Procedentes de Myanmar, Laos e Camboxa, miles de traballadores malviven en campamentos itinerantes habilitados para a construción das grandes obras, enormes rañaceos e edificios de luxo, que se están a levantar no noroeste de Tailandia. Represaliados no seu país, coma no caso de Birmania, fuxindo de conflitos e expulsados do sistema sobreviven en situación irregular, na súa maioría sen dereitos nin servizos de ningún tipo, e co medo a seren expatriados.

Un galo e un grupo de pitas pasean calmos polo barro, como se ninguén máis que eles existise. O leve rumor do final do día mestúrase co seu camiñar preguiceiro. O son do burbullar das potas fervendo no lume, os berros dos nenos que xogan e a auga saltando de cubo a chan nas duchas abertas, anuncian o final da xornada nesta comunidade itinerante; e resoan polas paredes de chapa e as columnas de bambú, e polas casas autoconstruídas, temporais, inestables e perigosas.

O día atardece cálido e corpóreo, húmido como unha fina capa de suor. Nesta pequena parcela, como en tantas outras en Tailandia, viven os construtores dos enormes rañaceos e dos edificios de casas de luxo que comezan a aparecer, pouco a pouco, por todo o horizonte das grandes cidades do país. Todos eles son inmigrantes chegados dos países veciños en busca de oportunidades mellores para eles e as súas familias, moitos aínda en situación irregular.

Os homes, cansos do traballo do día, abanícanse, fuman e falan en pequenos círculos mentres agardan pola cea comentando o día. As mulleres, que acaban de chegar da obra tamén na camioneta sobrecargada na que as traen, preparan a comida tras recoller os nenos e ducharse a todo correr.

A maioría destes traballadores proveñen do estado Shan, en Myanmar, a rexión fronteiriza co noroeste de Tailandia, en particular coa provincia de Chiang Mai, na que me atopo. Estas dúas rexións son moi afíns culturalmente, e teñen convivido e comerciado activamente durante séculos. Nos campamentos hai tamén laosianos e camboxanos, ademais de familias das etnias palaung (tamén coñecidas como Ta’Ang), Wa, Pa’O, Mon, e da etnia birmana, todas elas de Myanmar, desprazadas dun país severamente afectado polos conflitos étnicos e pola interminable guerra civil. Cada unha, agás os Laosianos e os Shan, falan linguas que proveñen de familias lingüísticas tan distintas entre si como as linguas latinas e as eslavas, e todas elas, incluso esas dúas, teñen alfabetos diferentes ao tailandés.

Os Shan, tailandeses étnicos dentro do estado de Myanmar, son os máis numerosos nos campamentos. Os seus antigos e pequenos estados principescos, coñecidos como estados Shan, acostumaban mirar historicamente máis cara o reino Lan Na –con capital en Chiang Mai–, a rexión cultural do noroeste de Tailandia, que cara Mandalay –a capital do vello reino birmano–, cidade baixo a que quedou administrada durante os períodos colonial –baixo o imperio británico–, e despois da independencia. O seu idioma é moi similar ao dialecto Lan Na do noroeste de Tailandia, porén o seu nivel de intelixibilidade mutua co tailandés estandarizado non é tan alto, xa que este está baseado no dialecto central da rexión de Bangkok. O dialecto do norte estase a perder paulatinamente e a converterse nunha lingua de segunda, o que xera unha sensación de separación entre dous territorios que historicamente sempre estiveran enlazados.

O territorio Shan leva anos loitando pola súa independencia, dende que comezou o conflito civil no ano 1948. Como tantas outras etnias no país, entre elas a Karen ou a Kachin, séntense marxinadas do poder pola etnia central e máis numerosa, a birmana, que hai pouco daba nome a todo o país, coñecido entón como Birmania. A loita comezou como una guerra por maior representación a nivel federal contra un sistema centralista e militarista, pero a medida que o conflito se estancaba, comezouse a falar abertamente da independencia, e xa é un termo cada vez máis común, sobre todo na diáspora. Os mozos destas etnias, sobre todo das máis guerrilleiras –como a Shan–, de permaneceren en Myanmar veríanse obrigados a realizar traballos forzosos sen retribución ningunha, construíndo estradas en condicións de escravitude, ou a unirse ao exército de por vida.

