Lugo.- A autoestrada é, como o ferrocarril, o avión ou o coche, a utopía da conquista humana do medio. O que pasa é que o medio é difícil de conquistar. Así que primeiro houbo que facer a ponte de Rande. A AP-9, baixo esa nomenclatura máis propia de George Lucas ca do Ministerio de Fomento, marca tamén un punto de inflexión e de non retorno sobre o magnitude do inaccesíbel da nosa xeografía, variando para sempre, tamén, a nosa percepción do remoto e a noción de distancia. Sempre tiven a sensación de que no noso país non existen as distancias, só existen as profundidades. A AP-9 é, dende ese punto de vista, un metrónomo que comezará a acentuar o éxodo dende as aldeas ás cidades da Galicia atlántica durante a década dos oitenta. Abonda con reparar en algo nun principio tan alleo á AP-9 —pero non exento da súa enxeñaría— como é o Cancioneiro Popular Galego, en palabras do poeta e xornalista Daniel Salgado, «o retrato dun país a través da súa música popular». A súa autora, a musicóloga suíza Dorothé Schubarth, chegou a Galicia só un ano antes do comezo das obras da ponte (1979), que sería inaugurada tres anos despois. Esa radiografía da nosa cultura e do xeito de vida de centos de miles de galegas e galegos naquel entón, probabelmente fose outra moi distinta de existir xa a autoestrada, como unha lingua de cemento que soterra un país e abre as portas doutro.
A autoestrada como unha cidade elástica ao xeito de Camba, un lego móbil en constante movemento de dobre dirección
A autoestrada como unha cidade elástica ao xeito de Camba, un lego móbil en constante movemento de dobre dirección: desexos románticos e pulsión sexual (Cambre, Oroso, Ames, Pontecesures, Poio, O Porriño e Salceda de Caselas, vilas estradas ao longo da seminal vía, son sete dos trece fellinistas municipios galegos onde la nave va) , pensamentos irrepetíbeis, xente falando soa ao volante, efluvios alcohólicos comprimidos no arrecendo a carburante de áxiles mans sintonizando a luz dun novo amencer. Chove na AP-9, chove na AP-9. E na beiravía, na chamada zona sucia, o milagre efémero do xogo de cores da gasolina: azul cobalto, roxo, lila. Curvas calidoscópicas móbiles extraídas do fondo da terra, combustíbel procedente dun tempo inmemorial, material orgánico de cando non existían os humanos, só os dinosauros e a forza prehistórica do zoolóxico e do biolóxico despregándose arredor, a enigmática beleza dese arco da vella aceitoso, agora sintetizado e acumulado no depósito do coche de competición dun gañán que che adianta a cento cincuenta, como di o tema de Vlad Rebeu (cincuenta e cinco fieis mensuais no Spotify): «A 150 por la AP9 / porque voy pidiendo paso / juro no doy frenao / De la otra noche mami tengo lagunas / quedamos en la AP9 en el mismo lugar».
E nos altofalantes do carro, o faladoiro da Radio Galega ou o parte meteorolóxico das emisoras locais da Ser ou I Wonder de Rodríguez a toda hostia. A ansiedade polos pagos das peaxes (22,20 euros dun estremo ao outro e 16,85 da Coruña a Vigo) foi resumida para o inconsciente colectivo polos Terbutalina: «oigan chorbos, no se pasen de listos / me suda la polla que sean artistas / alguien tiene que pagar este vino / e nós sen pasta para a autoestrada».
A AP-9, hoxe en mans do Grupo Itínere, como un galo do tempo dos ventos políticos: dos beneficios que lle comezaba a xerar ao Estado nos anos noventa e unha peaxe branda até a súa privatización, xa en tempos de Aznar, o gran cerebro periférico (por iso de que o ten nos abdominais), coa prórroga de setenta e cinco anos para o adxudicatario.
