TOQUE DE PARTO

Estamos nunha clara mañá de abril de 1951, cando no pequeno lugar de Cereixa tocan as campás a parto. A Carmen do Jesús da casa do Corenta traía ao mundo unha criaturiña: era o cuarto fillo dos cinco que tería. Non lle fixo falta chamar a parteira ningunha, agarrouse fortemente á branceira da cama mentres sentía como os présos do seu ventre marcaban o mesmo ritmo das campás, e con aquela música ancestral de reloxo rural exacto, naceu un meniño doce e branquiño destinado a herdar do seu pai e do tío o oficio de campaneiro do seu lugar.

 

Coma calquera neno de casa humilde, o Susiño criouse correndo tras das ovellas, indo á arada, ao monte, á bouza, á malla e ao muíño, e sempre co ritmo daquelas campás que o escoitaran nacer. Tan pequeniño era que non daba montado el só na burra para levar o gran a moer a Fornelas, así que seu pai subíao ao lombo do animal, e a burra, que xa sabía facer o camiño soa, botábase sen máis a paticar ata chegar ao sitio, e alí o muiñeiro descabalgaba o neno que agardaba o remate da moenda.

Coma calquera neno de casa humilde, o Susiño criouse soñando co touciño, sabéndolle a mel as sopas de burro canso e os recortes do xamón que se vendía e vía marchar coma quen despide unha esperanza benquerida. E íanselle os ollos tras do xamoneiro estafador que quería comerciar coa fame allea. Mais subía do patio ao quente da cociña e comía unha cunca de sopas cunhas lasquiñas de pan centeo e un ovo, un rustrido de allo por riba, e durmía a noite toda anainado pola enchente do río no barrio d’A Ponte, coa barriguiña farta. Ou non durmía, naquelas noites de inverno, cando por un burato do tellado caía a neve a retortoiros e o neno, aterecendo, contemplaba marabillado o silencio daquela campá branquísima caendo sobre o cobertor de la.

REPIQUE DE FESTA

Nos seus tímpanos de neno, o repique de festa era o punto culminante dun mapa sonoro emocional. Aquel son ulíalle ao anís das roscas, sabíalle ao goto de viño que probaba o día do Rosario, facíalle intuír o amor, estoupáballe no peito coma un foguete feito de pólvora e sal. O badalo contra o bronce retumbáballe na intelixencia, e así lle naceu un sorriso espontáneo e algareiro ao compás binario do repique de festa. Soamente lle igualaba en fascinación a aquel reloxo cotián erguido no ar, aqueloutro de cadea que seica portaba un que emigrara a Cuba, pois segundo lle contaba o Garrafús de Rairos, do peto do seu chaleco saía unha grosa cadea longa «de collón a collón».

Pero a casa, a casa tamén era unha festa. Porque así como a campá naceu como instrumento musical, os campaneiros do Corenta levaban a música no seu bosque de cromosomas. Seu pai e o seu tío materno ensaiaban as alboradas, e enchían o espazo íntimo dunha ledicia de tamboril e punteiro que se expandía ata o lugar d’A Lende, onde a escoitaban as Garcillanas: era o pracer da vida sen partitura de ningún tipo.

Era aquela a vida pobre, pero libre, dun neno traste e sensible que lle fixo un enterro solemne ao gato, que cumpría os ritos populares indo cantar os reis de casa en casa, un neno criado no magnífico xineceo da avoa, da nai e de tres irmás, toda vez que Alicia, a maior, xa emigrara a Venezuela.

O arraigo da vivencia daquela liberdade orixinaria que coñecemos quen nos criamos nos carreiros de aldea, fixo que cando á idade de once ou doce anos o mandaron ao Seminario a Lugo –a onde ían os fillos da humildade proseguir os seus estudos despois das primeiras letras–, o neno non aturase a disciplina relixiosa e a mala e escasa dieta. E volveu prá casa, feliz coma se viñera voando montado naquela burra sobre a que ía ao muíño de Fornelas.

TOCAR A DEFUNTA

Oxalá aquel son nunca existise, e as dúas badaladas que os campaneiros empregan para anunciar que o finado é muller endexamais tivesen eco na vida do meu amigo. Pero no ano 1965, cando súa mai contaba só corenta e dous anos finou subitamente. Ficaban na casa, canda o pai e a avoa de noventa e seis anos, o Suso, de catorce, e dúas das súas irmás: a Ina, de dezasete, e a Mª Carmen de nove aniños.

