Pensamos o mundo, o universo, por que non, metaforicamente. Mesmo na ciencia –cun método que garante semellanza á realidade, un apego aos datos– somos asiduos ás metáforas, sinestesias ou metonimias para asimilar realidades complexas. Teñen as metáforas un papel epistémico. Son vieiros cognitivos cos que atallamos para coñecer, para explicar. Falamos, por exemplo, de código xenético e dun sistema de xenes que se comportan como libros, con información, transcricións e secuencias palindrómicas incluso (a famosa técnica CRISPR); falamos de pegada do carbono; é xa conto coñecido que a propia palabra galaxia, γάλακτος (galaktos) en grego antigo, significa leite e dela deriva o símil latino da Vía Láctea, unha puntilla de brancura no ceo que para outros pobos é un río, un paso de aves ou a espiña dorsal dunha criatura celeste.

O cerebro como ordenador? Metáfora tamén. Levándoa ao estremo, ler é un hackeo doutra mente, mais, en que sentido?: estás ti hackeando a miña mente ao lerme ou son eu quen cha hackea a ti por ter escrito isto tal e como o escribín?

Deixo o enigma para que futuras IAs se debanden os miolos; mentres tanto, ocórreseme que esa propiedade tan humana á que chamamos ler se asemella a entrelazar cerebros. O verbo entrelazar interésame como metáfora en si. Úsase no entrelazamento cuántico ou enredo cuántico, Quantenverschränkung a palabra orixinal que empregou Schrödinger, quantum entanglement na lingua franca da ciencia de hoxe: unha propiedade da física de partículas que implica correlacións que na física clásica soan pouco razoables.

Comunmente, fálase de partículas que se correlacionan (ou, diríamos, fican conectadas) mesmo cando se separan grandes distancias. En astrofísica, grandes distancias quere dicir anos luz. Dito doutro xeito: as partículas entrelazadas comparten información a cal, supostamente, viaxaría a máis velocidade cá luz e a distancias insondables. Non é comprensible nin soa razoable.

Pero, como pasa en mecánica cuántica, polo visto é.

Sen máis.

Se o emblema ou meme fundamental da cuántica é un gato. Quen contradí a un gato?

En canto a nós, tristalegres sapiens, por moito que nos tente pensar as nosas relacións emocionais en termos de física de partículas, aceptemos que o entrelazamento cuántico non se aplica a sistemas celulares coma os nosos. Subindo varias ordes de magnitude e situándonos nesa eira «da casa» que é a física newtoniana, talvez si opera en nós un fenómeno coñecido en bioloxía como «microquimerismo»: a existencia dunha poboación de células aloxénicas (é dicir, de diferente ADN, xeneticamente distintas) dentro dun mesmo corpo hóspede. É dicir, unhas poucas células que non nos pertencen senón que son de outro. De outro sapiens.

Hai estados microquiméricos nos xémeos dicigóticos (de dous cigotos distintos) coa mesma vascularización placentaria, como tamén naquelas persoas que reciben transfusións de sangue, transplante de células nai ou de órganos. O embarazo é outro pequeno manancial de células microquiméricas entre a nai e o feto a través da placenta, o zoco central de intercambios. Un entrelazamento xenético, a un nivel moi micro, que dura para sempre? Será iso o «amor de nai», unha das frases a tinta máis tatuadas que se coñecen?

O microquimerismo fetal defínese como niveis baixos de células do feto que se acubillan no sangue e tecidos maternos durante anos, mesmo logo do embarazo. Proponse como un estado de equilibrio entre as reaccións hóspede versus enxerto e enxerto versus hóspede, que conduce á aceptación do feto aloxénico.

Todas as mulleres que tivemos fillos volvémonos quiméricas.

[Aínda por calibrar as consecuencias (positivas ou negativas) dese fenómeno, resulta que ademais de impostora, nai con malabares a 8 tentáculos, escritora autónoma e falsa feminista, vas ter que engadir ao teu currículum o oficio de quimera. Era o que che faltaba. Pero se hai que selo, pois se é. Feliz, feliz ata a sospeita.]

Seremos nais ou non, tías ou curmás terceiras, pero como fillos e fillas –característica humana que comparte o 100% de todos cantos pisaron este planeta– tamén podemos ser quimeras celulares se deixamos anacos do noso ADN nas nosas nais durante o embarazo. É posible mesmo que a nosa nai llelo pasase aos que xestou despois de nós.