Namentres, a vida continúa no asfalto apenóvico, o chan pélvico da modernidade: o funcionariado galego ás sete da mañá en febril traxecto aos centros de ensino, aos hospitais, ao Pazo de Congresos, viva San Caetano; as camionetas de empresa como latas de sardiñas, coas facianas con canseiras dos obreiros cansos entre o vao do cristal e os camións de Ferralla Lois; os coches oficiais con ventás tinxidas de negro e as siluetas só intuídas dos que mandan revisando os seus discursos; as suicidas furgonetas brancas de reparto Fiat Dobló só combatidas polos ocasionais vellos atordados, cuspidos do ouro da mañá como extras de Mad Max circulando en dirección contraria para copar os titulares de La Voz, live fast and die old entre os camións como xigantes vencidos coas luces intermitentes remontando a pendente da autoestrada de seis carrís á altura de Compostela vindo de Padrón. E o pano de fondo da Cidade dos Inmortais coas liñas curvas do Gaiás que todo o sabe a man esquerda. Santiago-Norte, Santiago-Sur e o xubileo e aquela oda á amizade e á humildade xenerosa —talvez tamén ao uso de armas— interpretada por Michael Landon, Highway to heaven, unha serie estreada o mesmo ano que comezaban as obras da AP-9 á altura de Compostela.
Só me desviei dúas veces como apenovista até alí, convencido da importancia de coñecer de primeira a man o que sempre lera que era «a metáfora do país». Eu a metáfora que encontrei é que o país quedara fóra e os cartos fóranse dentro, diante da mirada aqueloutrada do meu sogro Monón —tradutor de Mafalda ao galego—, do meu amigo irlandés, Alan, e do seu pai, Neil. Percorreramos a biblioteca en silencio, observando os andeis que minguaban cara ás esquinas e que facían que algúns dos libros ficasen de canto, como asomados ao precipicio dun baleiro branco. Despois, a incredulidade do Neil, cando me preguntou que era aquela mesa perdida no medio da soidade dun inmenso corredor deserto. Expliqueille que aquela mesa era o Arquivo sonoro de Galicia. Entón díxome que os galegos eramos parecidos aos irlandeses: non é que careceramos de habilidade, é que careciamos de nós mesmos.A segunda e última vez que tomei o desvío da AP-9 para o Gaiás foi para contar historias nun ciclo cultural. Entón primeiro perdinme eu e despois perdeuse o público para chegar á sala onde me perdera eu. Cando nos encontramos, estabamos perdidos todos e observamos que ía ser imposíbel actuar alí, pois o lugar estaba cheo de escritorios e cadeiras cunha enorme mesa-padiola no centro. Pero saímos adiante porque nunca me faltaron brazos. O caso pareceume bastante gracioso, sentinme inspirado e falei de Fraga e da querenza polo nicho king size, ese no que entrar «do dereito e do través». Que o que conta, logo, non é a tomba. O que conta é compartir o peso do morto, porque nese morto cargamos todos os vivos. A xente riuse bastante, pero non riron tanto ás responsábeis da miña actuación, non me volveron levar, que tamén é un xeito elegante de carecer dun mesmo.Mais a primeira regra da autoestrada é non deterse nunca. No outro estremo da Costa Oeste, ao norte da esperanza, Ferrol. Segundo algúns, o Detroit galego, a Ítaca de Homero ou a California dos Led Zeppelin, segundo se volva ou se vaia. Nas súas inmediacións, un dos tramos máis fermosos á vista do viaxeiro (cómpre dubidar sempre do poder de observación do usuario), o traxecto que nos leva dende a Ponte do Pedrido ata Pontedeume, Cabanas e Miño, antes de pagar a peaxe e divisar aló embaixo Reganosa e o skyline de Fene. E os radares do Sartego e As Pías (Tunnel of Love), infalíbeis coma Fernando Couto, aquel central portugués con alma de carniceiro ou coma o propio fado: non fai falta probalos moito para que che fagan chorar.