Houbo, pois, que saír adiante, e aquel rapaz espigado tomou o oficio de leiteiro. Percorría os lugariños cun burro e unhas cántaras, e aquí tres litros e aló un balde, ía por Cereixa, Guntiñas e Eixón ata chegar á cantina do Julio de Fornelas, onde lle recollían o leite. Pero de paso, e a carón das cántaras, levaba e traía secretas cartas de amor dunha parella imposible que estivo durante anos xebrada por causa das familias. Eran aquelas, misivas lácteas dun Romeu e dunha Xulieta rurais nunha Galicia case medieval cun carteiro especialísimo.

E do mesmo xeito que a vida é diversa, o Corenta naturalmente gañouse a vida de mil maneiras. Seguindo o oficio do pai, foi experimentado canteiro, fixo fornos, foi louseiro, enterrador, músico e campaneiro. A pedra, o lume, o ar, o son: a paixón da materia e do inmaterial, toda nel.

Á fin, a trauma do inesperado pasamento da mai uniu, se cadra aínda máis, aquela prole orfa, que saíu adiante cunha inmensa dose de aceptación da existencia e un profundo senso do humor que se impón sobre a morte, vencéndoa.

TOQUE A REBATO

O toque a rebato é un repique rápido e continuado que na linguaxe das campás ten o senso dunha alarma, do anuncio dun perigo. Mais a min sempre me gustou máis a confusa pronuncia na que o toque a rebato deviña un toque a arrebato. Quizais porque o arrebato ou arroubo nos leva á idea de atracción, de fascinación e namoro, ideas que en certo modo sempre constituíron tamén un perigo para a norma social.

Hai quen cre vivir na orde, e hai quen sabe que só vivimos nun marabilloso caos cuxa única lei é o azar. Quen prefire o estable e quen, pola contra, ama a fráxil constitución porosa da vida e os seus praceres: a sensualidade do amor e o goce do comer e do beber en boa compaña. A comprensión profunda deste relativismo existencial levou ao sabio Epicuro á procura do pracer material e espiritual, a Aristipo de Cirene a practicar o hedonismo, e a Demócrito a rir de todo canto hai. Pois ben, da actitude vital de todos eles participa o noso Corenta.

Fuxiu do servizo militar para acudir ao festexo da voda da súa irmá Ina, atravesando media Galicia desde Ferrol a Cereixa no descapotable americano dunha curmá e nel volveron de madrugada escallando nas portas do cuartel, en plena ditadura. Porque ás veces, o poder non pode. Porque ás veces, a existencia revélase sinxelamente eterna nunha festiña de aldea baixo bombillas de corenta vatios, a carón dunha boa amiga, quizais escoitando de fondo a música dos Jaslas da Pobra de San Xián.

Amante do bo viño, non é difícil atopalo nas terras guímaras cunha bota chea que ofrece xenerosamente aos amigos. Un viño que el mesmo cultiva con esmero no lugar paradisíaco do Eivedo, na Ribeira de Vilachá. Hai uns anos, confrontado a un grave diagnóstico médico que esixía operación urxente, espetoulle ao doutor: «Mire, eu operar opérome, pero ten que ser despois da vendima». E así foi. Vendimou, operouse, e regresou a nós expansivo e vital para seguir facéndonos rir cos seus relatos de gran narrador oral, cheos de intelixencia, tenrura, picaresca popular e unha dose matizada da súa gran cultura literaria. Por iso, a conversa do Corenta non se parece a nada. Porque a carón dos libros emprestados polo seu cuñado, o profesor de literatura española Julio Ayán, o Suso recibía de xeito natural os xeitos e saberes da gran tradición oral da cultura do pobo. Como recibiu tamén o saber musical practicado na casa canda o pai e o tío, pois xa de ben noviño acompañou ao pai, como percusionista, na célebre agrupación Os agarimos, que percorreu media Galicia cun especial toque de alba ao son das gaitas.

Na súa profunda harmonía creativa, auténtica, que só procura o goce persoal e o de quen queira gozar canda el, as composicións do campaneiro de Cereixa integran aquel ritmo ancestral e familiar da campá parroquial, a longa práctica musical do tamborileiro, o goce das orquestras nas verbenas de aldea, e os sons musicais da rancheira, a cumbia, o tango, o chachachá, o rock e mesmo o rap. E así, desde o sempre cordial e irreverente uso da retranca, o Corenta procede con cantares espontáneos á desacralización e insubordinación polo humor.

