Falabamos na anterior entrega desta sección sobre a dificultade que temos no presente para imaxinar unha relación óptima entre o particular e o universal, entre o individuo e a comunidade. Nesta nova entrega recuncaremos no tema. Este asunto, como non pode ser doutro xeito, aparece de forma reiterada na produción cultural contemporánea, especialmente naquelas obras creadas desde a perspectiva das identidades non-normativas. Así, por citar algunhas novelas galegas recentes que, non por casualidade, comparten unha voz protagónica de claro aire autobiográfico, o asunto aparece como contraste entre a casa (espazo da familia) e a muller/enferma mental, a un tempo nai e filla, en Illa decepción (Berta Dávila, 2020) ou como inadaptación do fillo gai/emigrante no rito colectivo e recapitulador do enterramento do avó na aldea galega aínda rexida polos esquemas da sociedade tradicional, que se pode atopar en Diario dun enterro (Gonzalo Hermo, 2019). Novela na que, por certo, tamén aparece a cuestión da enfermidade mental na figura dunha nai protexida pola ollada do protagonista. En Para toda a vida (Eva Moreda, 2020) volvemos asistir ao momento recapitulador no que se atopa unha muller emigrada que retorna á casa dos pais, retoma relacións do pasado e se pregunta pola posibilidade de asentarse na contorna na que se criou malia as diferenzas culturais e aspiracionais. Nesta novela, a cuestión do arraigo e a maternidade aparécelle á protagonista coma unha decisión que o azar toma por ela e que volve levala lonxe do lugar natal. En Extraordinario (Antón Lopo, 2018) aparece tamén a cuestión da non normatividade no seo da familia e outro tando pódese dicir de O estado intermedio (Rexina Vega, 2020). Ocuparémonos desta novela con máis vagar, aínda que todas as outras merecerían un comentario demorado que o tempo e o espazo non nos permiten emprender. Diremos, iso si, que se percibe entre a novela de Vega e a de Lopo unha maior afinidade xeracional. En ámbalas dúas a voz protagónica, marcada pola xuventude nos revoltosos anos oitenta (trasunto hispano do antiautoritario sesentaeoito francés), recapitula a súa experiencia a través dunha primacía do corpóreo nunha familia con senllas figuras de autoridade (a nai e o pai), se ben de distinto signo político (franquista a primeira, de esquerdas o segundo). En ámbalas dúas, tamén, a política, entendida como cuestión xeral e colectiva, e polo tanto a historia, finalizan cos estertores do franquismo.

Canto ás voces creadas por Hermo e Dávila, estas reflexionan sobre as súas inadaptacións/diferenzas na familia cun punto de vista menos acusatorio, o cal pode deberse a que o autoritarismo se viu mitigado no núcleo familiar. Nas dúas novelas están ausentes a historia e a política no sentido sinalado. Apenas si se suxire, dun xeito parcial e difuso, a precariedade na xente nova na novela de Hermo.

A voz de Eva Moreda encarna a franxa xeracional intermedia entre a de Lopo e Vega e a de Hermo e Dávila, e é máis semellante a estes últimos: non hai autoritarismo na familia, si certa sensación de afogo, e hai distancia cultural e aspiracional así como unha presenza moi tanxencial da política a través da precariedade implícita na emigración.

En conxunto, pódese dicir, por usar termos clásicos, que estas novelas problematizan o oikos, a casa, a base de desproblematizar a polis, a cidade.

O estado intermedio dá voz a unha muller que leva a cabo un axuste de contas co pasado. A novela é unha grande Aufhebung: negación-incorporación-superación que finaliza coa frase: «todo o que deixo atrás, lévoo comigo». A protagonista, filla non desexada dun matrimonio sen amor, vese torturada polo espectro dun pai ausente debido á militancia política, á promiscuidade, ao alcol e á irresponsabilidade para o sustento económico.

