Sada (A Coruña).- Benito Portela (Sada, A Coruña, 1975) contaba con só sete anos cando tivo conciencia do que significaba o Pazo de Meirás. Foi cando empezou a ir ao colexio público de Mondego, a menos de dous quilómetros en liña recta do que Emilia Pardo Bazán bautizou como as Torres de Meirás cando empezou a construílas a finais do século XIX.

Ata entón, o hoxe alcalde do municipio que fora elixido por Franco para establecer o núcleo da súa rede represiva e corrupta, antes mesmo de que terminase a guerra civil, non empezou a dar un sentido ás historias que escoitara contar na vila durante toda a súa infancia.

A guerra apenas durou uns días en Sada, pero a matanza prolongouse anos. Ducias de persoas foron asasinadas, encarceradas e torturadas polos fascistas, e a moitos veciños de Meirás lle roubáron as súas casas e as súas terras para ampliar o pazo que o ditador expoliou mediante unha operación fraudulenta, que incluíu tamén mordidas nos soldos dos funcionarios públicos da provincia e doazóns forzadas de miles de cidadáns.

Redadas dias antes da chegada do ditador

En Sada, lembra Portela, sempre sabían que o ditador estaba a piques de chegar porque uns días antes de que chegase Franco a Garda Civil percorría as aldeas para atrapar e encarcerar sen xuízo aos republicanos sobreviventes, que se pasaban encerrados todo o verán ata que o tirano e a súa familia decidían volver a Madrid.

«Eu empecei a ter conciencia política recentemente cumpridos os seis anos, co 23F», explica o rexedor, mentres toma un café na terraza do bar Lilo, xunto á estrada local pola que se accede á chaira de entrada das Torres.

«Chamoume a atención que o meu pai, que madrugaba moitísimo, quedase ata tan tarde escoitando a radio. Levanteime, pregunteille e explicoumo, aínda que entón aínda non era consciente da relevancia que tiña o Pazo de Meirás no réxime franquista. Cando cheguei ao colexio de Mondego empecei a entender por que era tan importante para eles», engade.

A prioridade: recuperar o Pazo para o patrimonio público

Enxeñeiro agrónomo de profesión, Portela fíxose en 2015 coa Alcaldía de Sada encabezando a candidatura de Sadamaioría, unha organización vencellada a Anova, a formación nacionalista de Xosé Manuel Beiras e Martiño Noriega. Quedara en segunda posición tras o PP, pero que logrou o apoio do resto de partidos. Desde entón, a corporacion local tomouse como prioridade recuperar para o patrimonio público o Pazo de Meirás e honrar a memoria das vítimas do franquismo.

Grazas á axuda de historiadores como Manuel Pérez Lorenzo, Carlos Babío e Emilio Grandío, entre outros, armouse a causa xudicial que obrigou ao Franco para devolver o Pazo ao Estado en 2019. En maio dese ano, Portela revalidou mandato gañando as eleccións con Sadamaioría como primeira forza local, aínda que en novembro de 2022 foi desaloxado por unha moción de censura montada por tránsfugas do PSOE e doutra agrupación independente con axuda do PP.

Isto retardou os procedementos que Sadamaioría iniciara para conseguir a titularidade pública do inmoble, as súas terras e o patrimonio histórico que contén. Pero en maio pasado Portela volveu ganar as municipais con tres puntos máis de voto que nas anteriores. Os seus plans seguen adiante.

«A porcentaxe de nostálxicos é ínfima comparada con quen vén a ver que o pazo volve ser patrimonio público»

«As visitas son moi interesantes e mesmo a hora e media longa que duran faise moi curta», explica o alcalde, mentres cruza o portalón de ferro forxado que, segundo unha lenda nunca contrastada, pertencía ao Alcázar de Toledo. Segundo esa historia, Franco mandouno instalar en Meirás tras a guerra.

Portela camiña polos xardíns das Torres ao mediodía dun cálido domingo de outono, entre un grupo dunhas vinte persoas que se apuntaron ao paseo guiado que organiza o Concello os sábados e os domingos en horario de 10.30 e 12.30 -pódese acceder á web de reservas nesta ligazón, pero todas as prazas están esgotadas para o que queda de ano-.

Apoloxía do franquismo

Ata que os Franco foron desaloxados e desde varios anos despois de que a Xunta declarase o Pazo ben de interese cultural, as visitas as xestionaba a familia do ditador, que non sempre cumpría os horarios convidos e que nos últimos anos encargoullas á Fundación Francisco Franco. Quen as dirixía, un coñecido falanxista coruñés, dedicábase a facer apoloxía do franquismo.

«Agora o discurso cambiou», conta Portela. «Contextualízanse no tempo as diferentes etapas do pazo, fálase da de Emilia Pardo Bazán, do período de Franco e tamén da historia desde o ano 75 en diante, de como se puido demostrar a adquisición fraudulenta de 1938».