Calquera circunstancia pode servir de inspiración, copla a copla, ao poeta popular extraordinario que canta por puro pracer desde a frescura e liberdade máis absolutas. E subvertendo tódolos ridículos mitos e ritos do xenio creador, o Suso afía ben coa súa navalla un lapis e, na súa cociña de aldea, mentres no televisor aínda soan os tiros dun western, agarra un anaco de cartón do leite ou de cereais Kellogs, e comeza a anotar en octosílabos perfectos os versos que veñen ao seu maxín cunha fluidez asombrosa. Todo, mentres fai o caldo. Porque para ser un xenio non se precisa máis, máis có talento e a autenticidade, e neste caso, as ganas de rir e un bo anaco de unto que lle dea algo de gracia ao caldo.

Moitas das súas composicións son versións musicais de éxitos de tódolos tempos, de modo que o choque entre a música de compositor, seria, e a nova letra fundada na forza de irrisión e o elemento sarcástico, produce unha distancia conceptual hilarante: «Brollón» sobre música de «New York, New York» nunha voz asinatrada; «Chinguen ben, fodan sin parar» sobre música de «Jingle bells»; «Borbós, borbós, borbós» a partir do chotis «Madrid, Madrid, Madrid»; «A Cayetana» sobre música de «La Barbacoa»; «Blesa es mucho» sobre o bolero «Bésame mucho»; «Á vosa salú» sobre «A tu salud», de Vicente Fernández; «Charmy man», a rancheira «Sete braguiñas», o gran «Resistirei» reescribindo «I will survive» de Gloria Gaynor, que sen dúbida é representativo da súa asombrosa forza vital, e «O Eivedo», un canto ao seu particular paraíso de viticultor, sobre a música de «América», de Nino Bravo.

Suso Corenta cantando «O Eivedo» na súa viña en Vilachá.

Capítulo 1 de Adegas da Memoria, dirixido por Xosé Gago.

Pode consultarse en https://adegasdamemoria.com

Os seus non-escenarios goliardescos adoitan ser as tabernas das terras de Brollón ou a súa adega aberta ao mundo, e por iso somos moitos e moitas os que sabemos de memoria os seus cantares, coma se dun irreverente himno tribal –guímaro– se tratase. Na súa biografía musical cómpre destacar, ademais dos Agarimos, o grupo de cantos de taberna Os Corenta e Chinco Bois –fundado por el e mailo Chinco de Salcedo canda outros amigos–, e algunhas formacións non permanentes representando cantos de cego e outros xéneros populares. Pero ademais, foi letrista dos  inesquecibles Yellow Pixoliñas, considerados precursores do agro-rock e do bravú a finais dos 80. Era seu «O Galiño Vermello», «que vai de parranda/ e que na casa non quere montar/ que teña coidado porque algún día/ ás súas pitas hanlle de montar».

Na maioría das ocasións, a primeira presentación pública das súas composicións adoita ser a súa propia adega, un lugar de celebración da vida pendurada de xamóns, ateigada de viño e licores, queixo e chourizos da casa. Un lugar que congrega a amizade, a xuventude e a explosión da alegría, onde se conta, se canta e se ri: en certo modo, o lugar soñado polo surrealismo como unha micro-sociedade rexida polos praceres lúdicos e polo humor na súa función de economía afectiva.

No Corenta parecen fundirse a sistemática biolóxica de Linné que nos identifica aos seres humanos como homo sapiens (o que pensa, o sabio), a filosófica bergsoniana do homo faber (o que fabrica), pero tamén a máis novidosa aportada por Huizinga: o homo ludens (o home que xoga). O creador, o canteiro e o que goza do xogo, sen perder de todo o eco da infancia sabia. Porque a aproximación ao humor a través da creación apela á profunda necesidade humana do xogo, e ten desde logo unha fonda función poética, máis aló do real, da seriedade do mundo e das súas convencións, unha (des)orde precisa para «vivir por vivir, coma un leopardo», como di o poeta Claudio Rodríguez Fer. E para iso, paraíso: alí onde só se pode vivir facendo o amor, facendo humor, facendo o indio.