Este axuste de contas materialízao a filla a través da limpeza da casa, a creación artificial que o pai-Prometeo arrincou á natureza para convertela en aburguesada segunda vivenda e que, na súa morte, volve ser pasto de insectos e outras criaturas visguentas e primordiais. A presenza do corpóreo como proceso no que o espírito se dilúe no informe, este «final igualitario da carne» no que o logos se ve reducido á descomposición e transformación de vísceras e tecidos, está exposta na novela en pasaxes escritas con brillantez, gran expresividade e precisión nas que se recrea o aspecto máis puramente material e químico da vida (por exemplo, p. 65-66).

A limpeza que emprende a filla non pretende ser un xesto de reapropiación simbólica do legado do pai, senón a acción previa á desacralización que supón a posta en venda da propiedade. A entrega do valor emocional da casa ao valor de cambio do capital aparece, pois, como a profanación absoluta do sagrado. Para a protagonista, por así dicilo, a vinganza non é un xesto gratuito rexido pola noción de gasto de Bataille, non é o xesto de Medea que, para vingarse de Xasón, se autoinflixe un dano na forma do asasinato dos fillos de ambos; senón que estamos ante unha vinganza calculadora, se cadra imbuída da razón cínica que Sloterdijk ve como hexemónica na actualidade, que converte as ofensas pasadas en retribución no presente. A este respecto, cabe preguntarse se este «realismo capitalista» non sacrificial é simplemente síntoma da superación do patriarcado a través da integración individual da muller na razón utilitarista, ou se se trata do gromo singular, embrión do logos femenino, a partir do que imaxinar outro tipo de universal, de comunidade diferente.

Entre o centro e os arredores hai intercambios,

que normalmente non son claros. todas as relixións

se teñen preocupado por aclaralos.

JONH BERGER

Outro tanto se pode dicir a respecto do encabezamento con citas de John Berger dos primeiros capítulos nos que se aborda a enfermidade e morte do pai. Trátase das Doce teses sobre a economía dos mortos (1994). Esta combinación de citas e textos semella vir motivada pola concepción do propio libro como socialización do tabú da morte. Porén, na escolla de John Berger é posible atopar algunha liña de fuga que o ton xeral da novela non desentraña. A cerna do texto de John Berger é contrastar a relación mortos-vivos nas sociedades precapitalistas coa dislocación desa relación na sociedade colonizada polos valores do mercado. Trátase do contraste entre as sociedades con deus (entendido este como figura ideolóxica que determina e unifica o sentido común da colectividade) e sociedades nas que o deus-un deveu no politeísmo disgregador da mercadoría. A relación dos mortos e os vivos nas sociedades precapitalistas era, para ben e para mal, froito dunha sociedade non individualista. Unha sociedade na que a familia formaba a unidade económica máis pequena. A convivencia cos mortos e o respecto debido eran tamén a expresión da continuidade da familia. Porque importaba máis a pervivencia do grupo que a dos individuos, as tensións individuais pasaban a segundo plano. Na novela de Rexina Vega, na que as condicións materiais xerais da persoa aparecen solventadas, a familia é o núcleo problemático que necesita ser aireado e a relación da protagonista co pai é individual ata estremos psicanalíticos e rupturista coa dimensión colectiva da familia máis que continuista. O conxunto de citas e texto choca entre si na medida en que Berger encarna un tipo de pensamento que, en esencia máis que no aspecto puramente cronolóxico, poderiamos identificar como pre-maio do 68 e faino tamén na medida en que o texto de Rexina Vega está enchoupado, por así dicilo, dun pensamento desacralizador sen deus(a) alternativo.