Conta a lenda que os líderes do exército birmano procuraban asegurar a súa vitoria. Consultaron a unha médium que, tras falar cos espíritos, lles comunicou os seus desexos. É unha tradición moi arraigada nesta rexión do sueste asiático. É común ver os veciños ofrecer arroz e bananas en pequenos templos de espíritos locais, e pedíndolles axuda para o futuro. Os espíritos vaticinaron a vitoria dos Shan sobre o goberno central. Ante estes augurios, a decisión foi adoptar para todo o país a bandeira tricolor Shan, trocando a lúa por unha estrela, e mover a capital ao norte. Así, cando os espíritos baixasen e visen as súas cores, o vermello, amarelo e verde ondeando vitoriosa no vento, e a capital nunha cidade descoñecida do norte, non moi afastada do territorio tradicional Shan, resultaría confuso e pensarían que os seus designios estaban cumpridos, e non intervirían no mundo dos mortais. Esta historia é pouco de fiar, pero representa ben as diferenzas existentes entre as distintas rexións do país.

Os campamentos dos migrantes medran do chan coma árbores nunha fraga, de forma irregular e conectados entre si, utilizando todos os recursos dispoñibles ao seu redor. As edificación están construídas cos restos das obras –como chapa, restos de madeira, ferros e anacos de cemento–, e co bambú que abunda polos bosques do país, chegando en casos a construír galerías e pequenos corredores para a canalización das choivas.
Cando os migrantes chegan ao país, non reciben dereito de asilo como refuxiados de guerra, nin sequera permiso de residencia. Viven co medo de seren descubertos pola policía. Se conseguen regularizar a súa situación, obteñen documentación de estranxeiro sen dereito á maioría de servizos.

«Sempre nos estamos a mover», explica Pong, un obreiro de trinta anos, pai dun rapaz de dez anos e dunha nena de oito. A familia tivo que camiñar pola selva e polo monte durante días, por camiños minados polo conflito entre o EES-N (Exército do Estado Shan-Norte), o EES-S (Exército do Estado Shan-Sur), e o exército do Estado de Myanmar.

Cando a familia de Pong logrou por fin atravesar a xungla, cruzaron por unha zona non habitada da fronteira, un verxel montañoso imposible de vixiar de maneira efectiva. Agora é, xunto á súa muller e os seus fillos, un dos habitantes desta aldea móbil, itinerante, que se instala durante breves períodos nos solares que a empresa de construción aínda non utilizou, e que se ten que levantar e desfacer unha e outra vez nun ciclo constante de illamento e marxinación social oculto á vista da maioría dos habitantes da cidade.

Isto causa infinidade de problemas, que afectan dun xeito máis urxente aos máis novos da comunidade. Os cidadáns tailandeses teñen dereito a unha tarxeta sanitaria, coa que teñen acceso a sanidade universal. Os fillos de estranxeiros nados nun hospital de Tailandia poderían ter acceso á tarxeta de saúde mais, por medo e descoñecemento, a maioría nacen no campamento e non a teñen. Para os que nazan no hospital, a tarxeta debe mercarse unha vez os papeis estean terminados, e unha mestura de falta de información e falta de cartos levan a moitas familias a retrasalo permanentemente. Non posuíla é só a punta do iceberg dos seus problemas de saúde. Os campos, construídos para ser desmontados, non teñen acceso a auga corrente ou a algún tipo de saneamento. Están, ademais, cheos de fíos e vigas oxidados mais outros elementos cortantes. Isto, sumado á presenza de animais salvaxes, como ratas e serpes, e ao propio illamento físico dos campamentos nos límites da cidade, fan destas comunidades uns sitios moi perigosos, especialmente para a mocidade. Se con isto non fose dabondo, os baños e as duchas –á parte de non ter sumidoiros, canalización ou auga corrente–, non permiten ningunha privacidade para as persoas usuarias. As mulleres vénse forzadas a ducharse tapadas só cun pano corto, á vista de todo o campamento.