Cabe a posibilidade de que acollese ADN fetal do meu irmán, maior ca min, transmigrado ao meu corpo no ventre de mamá, ventre que ambos ocupamos e compartimos con 9 anos de diferenza.

Que algo así acontecese cos meus fillos.

Que en contrapartida eu pense estas palabras con lampexos de ADN fetal de ambos. Que dentro das nosas nais brincasen abelorios de ADN fetal de fillos seus.

Todo iso anos ou décadas despois de dar a luz.

Durante unha época da vida tiven claro que non era ese o momento de ser nai. Non vía a maternidade no horizonte. Rexeiteina.

Pero os seres humanos, a nivel simbólico, movéndonos no espazotempo entre diferentes contextos, non somos quimeras xa?: mesturas animais, vexetais, de fungos e bacterias, que cambian, se irisan, se opacan, se esmerilan, se tallan, se traballan co tempo. A poeta Jane Hirshfield en «My proteins» (As miñas proteínas), recollido no volume The Beauty, escribe:

 

«O noventa por cento das miñas células, segundo descubriron,

non son a miña persoa en si

son outros seres dentro de min.

Un noventa e seis por cento da miña vida non é a miña vida».

 

Mesturas somos, pois: bestas, fungos, bacterias, que se esmerilan, se irradian co tempo.

Os desexos trabállanse co tempo.

Dicirlle a alguén «non cambies» é pedirlle ao sol «non brilles».

 

*

En Licia, Asia Menor, vivía a Quimera.

Así que a vías achegarse, campando tranquilamente, dirías que era león, porén por graza ou desgraza tiña a cabeza como unha cabra e a cola, de serpe, nin para espaventar moscas lle había servir. Estou certa de que a quimera era unha boa tipa, quizais cun transtorno de personalidade e unha pouca halitose, do pouco que durmiría con tanta xentiña ao lombo. Viaxando no pasado das palabras –e toda palabra ten un pasado– quimera vén de Χίμαιρα (chimaira), que no grego antigo designaba unha cabritiña.

No fondo da quimera só había unha cabritiña perdida.

E se nos remontamos máis, hai quen albisca unha fermosa macedonia estacional no mito: o chibo sería o verán, a serpe o inverno e o león, ou leoa, a primavera. Como non, ciclos do espazotempo na orixe dos símbolos e creacións humanas, e neste caso asociados a unha suposta gran deusa. Canto se me parece esa Quimera á Medusa, as dúas caídas en desgraza, as dúas grandes deusas que logo se converteron en monstros. Medusa era tía da Quimera, segundo a mitoloxía.

Por Licia vagaba a nosa quimera, sementando o caos, arrepiando gando e humanos, e nalgún punto pasou de ser abominación da evolución darwinista a encarnar a poesía mesma. Cuspía lume, detalle non menor se atendemos ás pequenas labaradas que arden no monte chamado así, Quimera, en Turquía (a antiga Licia), debido ás emisións de gas metano que escoan por entre as rochas. Tiraba ao monte, a cabra.

Esa potencia híbrida era descrita por Homero «de natureza non humana, senón divina, con cabeza de león, cola de dragón e corpo de cabra, que respiraba horribles e acesas labaradas; e deulle morte (Belerofonte)». Borges matiza que era fermoso, Belerofonte, contrastando así mellor coa Quimera, un puro monstro.

E pasaron os séculos. Unha quimera discorreu polas figuracións femininas do escapismo modernista e desembocou en T. S. Eliot: no «loud lament of the disconsolate chimera». Ese laiar da desconsolada quimera.

Dese verso dos Catro cuartetos mutou a título de poemario, un poemario final dun dos mellores poetas de hai un século.

Desolación de la quimera é o derradeiro libro de Luis Cernuda . Dá nome a un extenso poema polo que me internara nas aulas de filoloxía. A Quimera é a irmá da Esfinxe e, como ela, vive erosionada no medio do deserto: pero non pode morrer, aínda que o queira.

 

Cernuda emprega a Quimera como máscara para exercer co poema un dos seus mellores usos: o pensamento crítico. No seu caso, cos poetas. Cernuda foi un poeta á marxe. Quimérico plural e desolado.

 

*

É a existencia un campo a través sementado de momentos e propósitos variables. Se ser nai non sempre foi algo esencial na miña vida, logo de moitos anos, si.

Decateime de que a mutabilidade, a pluralidade, o quimérico, forma parte de nós e convén saber certas cousas, por se hoxe somos serpe e leoa mañá.