A protagonista é filla do seu tempo: o tempo no que todos somos átomos de (teoricamente) clase media. A quebra da comunidade exprésase xa no momento do rito de despedida e sepelio. Un ritual vivido como alleo e falso nun tempo no que xa non hai rituais colectivos compartidos. No politeismo capitalista a morte agáchase porque a función que cumpre na reprodución do capital depende de que se trate dunha morte anónima, a dos parias nos puntos quentes do planeta. No velorio, a protagonista nega o sobrenatural, por aberrar o racional, cando un asistente di saber que o pai «non descansa». Porén, unha enigmática coroa de flores deixada por unha muller que a protagonista non identifica, abre a esta ao contacto co Outro da vida do seu pai. A partir de aquí, a novela si desprega unha visión trascendental-relixiosa que aborda o tránsito do pai cara á segunda e definitiva morte: a morte simbólica. Pero, non casualmente, faino a través dun rito de mística oriental que poderiamos alcumar de new ager (isto é, solipsista, non colectivo). Un rito que actuará como momento epifánico para a filla, pois a través desta exposición da biografía paterna, con reminiscencias á contrición de Un conto de Nadal de Charles Dickens, ela adquire un punto de vista equiparable ao Nunc stans (o eterno agora) da teoloxía medieval, a visión que só deus posúe e que permite coñecer todos os momentos do tempo a un tempo.

Percorremos entón a vida do pai desde a infancia, na que a avoa –contrapunto mitificado do pai— aparece coma o ser natural, vido da montaña, que convive coas treboadas, «que sabe falar a lingua dos lobos». De aí en diante, da baixada da montaña ao val da vida moderna, todo será corrupción: a xuventude do pai nun seminario sen vocación; a descoberta do mundo durante a estadía bohemio-promiscua-militante en Madrid; o regreso á «vida provinciana» e o encerramento forzoso na vida familiar; a militancia obreira e a represión; o despedimento do traballo; as recriminacións da dona pola irresponsabilidade; a caída no alcol e os malos tratos. Só a visita da nai ao cuarto madrileño do fillo, introduce no aire viciado un refacho vivificante da «forza vexetal das leiras e dos socalcos».

Neste repaso hai dous tipos de historia. Por unha banda, a historia biográfica do pai, pola outra, e como enmarcando aquela, unha historia que lembra a descrición arquetípica e benintencionada do paso do franquismo á democracia. Este tránsito preséntase como evolución que evidencia —cos seus danos colaterais debidamente descontados e incorporados—o abandono dun tempo de carencias e o ingreso noutro de abundancia. Na novela esta narración da historia baliza o devir con referencias tais que a Enciclopedia Álvarez, Brigitte Bardot, Joselito, as turistas estranxeiras, os cantaores de flamenco, o cura roxo, a yenca, os berros de democracia e liberdade, as folgas obreiras, Lola Flores, Camacho, Dolores Ibárruri, Intervíu, Esteso, Landa, Arias Navarro, Naranjito, as discotecas dos oitenta, a droga, Reagan. Unha restra de ítems pop que, no seu barroquismo, dilúe cada un deles nun todo indistinguible. A historia que enmarca a biografía do pai é icónica. E cando falamos de historia, lembra Mark Fisher, as iconas teñen de malo que non evocan nada máis que a propia época xa estetizada. Así, a historia que se ofrece do Estado español (España na novela) actúa, implicitamente, coma unha narración pechada, semellante á visión neoliberal da historia. E por iso ten sentido que esta historia-pop concebida xa coma un produto acabado e estetizado remate na novela, cando menos dun xeito identificable, en 1984, a época cenital do «Non Hai Alternativa».

Este remate da historia no tempo da fin da Historia leva a pensar que a superación do trauma familiar pola filla non transcende o puramente individual. Non é xerme dunha familia, dunha comunidade e dun mundo diferente por vir. Porén, si cabe enxergar un par de fendas polas que, en forma de pregunta e de dúbida, esa comunidade por vir asomaría a cabeza como posibilidade máis que como realidade. Unha, cando a protagonista, con aire bejaminiano, se pregunta —non afirma categoricamente— se existe algunha familia que non sexa tamén barbarie. A outra, cando di: «como se lle chama á infidelidade a unha filla, pai?», deixando entrever que o que se procuraba era máis ben a posibilidade dun lugar propio e emancipado na familia e non tanto a completa negación desta.