A AP-9 é a fuxida e a cidade unha extensión do pensamento e a memoria: o Teatro, o Corte Inglés, o Alcampo. Riazor e Balaídos. Unha pasaxe para a Costa da Morte ou Vigo San Francisco. A AP-9 reloce baixo a ponte de Rande
Porque nesa altura a autoestrada é tamén o seu envés, alí onde se agocha a promesa da pausa e a descuberta. Houbo un tempo en que me desviaba da AP-9 algo antes do Pazo de Mariñán, rodeándoo por unha pista en dirección á escola de Bemantes, unha pequena aldea de Miño, a través dun pequeno paso rodeado de árbores e natureza que daba á ponte do Pedrido. Un daqueles días detiven o carro e reparei nunha ringleira de mulleres sachando no medio da ría baixo a ponte inapelábel da autoestrada, nunha estampa que como lucense familiarizado coa marea baixa da Terra Chá, resultoume insólita. Graveinas e logo amoseilles o resultado ás nenas e nenos da escola, preguntándolles que era o que facían aquelas mulleres. Como ninguén soubo responder, algún tempo despois botamos unha mañá con aquelas mariscadoras da confraría de Miño e atravesamos en barca a ría por baixo da ponte. A AP-9 como ferramenta pedagóxica. A idea era que elas lles falasen en galego ás crianzas sobre o seu traballo de mariscadoras. Pero a realidade impúxose teimosa, unha achegouse a un dos maiores, que só tiña oito anos e díxolle: «yo a ti te conozco, bonitiño, tu abuela te tiene trabajado mucho aquí, pregúntale que te cuente lo que hacíamos».
Algo similar acontece á altura de Pontedeume. A autoestrada véncese á beleza da ría e das fragas. Alí, entre as augas e os bosques do Eume, lonxe da highway, o silencio ábrese e se a viaxe apenóvica sempre nos lembraba aquela frase do bailarín, toureiro e rapsodo Pedro Beltrán de que «ser hoxe bohemio é como viaxar en dilixencia pola autoestrada», as Fragas sempre me fixeron pensar nunha terceira vía, alén de ser ou non ser: tan só convertérmonos en reserva india e bailar a danza da chuvia ao pé do mosteiro de Caaveiro; chamármonos Puy ou Cabalo Louco Joe, ver a nosa faciana reflectida baixo o luar na auga cristalina, xacer no tipi, despedir o noso fillo Dente de Lúa antes de que parta cara o bautismo da idade adulta e volva días despois coa cabeleira dun alcalde de Ourense ou coas sandalias dun peregrino.
Pero unha autoestrada debe buscar o mar. Por algún motivo, sempre asociei esa procura ao traxecto cara ás Rías Baixas, onde as posibilidades son infindas tamén. E a prosódica toponimia coruñesa: Cecebre, Guiliade, Sigüeiro. Nin se compara coa Highway 61 de Dylan. Miramos ambas as dúas marxes e vemos as áreas de descanso. Sempre nos fan pensar nese libro experimental de Cortázar, Los autonautas de la Cosmopista, escrito canda a Carol Dunlop; trinta e tres días coa única obriga de non abandonar nunca a autoestrada e parar cada día en dúas áreas de descanso.
Os traxectos por mar, dende o Ulises e a Circe de Homero a Kubrik, sempre se asociaron á experiencia do naufraxio ou á conquista. En todos eles, a illa aparece como unha posibilidade e un terreo de excepción. Pero na Arousa, a Illa é o Continente. No aparcadoiro da Praia do Bao, o violinista ucraíno Omelyam Gravets pasou vinte días do confinamento de dous mil vinte durmindo no seu coche, logo de chegar até alí pola AP-9. Careceu de si mesmo pero encontrouse no Mar de Arousa, díxome un día: «non sei se son un ucraíno que chegou a Galicia ou un galego que chegou da Ucrania». Un arousán confesábame unha noite de verán a verdade: «coa AP-9 e coa ponte isto cambiouche moito. Somos tres mil. E somos tranquilos, éntrase por onde se sae. Ás veces sáese mellor nadando».
As aproximacións dende aí a Cambados ou ás temíbeis rotondas chicane da Lanzada, camiño de San Vicente, sempre son un reto para a mocidade noitébrega que, querendo evitar os tramos da AP-9 acaba deitada e abatida na beiravía pola mañá cedo, fuxindo da calor ao sol; rapaces totalmente calcinados agardando a quenda para soprarlle á Garda Civil a Muiñeira da Empatada.
