Lugo.- Son as dez da mañá dun martes na vila peninsular de San Cibrao. Rodeada polo mar Cantábrico, a xente que camiña pola estrada que divide as praias de Cubelas e O Torno sente na cara o frío de novembro. No bar do porto hai poucos clientes, pero os que hai piden o de sempre. Cando baleiran o local, Ramón Miguélez Tola pon unha chaqueta e busca unhas fotografías no móbil. «Unha robaliza de tres quilos», precisa, e procura outros manxares co índice da man dereita. O repaso da carta que está a facer non é a propaganda dun taberneiro. É a expresión de orgullo dun home por non terse rendido. Tola aprendeu a cociñar con 31 anos e tres fillos. Matriculouse na escola de hostalería de Foz cando foi despedido, con outros 22 compañeiros do comité de empresa de Alúmina‑ Aluminio, por un conflito provocado a 225 quilómetros de distancia.
O 5 de decembro de 1987, un barco con bandeira panameña varou en Fisterra. O Casón, que navegaba de Rotterdam a Xangai, carrexaba 1.100 toneladas de produtos químicos. A primeira hora da mañá, mentres navegaba fronte á costa galega, o buque sufriu un accidente. Unha fumareda saía da proa e 29 dos 31 tripulantes botáronse ao mar desde a popa cos chalecos salvavidas. Faleceron 23, o capitán entre eles, sen que se aclarasen as causas da súa morte. Entre os motivos baralláronse a inhalación de dióxido de carbono, a hipotermia ou o golpe recibido na caluga ao tirarse á auga sen a debida postura. A maioría dos mariñeiros —dous de Hong Kong, o resto de orixe chinesa— apenas tiñan experiencia no sector. Ás oito da tarde, o cargueiro embarrancou na Punta do Castelo. A actuación do Remolcanosa 5 desatou sospeitas. Unha comisión de investigación concluíu que o remolcador deixou encallar o mercante, pois dese xeito cobraría máis polo rescate.
Durante os días seguintes ao encallamento, o frete do Casón centrou a polémica. O manifesto de carga desapareceu e, dado que os tripulantes do barco preferiran botarse ao mar que ficar na cuberta, comezaron as conxecturas sobre o contido dun grupo de bidóns etiquetados coa inscrición de «perigo nº 6». Co accidente nuclear de Chernóbil fresco na memoria, a posibilidade de que o mercante levase elementos radioactivos atemorizou os veciños da Costa da Morte. Malia relativizar o risco, os poderes públicos foron incapaces de calmar o medo. A súa caótica xestión da información topou cunha crecente cobertura mediática. «Actuaban cunha prepotencia franquista», sostén Perfecto Conde, que cubriu a crise para Interviú e publicou que os barrís contiñan materiais de refugallo dos hospitais, cunha radioactividade de baixa intensidade. «Ninguén cría a versión oficial, nin os xornalistas nin a xente», sinala.
Fuxida da poboación da Costa da Morte
A desconfianza no relato das autoridades quedou patente o 9 de decembro, cando centos de veciños decidiron marchar da zona pola súa conta. Ao día seguinte, co temporal, as ondas chegaron ás adegas do barco e mollaron bidóns cargados de sodio. A reacción do metal coa auga provocou unha explosión que desatou o pánico á formación dunha nube tóxica e as mensaxes contraditorias dos responsables políticos. Ás 23.15 horas, o delegado do Goberno en Galicia, Domingo García Sabell, anunciou que se ía evacuar a área, mentres o gobernador civil da Coruña, Andrés Moreno Aguilar, aseguraba que non había motivos para fuxir. A resposta á ambigüidade foi o éxodo improvisado dunhas 15.000 persoas dos municipios de Fisterra, Cee e Corcubión. «Semellaba que caera unha bomba atómica. Había atoamentos polas estradas, xente a pé, de noite, sen axentes para xestionar aquel caos», lembra Conde.
Na mañá do 12 de decembro, os 23 membros do comité de empresa de Alúmina-Aluminio souberon que a carga do Casón estaba ás portas da fábrica. Tola, representante da USO, aproveitara o sábado para viaxar coa familia a Ferrol, a escapada habitual dos mariñaos para mercar e pasar un día de ocio. O cervantego José Castro, sindicalista da INTG, rematara coa matanza do porco. Non volverían á casa en catro días. Tola viu por televisión a explosión do barco e a fuxida dos veciños de Fisterra. «Preguntábame como podía pasar algo así a finais do século XX», lembra, «e agora tiñamos aquí aquela bomba». Malia a insistencia das autoridades en que os bidóns representaban «un nulo perigo» —segundo a versión oficial contiñan cresol e formaldehido—, os barrís «traían consigo unha mochila», apunta Rivera.