Unha muller de 25, nai de dous, conta nun momento de intimidade (as mulleres sempre teñen que falar en secreto) que para ter acceso seguro ao váter, tiña que ir ou ben antes do amencer ou de noite. «Non me sinto segura o resto do día. Aguanto as ganas, e tento non beber moito». Aguantar os ouriños é un problema común das mulleres en lugares sen acceso a saneamento e pode levar a, entre outras doenzas, infeccións de ril e do tracto urinario.

Outro dos grandes problemas dos campamentos son os elevadísimos niveis de violencia de xénero. Máis do noventa por cento dos nenos enquisados confirman ter visto pelexas entre os adultos, ou entre os seus proxenitores. A ausencia dun sistema legal fiable, que os marxina e que lles podería traer máis problemas que solucións –ademais do esperable silencio colectivo–, fan deste un asunto enquistado, difícil de tratar e que corre perigo de volverse crónico, parte do que os rapaces vén como normal no mundo.

Alén disto, os nenos non teñen acceso a clases de reforzo para o idioma tailandés, o que –se conseguen ir á escola tras innumerables trámites–, lles supón unha enorme barreira e leva a que o seu nivel de desempeño sexa máis baixo nas outras materias, provocando que o abandono escolar sexa moi alto nesta comunidade. É moi común que os nenos maiores teñan o deber de coidar dos pequenos, ao traballar tanto o pai como a nai na obra para manter a familia. Isto leva ao redor de dous terzos da cativada a traballar desde pequenos. Entre eses traballos irregulares atópanse a agricultura e o traballo doméstico, ademais dos que reciben un pequeno soldo por coidar dos que aínda non van á escola, que á súa vez caerán no mesmo ciclo de empregos precarios, baixo nivel educativo e exclusión social.

A estes problemas engádese o da discriminación lingüística. O analfabetismo na lingua nacional e a falta de axudas para aprendela, xeran unha sensación de discriminación, e axudan a estancar a situación. «Cando falo Shan, a xente mírame, e faime sentir mal», di unha das fillas de Pong. Isto dificulta sobremaneira os trámites que teñen que facer para regularizar a súa situación no país. Estes traballadores chegan ao país sen papeis legais nin documentación de ningún tipo. A única maneira de obtelos é a través das empresas de construción, e case todos delegan esta tarefa a axencias por falta de coñecemento da lingua e da lei tailandesas, e adoitan, por este motivo, pagar un sobrecusto enorme.

Aquí non é doado saír adiante, nin mellorar o nivel de vida. A súa situación é a cara oculta do progreso. Son os esquecidos, os sacrificados para que o novo edificio da avenida principal sexa barato e rápido de construír. Son persoas desligadas do seu traballo, discriminados incluso polos que se ven favorecidos polo seu esforzo. Están, como Adán e Eva antes ca eles, condenados a vagar eternamente pola terra, pola súa propia terra de Nod, establecéndose por períodos cortos pola periferia da cidade, cada vez un pouco máis lonxe a medida que a cidade medra, un pouco máis illados e sós.

Tailandia é un país que recibe case corenta millóns de turistas cada ano, cun PIB que medra en torno ao catro por cento anual. É un dos líderes rexionais, un dos motores económicos da ASEAN (Asociación de Nacións do Sueste Asiático) e un fabricante principal a nivel mundial de tecnoloxía, particularmente de discos duros. Pero, a pesar da súa imaxe amigable e moderna, Tailandia é unha ditadura férrea, na que o poder do rei non pode ser cuestionado nin tan sequera nunha conversación casual, e na que os dereitos humanos se violan de maneira repetida.

Ao non ser un país sumido nunha guerra ou suxeito a un réxime totalitario de esquerdas, e ao ser un réxime ultracapitalista destinado para as vacacións do mundo, controlado polo exército –que no último século deu dezanove golpes e sempre mantivo o control do Estado–, non é un lugar do que se fale ao pensar en pobreza, na opresión ou na inxustiza.

O termo migrante, do latín migro, representa a persoa que se move dun lugar a outro. O movemento é o concepto clave desa idea. Estes migrantes non só tiveron que deixar o seu país, tamén están obrigados a unha migración interna, de parcela a parcela, de illamento a illamento, de perigo a perigo; condenados a vagar facendo círculos ao redor da cidade, cada vez un pouco máis lonxe, cada vez un pouco máis esquecidos, migrando eternamente.