A ruta cara o Sur pola AP-9 vólvenos a outra illa, a do Mar de Redondela, en panorámica inigualábel pola marxe esquerda. Mais, no 36, a Segunda República e o soño dunha sociedade máis xusta e democrática mudou borrosa no horizonte, xustamente como unha illa ao lonxe. Quen mirase a Ría de Vigo e soñase ese lugar só encontraría as formas certas da Illa de San Simón, convertida naquel entón no símbolo da represión fascista.
Moitas das voces disidentes, persoas que poderían ter marcado o rumbo doutro país posíbel, encontraron alí o sufrimento, a dor e a morte. Nin Ulises nin Circe. De novo as mulleres, moito antes da autoestrada: mulleres de Cesantes, Cedeira, Redondela, Reboreda, Ventosela e de toda a volta… As madriñas de San Simón. Mulleres que teceron unha rede de coidados entre elas. Teceron tamén a solidariedade cos máis, proporcionándolles atencións e coidados a moitos dos presos que alí chegaban: lavábanlles a roupa, alimentábanos, dábanlles os recados ou tan só os acompañaban na dor, na escoita, talvez un cesto de mazás… Pensas no inferno ao outro lado do parabrisas, naqueles homes que apenas podían conciliar o sono. Temían as incursións de madrugada, a saca da raposa: o ruído da camioneta, a motora que se achegaba á Illa… O laio de Mendiño: «Sedia-m’eu na ermida de San Simión / e cercaron-mi as ondas / que grandes son / Eu atendend’o meu amigo / E verrá?».
A autoestrada é, tamén, como calquera invento humano, a extensión dunha parte do noso corpo (sen que saiba Borges, again). As autoestradas son extensións das nosas pernas como o microscopio é unha extensión dos nosos ollos e o sacho ou a pluma son extensións das nosas mans. Pero sobre todo a autoestrada é unha promesa de felicidade e encontro. A AP-9 é a fuxida e a cidade unha extensión do pensamento e a memoria: o Teatro, o Corte Inglés, o Alcampo. Riazor e Balaídos. Unha pasaxe para a Costa da Morte, o Barbanza e O Salnés. Vigo San Francisco. A AP-9 reloce baixo a ponte de Rande e as luces da cidade. A última vez que me mandei aló era a véspera das eleccións. Dunha fenda da noite vomitouse un feixe de luz no medio da madrugada. Cid Cabido convenceume de que se continuabamos a patrullar a noite podiamos alterar o algoritmo mandándolle outra volta e tiña razón. Ao día seguinte, Feijóo saía ao balcón de Génova con cara de póker. Algo impensábel sen as alianzas da AP-9.
A autoestrada ensancha subindo polo sur de Vigo e, xa no alto, a visión apenas dura uns segundos a man dereita: as Cíes e máis aló o Nigrán tropical como se fose Ipanema, unha visión dende a vía que só é comparábel na súa beleza á que se ve dende o alto do monte Aloia indo dende Tui, antes do paso fronteirizo. A AP-9 acabou coa liturxia do contrabando, se non acabara xa había moito antes. Unha lingua de cemento que soterra un país e abre as portas doutro.
Un vello reloxeiro tudense levoume un día onda a un home que fora garda civil. Contoume a historia dunha pompa fúnebre polo único paso que había en Tui antes da autoestrada, o da vella ponte estilo Eiffel. O coche levaba o apropiado nome de Funerarias Matoso. Pero aquela semana pasara moitas veces de máis. Manolo deulles o alto e ordenou que fosen atrás e lle abrisen a caixa. O chofer abriu de mala gana. O morto ía impecábel: traxe de chaleco cruzado, reloxo Dupont, gravata, raia diplomática e zapatos lustrados. Só houbo un detalle que fixo desconfiar a Manolo: os vinte paquetes de café marca Sical que rodeaban o corpo do defunto. «Que é, pra que non se durma, ou?».
O home mirou resignado cara ás matogueiras. Aínda faltaban vinte anos para que inaugurasen o tramo de Rebullón-Fronteira Portuguesa.
