pasada que fixo a miña avoa unha vez mentres camiñaban, sinalando esas flores azuis brillantes que medran no monte: «Mira con que fachenda medran esas flores no medio dos toxos!». Esa frase ségueme alá onde vou. Deste que a escoitei, vexo fachenda en todas partes. Vexo a fachenda das follas ocres dos carballos no outono, vexo a fachenda da miña prima Roberta desfilando no seu terceiro disfraz no día e vexo a fachenda na voz de miña mellor amiga cantando no coche, inventando a letra de cancións que escoitou mil veces. E todas as veces penso, «mira con que fachenda medran esas flores no medio dos toxos».

«Mira con que fachenda medran esas flores no medio dos toxos!». Esa frase ségueme alá onde vou

Esa é só unha das veces nas que os ollos de Leonor cambiaron a miña forma de ver o mundo. Sempre que me vía, ela dicía máis ou menos o mesmo. «En toda a parroquia de Fisteus, non hai outra coma Malva. É guapa, é lista, e que ben fala…!». As primeiras veces que escoitei esa frase, non a entendín, porque a parroquia de Fisteus tampouco é grande abondo como para que haxa unha abundancia doutras coma min, pero é que xa o dixera Lupe Gómez, Fisteus era un mundo.

O día que morreu, na porta do tanatorio, decateime de súpeto. Díxenlle á miña nai: «Mamá, ninguén me vai ver nunca con tan bos ollos como me vía ela». Ela, que tamén é moito de falar con frases desas que quedan no aire e te seguen aos sitios, contestou: «Si, pero sempre vas ter quen te víu así».

Mamá, ninguén me vai ver nunca con tan bos ollos como me vía ela». Ela, que tamén é moito de falar con frases desas que quedan no aire e te seguen aos sitios, contestou: «Si, pero sempre vas ter quen te víu así».

O 15 dos californianos foi o derradeiro 15 de Leonor, pero ela está sempre en todas partes. Viaxa a todos os lados no coche comigo e ca miña nai. Está comigo e coas miñas primas, na miña habitación, mentres choramos da risa co comentario máis absurdo posible. Está en todas as reunións familiares, contándonos aos netos o chiste de «Mistetas». A miña avoa está comigo sempre que choro, porque sempre que me corre unha bágoa pola cara recordo que teño corazón. Está atizando o lume de todas as cociñas e, obviamente, está nos ollos de todas as persoas que aprenderon a ver o mundo un pouco como ela.

Xa pasaron case catro anos desde que morreu, pero así como agasallo de Nadal quero que ela estea un pouco con vós, tamén. Para que cos seus ollos podades ver a fachenda das flores que medran entre os toxos, e eu, cada vez que me mire o espello, recordarei que en toda a parroquia de Fisteus… non hai outra coma min.