O terceiro complexo industrial do aluminio no mundo
O complexo industrial de San Cibrao, público ata 1998, proxectouse en 1974. O Estado anunciou que a planta de transformación do metal sería unha das tres máis importantes do sector a nivel mundial. Os centros de Alúmina e Aluminio comezaron en 1978 con 1.600 traballadores, a metade deles da comarca. O resultado foi a metamorfose da bisbarra. «Sargadelos e Alúmina‑Aluminio marcaron o paso dunha sociedade agro-pesqueira a unha sociedade industrial», explica Rivera. Acostumados aos soldos escasos dos talleres ou á dureza do traballo no mar, centos de mariñaos viron cumpridas promesas de mellores salarios e maior estabilidade laboral. Outros rexeitaron «o monstro». Veciños e ecoloxistas queixáronse de manobras abusivas para a adquisición dos terreos ocupados e da contaminación por flúor. Voces críticas denunciaron que o xigante freara outras tentativas de desenvolvemento fabril e impedira a diversificación económica da zona. Ismael Rego, que foi obreiro e sindicalista de UGT na fábrica, apunta que «no proxecto inicial pretendíase construír unha central nuclear, da que Alúmina‑Aluminio sería unha fonte de alimentación. Cando a moratoria desbaratou o plan, nun contexto de reconversión industrial, a inversión na planta suscitou polémica e o Goberno puido prescindir dela», sostén. Así, a «galiña dos ovos de ouro» da Mariña Lucense naceu dunha frustración. Hoxe, propiedade da multinacional Alcoa, segue a ter un halo de provisionalidade. O que desacouga se se ten en conta que, á altura de 2010, con 1.134 obreiros directos e 400 empregados en empresas auxiliares, achegaba o 30 % do PIB da provincia de Lugo.
Con 18 anos, o viveirense Javier Camba, da UGT, foi un dos traballadores máis novos en acadar un posto na empresa. «Tiven sorte, porque non querían a ninguén que non tivese feito o servizo militar. Eu casara de rapaz e botáronme unha man», relata. «Daquela eran habituais os regalos para poder entrar. Sentías que era o traballo da túa vida. Mesmo os obreiros dos talleres se beneficiaban, pois aumentaron os salarios para poder retelos», precisa. Castro preguntou por un posto e dixéronlle que podía comezar «mañá mesmo». Tiña 27 anos e dous fillos, e o emprego supuña para el «asegurar estar coa familia». Outros mudaron de lugar. Tola, natural do País Vasco, foi un dos 85 operarios de Endasa Valladolid que chegaron a San Cibrao en 1983. Algúns, grazas á súa experiencia no sector, gozaron dun status laboral de nivel. En catro días, a bendición converteuse nunha condena. As oportunidades que ofrecía Alúmina-Aluminio nun contexto de escaseza laboral volveríanse na contra dos membros do comité cando o fillo dun deles escoitou na escola que «por culpa de teu pai case botan o meu».
Cos bidóns ás portas da fábrica, a dirección e os sindicatos cortaron o paso con vehículos de maquinaria pesada e acordaron de palabra un plan de evacuación a seguir no caso de que o Goberno central forzara a entrada do convoi. O buque Galerno agardaba para cargar os barrís con destino Amberes. O conflito laboral estalou o luns 14, cando a empresa se desmarcou da postura do comité. Os obreiros atribúen este xiro á presenza de Eduardo Monteiro, que chegou desde o Instituto Español del Aluminio (Inelsa) para asumir o liderado da planta durante a crise. Monteiro, ex‑directivo da factoría, era impopular entre o cadro de persoal polo seu autoritarismo. Esa mañá, unha falsa alarma provocou que os sindicalistas ordenasen aos seus compañeiros evacuar o complexo industrial. Daquela, Alúmina-Aluminio declarou que se producira unha «folga ilegal», mentres que os representantes sindicais defendían a súa posición ao abeiro do punto 19.5 do Estatuto dos Traballadores, que lles permitía cesar a actividade ante un «risco inminente».
A deserción dos tripulantes do «Galerno»
A carga dos bidóns rematou o luns pola noite, pero a situación do Galerno dilatou o final da evacuación. O buque carecía de documentación e algúns dos tripulantes desertaron ao coñecer a misión que se lles encomendara. Con todo, o conflito laboral encallou trala marcha do barco. A dirección da fábrica esixiu aos traballadores que volvesen aos seus postos, pois o arrefriamento das cubas de electrólise suporía a paralización do sistema produtivo. Segundo a directiva, reactivar a planta custaría 15.000 millóns de pesetas. Os sindicalistas demandaban á empresa garantías de que non aplicaría sancións contra o cadro de persoal. Daquela, coas familias ás portas do complexo, vivíronse horas de anguria. Rivera, que ficou durante tres semanas na factoría para contar a crise, cre que o comité «foi vítima dun efecto burbulla. Aquela xente pasou varios días sen durmir, sen saír do recinto, sometida a unha tensión enorme», explica o cronista. Algúns dos representantes sindicais din que se sentiron como unha bóla nun billar, empurrados polas propias direccións dos sindicatos e polo xogo político. «Os alcaldes de AP na Mariña Lucense dicíannos que tiñamos que resistir. Os do PSOE, que debiamos ceder», lembra Camba. Rego, daquela tenente de alcalde de Cervo e deputado no Parlamento Galego polos socialistas, tentou convencer os seus ex-compañeiros de que desistisen. «Cometeron o erro de non prever unha saída. Non tiñan un acordo asinado de evacuación e estaban a darlle o traballo feito á empresa para acusalos de calquera problema», sinala. A escalada de presión sobre os sindicalistas alcanzou o cumio cando Carlos Solchaga, Ministro de Economía e Facenda, chamou aos traballadores «terroristas industriais».