Por iso celebro, máis que o debate da maternidade ou a non-maternidade, a liberdade de poder ser ou non ser nai no punto do espazotempo que unha estime preciso, madurado. É ese un dos maiores logros que viviron as nosas xeracións precedentes e unha das sementes da profunda transformación social do feminismo: a regulación espazotemporal da maternidade dun xeito seguro, saudable e legal. Sermos quen de hackear a bioloxía reprodutiva nese sentido supón un antes e un despois na nosa especie.

Polo de pronto, é posible ser nai soa, non pai só. Os ventres de alugueiro agochan en realidade unha eiva da tecnoloxía reprodutiva que se salda as máis das veces coa explotación bioeconómica de grupos sociais necesitados. Un útero artificial, externo, por moi aberrante que poida soar, acabaría con ese problema (seica suporía outros, inimaxinables aínda). Polo de pronto, daría aos homes sós, ás mulleres trans soas, ás parellas gais, ás mulleres con problemas uterinos, a posibilidade de enxendrar un ser vivo sen recorrer ao ventre doutra persoa. Non esquezamos que as desigualdades sociais comezan en boa medida nas propias condicións do embarazo.

É un útero artificial unha quimera?

Sería o custo ético desa ectoxénese demasiado alto?

E o custo biolóxico? Que conversa microquimérica tería un feto cun útero artificial?

Con que se entrelazaría?

*

Ignoro por que setembro é un dos meses favoritos de tanta xente. Cóntome entre esas. Será pola luz, como acontece con xuño? Iso no hemisferio norte. O equivalente no sur é marzo: as águas de marzo fechando o verán, a promesa de vida no teu coração serían nestas latitudes as mareas vivas de setembro.

Cantas cancións cantarán a este mes? Ocórrenseme non poucas: Thou hast thy music too, díxolle Keats ao outono. Que tiñas ti a túa música tamén. Será polo equinoccio e o equilux (o día no que verdadeiramente, dende a nosa perspectiva con respecto á saída e posta de sol, danse as 12 horas de luz e 12 horas de noite)? Polo cambio en si, pola estacionalidade, da que gozamos grazas a que o noso planeta xira coa cabeza amablemente inclinada, cun eixe a 23,4º? Ademais do de Keats, lembro un poema da querida Emma Couceiro, Saudando setembro, o «Septiembre» de Los enemigos e os de Chet Baker e Ella Fitzgerald, o 2º dos Catro últimos lieder de Strauss é «September», con letra de Hesse. E son de setembro os figos migueliños –malia que cada vez semellan vir antes– como un kigo estacional de haikus galaicos imaxinarios.

Se consideramos a morte un verso libre, un 25 de setembro daba por finalizado o seu Alejandra Pizarnik e reescribía o mito por riba.

Cos abrentes de setembro naceu mamá e, raiando xa o equinoccio, o meu U. Vimos de celebrar o seu aniversario e asemade o meu de ser nai por segunda vez, tras unha odisea hormonal, emocionante e dolorosa non menos. Naquela peregrinaxe que rematou en setembro hai sete anos aprendín tanto sobre o noso comportamento reprodutivo a nivel celular como sobre as consecuencias sociais, económicas e simbólicas da maternidade en solitario.

Como efecto colateral, souben o que non quería saber sobre ata que punto as clínicas reprodutivas se aproveitan dunha necesidade por razóns sociolóxicas e biolóxicas in crescendo: queremos ter cada vez menos fillos e se os temos, cada vez máis tarde. Socialmente non é problema (os 40 son os novos 30), pero bioloxicamente, si: os teus óvulos aos 40 non responden igual que aos 30. Acontece tanto cos gametos de homes como de mulleres e supón unha das principais causas de consulta nas clínicas de infertilidade e reprodución humana. A trabe de ouro aquí será dar co rexuvenecimento de óvulos, a nivel mitocondrial ou con outra técnica.Pero tamén necesitamos o apoio das institucións ante unha dinámica que inflúe tanto nas decisións vitais de moitas persoas, soas ou en parella.

O setembro da nosa vida pode ser fecundo, como o que dirixiu Vivaldi.

*

Máis aló da tiranía do ADN, do simbolismo excesivo depositado nos xenes propios, o entrelazamento emocional paira por riba de toda cuestión xenética. Non somos fotóns, pero sabemos doutros entralazares. Somos microquimeras ata nos afectos máis mínimos, do tamaño da unlla dun bebé prendida nas mans dun irmán.