A maioría das zonas interiores, como a biblioteca forrada de madeiras nobres e as habitacións e estancias das tres torres almenadas, así como as cociñas, os baños e os salóns que albergan os bens mobles en litixio, aínda están pechadas ao público. A previsión é que tamén se abran.

Franco ordenou construír nos xardíns de Meirás un chalé de xoguete a escala natural para deleite da súa filla Carmen

Das paredes da planta baixa e da galería do primeiro piso que se aprezan desde a entrada xa non colgan os retratos do ditador e a súa familia asinados por Fernando Álvarez de Sotomayor, o pintor ferrolán a quen Franco nomeou alcalde da Coruña e director do Museo do Prado. Pero si as osamentas de animais e os trofeos de caza acumulados polo tirano.

Durante a visita, a guía contratada polo Concello explica as características arquitectónicas das áreas máis coñecidas do inmoble: as Torres na fachada sur, os xardíns con espectaculares vistas sobre a contorna da ría de Sada; o hall de entrada; as sendas arborizadas que inspiraron a Pardo Bazán obras como Os Pazos de Ulloa…

Pero tamén outras que permaneceron moito máis lonxe da mirada do público e que serven á experta para describir o contexto histórico no que Franco se fixo co poder en España e coa propiedade das Torres.

Como a capela, que alberga boa parte do patrimonio histórico expoliado polos Franco, en especial as estatuas de Isaac e Abraham que o mestre Mateo esculpiu para a catedral de Santiago e que foron roubadas ao Concello desa cidade por orde de Franco, e cuxo valor é incalculable.

Propiedades roubadas a familias campesiñas de Sada

Ou como a casa de Josefa Portela, unha das propiedades contiguas ao Pazo roubadas a unha familia de campesiños, que o franquismo ocultou baixo un armazón de cemento e bloques que simula a fisonomía das Torres, para que non desentoase coa suposta grandeza do seu novo propietario e para que ninguén pensase que era froito dun indigno latrocinio.

«Meirás debería quedar como un símbolo do franquismo, para lembrarnos realmente todo o que supuxo a ditadura»

Ou como O Paciño, o chalé de xoguete a escala natural, con hórreo e pozo, que Franco e a súa muller, Carmen Polo, fixeron levantar para goce da súa filla Carmen. Non ten ningún valor patrimonial, pero, como asegura a web do Concello de Sada, é un bo exemplo «da desconexión existente entre a realidade que se vivía intramuros de Meirás e a realidade social e económica da Galicia da posguerra», sumida na miseria e as fames negras e asediada polo terror fascista.

«Meirás debería quedar como un símbolo do franquismo, para lembrarnos todo o que supuxo a ditadura e para honrar a toda a xente que foi represaliada, perseguida e vilipendiada polo réxime», subliña Portela, quen non teme que o pazo poida converterse en lugar de peregrinaxe de fascistas.

«Hai unha cantidade de visitas fóra do común e a porcentaxe de nostálxicos, que tamén teñen dereito a gozar do patrimonio público, é ínfimo comparado coa maioría social que vén ver con orgullo como o pazo volve ser patrimonio público», recalca.

Agasallos ao Estado coleccionados polo tirano

Os Franco recorreron a sentenza que declara que as Torres son propiedade do Estado e reclamaron tamén parte dos bens mobles que había nelas: pinturas, esculturas e outras obras de arte; mobiliario e antigüidades procedentes de agasallos coleccionados polo tirano como xefe do Estado; a biblioteca de Pardo Bazán; obxectos de enorme valor patrimonial expoliados doutros pazos, igrexas e lugares emblemáticos de Galicia e doutras zonas de España…

«Non está de máis volver pedir á Xunta que declare ben de interese cultural os mobles de Meirás en litixio»

«Non está de máis volver pedir á Xunta que declare todo iso ben de interese cultural, porque serviría de moito» para o procedemento xudicial, asegura o alcalde.

Ata que os litixios se resolvan, o Concello de Sada segue abrindo cada semana as impoñentes ás do portalón de ferro de Meirás. E é certo que visitar o lugar no que o ditador tramou o xenocidio de centos de miles de persoas e deseñou unha tiranía que aínda hoxe segue tendo adeptos non resulta unha experiencia cento por cento grata para o espírito, senón ata grimosa, dolorosa, mesmo.

Pero iso tamén explica, quizais, o empeño de Benito Portela e de moitos outros veciños de Sada en non esquecer nunca as horribles historias que lles contaban de nenos e que empezaron a cobrar sentido nas súas cabezas aos poucos, ao ritmo en que hoxe avanza o proceso para recuperar completamente Meirás para a cidadanía, con todo o seu contido e con todo o seu significado. «Hai que lembrar a parte dura da historia para que non se volva a repetir».