A última hora da tarde do martes, a dirección comunicou a paralización das series A e B. O 17 de decembro notificou o despedimento dos representantes sindicais e de 114 traballadores por incumprir os servizos mínimos. A regulación de emprego polo parón da factoría afectou a 574 persoas. A Maxistratura de Lugo obrigou a readmitir os 114 operarios, pero o Tribunal Supremo —por dous votos a favor e un en contra— ratificou a destitución dos 23 sindicalistas, ao entender que transgrediran a boa fe contractual. A sentenza foi exemplar e insólita, pois nunca na historia do Estado se cesara a un comité de empresa ao completo. Nun contexto, o do bienio 1986-87, que segundo Pere Beneyto definiu o paso dun sindicalismo de protesta a outro pragmático, a decisión dos xuíces sentou un precedente. Ao tempo, a impunidade dos responsables políticos da crise provocou carraxe. Non houbo dimisións nin cesamentos por un conflito que tivo en vilo a tres bisbarras de Galicia e que se saldou con 23 mortos e 24 despedidos, pois Germán Rouco, portavoz da INTG nas empresas auxiliares de Alúmina-Aluminio, tamén perdeu o seu posto de traballo. «O acordo estivo preto e non comprendo que pasou, pero teño claro que non houbo dolo por parte dos obreiros», sostén Rivera.
Castro resume o sentir dos seus compañeiros. «Estabamos condenados desde o principio. Tiñamos forza e querían quitarnos do medio», sinala. As inxustizas do Casón (Laiovento) sitúa o conflito nun contexto de crispación entre a dirección da fábrica e un comité reivindicativo e paritario, que rachara coa hexemonía de CC.OO na planta. No ensaio, Tamara García denuncia irregularidades por parte de Alúmina‑Aluminio, como a realización de experimentos nas cubas anteriores á crise dos bidóns, que terían danado a maquinaria, ou neglixencias na expedición dos telegramas cos que se requiriu aos traballadores que volvesen aos seus postos. Así, constrúe a hipótese de que empresa quixo suspender a produción para especular co prezo do aluminio —á alza logo de catro meses de parada— e eliminar ao tempo uns interlocutores incómodos. A autora traballou durante catro anos no volume coa base do arquivo de seu pai. Logo do seu despedimento, Luís Manuel García Otero, da INTG, gardou xornais, documentación —telegramas, actas de xuntanzas— e gravacións en VHS dos xuízos. «Pensei que daba para unha película», explica. Cando entrevistou os sindicalistas, a moza atopouse con que «algúns conservaban caixas cheas de material». Un deles estaba a preparar un libro: había a necesidade de contar.
«O Nadal máis triste da Mariña»
«O Nadal máis triste da Mariña». É o que responden os mariñaos cando se nomea o Casón. 24 homes apandaron coa peor parte, a de reconstruír as súas vidas disipadas a angustia e solidariedade iniciais. A maioría foi incapaz de atopar traballo na bisbarra e os seus fillos tampouco puideron optar a un posto na fábrica. Os sindicatos prometeron recolocacións, con sorte dispar. Camba conseguiu choio en Madrid, onde reside. Tola recibiu ofertas ofensivas, pensadas para ser rexeitadas. Castro acudiu a unha entrevista laboral e, cando lle preguntaron pola súa experiencia, non quixo negar de onde viña e por que o botaran. «Ao día seguinte chamáronme ás nove da mañá para dicirme que non ían cubrir a praza», ri. García Otero percorreu Galicia e traballou en Lisboa, sempre con Viveiro na cabeza. Algúns marcharon a América. Outros viron no autoemprego a única saída. No camiño houbo enfermidades, divorcios. García Otero morreu en Xaneiro de 2022. Casimiro Val —que comezou a traballar con doce anos—, José Luís Barreira e Ángel Pérez tamén faleceron sen unha reparación que os seus compañeiros seguen a reclamar.
Rematada a entrevista, Tola sae á terraza. «En verán contrato seis persoas», resalta. Ao fondo emerxe a cheminea do complexo industrial de Alcoa, duns 150 metros. «Cando os turistas a ven, sempre me preguntan pola fábrica», ri con resignación. Poucos poden contar mellor esa historia.