TOQUE A LUME

O toque a lume é, coma o de rebato, un toque rápido das campás que alerta á comunidade do perigo do incendio. Mais o lume é desde antano imaxe da enerxía e da rexeneración, da loita solar da luz contra as tebras, símbolo da paixón animal. Para os alquimistas, o lume está no centro de cada cousa e entregarse a el ou atravesalo é símbolo da transcendencia, pois, como di Cirlot, o lume é o ultravivinte. O Corenta é da materia dese lume alquímico e simbólico que anima as figuras do pracer no Xardín das delicias do Bosco, ou a experiencia do goce no fauvismo vitalista de Matisse en A alegría de vivir. O espazo arcádico da sensualidade máis aló da norma.

Por iso relata co seu gran sorriso as andanzas amorosas dalgún vello que chegou á éxtase cunha amante sobre un elemento imprevisto por moderno: unha banqueta. Ou doutro que deixou por morta unha rapaza no medio do carreiro tralo acto sexual, a causa, seica, de algo chamado «o petí-mor»… Herdeiro da gran tradición popular dos contos colorados, un dos grandes temas da súa creación poético-musical é, sen dúbida, o erótico, sempre exaltado con marabilloso ardor afirmativo coma unha lección de vida natural contra o pecado, contra a dobre moral burguesa e contra tódalas formas de poder que atenazan o corpo: «Parece a Yenka, pero non é/ facer o amor que bonito é./ Dálle María pa diante e pa tras/ non perdas compás/ non perdas compás».

Audio caseiro do Corenta interpretando o rap «Facer o amor que bonito é».

E ao noso xenial escéptico romántico chegoulle o amor tamén de maneira imprevista. Disque unha vez na súa mocidade o Centro Galego de Venezuela convidou aos Agarimos, onde el tocaba, a viaxar a Caracas coa súa música, mais non puideron ir a causa doutros compromisos anteriormente adquiridos para amenizar unha festiña galega. O Jesús, o pai do Suso, toda a vida suspirou por aquela viaxe atlántica perdida e, quen sabe se tamén polo fulgor da aventura migratoria que levara ao país americano unha parte da súa familia. Mais cos anos, a apertura transocéanica fixo o camiño á inversa ata Cereixa, e nela atopou o noso Corenta o amor, un verdadeiro amour fou que diría André Breton, nunha muller sensible e discreta, profunda, delicada pintora do alén con ás e misterio.

UN CORAZÓN SOTOCAMPÁ

Alain Corbin, o gran historiador dos sentidos e das sensibilidades, fala na súa obra Les cloches de la terre (1994) dunha orde simbólica no que se refire ás campás, pois estas presidían o ritmo da nosa vida rural perdida e orientaban o seu espazo. O seu son definía unha identidade e cristalizaba un apego á terra, e era a das campás unha linguaxe na que se expresaban as máis profundas emocións colectivas. Quizais por iso o dito «oír campás e non saber onde» denota unha notable desorientación vital. Neste senso, sinala Xoán Xil que o son dunha campá non é unha mera marca sonora, senón que sinala o centro desde o que se traza un territorio, cuxos límites terminan alá onde deixa de escoitarse para ser reemprazado polo son das campás de localidades veciñas. E que unha leira tiña máis valor se se atopaba nas inmediacións dos sinos: é a terra sotocampá.

É sen dúbida o do Suso da Casa do Corenta de Cereixa, un corazón sotocampá, de valor incalculable para quen o tratamos e gozamos da súa amizade. Porque a súa resonancia musical expande a memoria do seu lugar desde o prisma do humor, o estoupido da gargallada que agocha un ser sensible, o murmurio quente da picaresca sensual, o son tricolor da esquerda, o urro do guímaro das terras de María Castaña, o suspiro satisfeito do hedonista humilde. Con el aprendo a Vida que realmente merece ser vivida. E por iso eu podo dicir, con Emily Dickinson, que unha vez tiven un Amigo que me ensinou a Inmortalidade.

Este cromosoma non sería posible sen a axuda cómplice dalgunhas persoas, familiares e amigos do Suso, que me forneceron datos, fotos, anécdotas, e coas que revivimos, rindo, as súas ocorrencias: a súa muller Lisette Patiño Quintero, a súa irmá Eloína, o seu sobriño Xurxo Ayán, e os amigos Xosé Maceda, Xosé Gago, Miguel Mastarpa, Noa Moreira e Úrsula Neilson. Grazas a todos.