Hai uns días escoitei nun faladoiro radiofónico un coñecido todólogo dicir que a enerxía nuclear tiña mala prensa por culpa de Jane Fonda. Sentín unha conmoción na forza. Lembrei aquela marcha na Mariña no 77: NON a Xove nuclear, que axudou a evitar a instalación dunha nuclear en Galicia.

Dou por feito que este home se refería, máis que ao activismo antinuclear da actriz, á súa participación en The China Syndrome unha película de 1979 dirixida por James Bridges que relataba un accidente nunha central nuclear, explicaba tanto os riscos desa forma de enerxía como a falta de transparencia sobre as consecuencias para a poboación. Unha película que non tivo grandes premios internacionais, salvo a palma de ouro en Cannes a Jack Lemmon. Porén, converteuse nunha sorte de premonición e tivo grande popularidade a nivel mundial porque días despois da estrea, en marzo de 1979, sucedeu o accidente na central nuclear de Three Mile Island en EUA. Unha combinación de fallos mecánicos, de procedementos e humanos similar a da película.

Non vou entrar nos motivos polos que é Jane Fonda e non Jack Lemmon, quen leva as culpas de poñer nas nosas cabeciñas, segundo esta teoría, os perigos da enerxía nuclear. Na película é el, Lemmon, o responsable técnico da central, quen investiga e denuncia dende dentro o que pasou, mentres que ela é a xornalista que o conta. Como sexa, e fóra diso, hai dúas cuestións que me parecen de interese e actualidade na boutade.

Primeiro, sobre o poder do audiovisual para crear o relato que interpreta o mundo. Nomeadamente un mundo en caos no que as nosas certezas aprendidas non axudan a dar sentido a realidade. Naquel 1979 foi a coincidencia o que fixo que unha película de catástrofes sen máis, se convertera nunha explicación do que nos estaba a pasar moito máis potente que calquera documental ou informativo. Sucedeu algo semellante coa pandemia e outra película rodada uns anos antes Contagion. Tamén estes días que a NASA mandou un satélite chocar contra un asteroide para desvialo, en previsión de que o guión de Armageddon se faga realidade. En previsión de que Bruce Willis, polo que sexa, non estea dispoñible cando suceda.

A nosa realidade caótica facilita e intensifica o proceso de suspensión da incredulidade que nos permite a inmersión nun relato de ficción. E isto é así para as telenovelas e o porno, para os relatos fantásticos e de ciencia ficción e ultimamente tamén para os discursos políticos populistas. Eses escenarios imposibles do accidente nuclear, da pandemia, do asteroide que rematará co mundo… da invasión africana, da guerra nuclear, da apocalipse zombie… xa non nos parecen tan fantasiosos. Así que incluso pasamos por alto as incongruencias, os desaxustes do relato cos feitos que experimentamos na realidade.

Segundo, e máis importante (ou non), sobre o fondo da cuestión. Os riscos nucleares, a día de hoxe non son, como no 1979, algo indefinido ou propio de alarmistas desinformadas. Aquel accidente de marzo do 79 en Three Mile Island é un dos cinco de maior gravidade da historia (até hoxe) con milleiros de desprazados e a emisión directa á atmosfera dunha nube radioactiva de 30 km. De nivel 5 na escala IMES que mide entre 1 e 7 a gravidade dos accidentes nucleares. A limpeza do lugar tardou catorce anos e tivo un custo de centos de millóns de dólares, pagados fundamentalmente con impostos.

O accidente máis grave coñecido, nivel 7, en 1986, foi o de Chernóbil, no territorio da actual Ucraína (a uns 100 km de Kiev), que daquela era parte dunha URSS en descomposición. Unha magnífica serie que recrea o sucedido eses días, fabrica o relato que quedará na cultura popular sobre ese desastre que está lonxe de ser superado. A perda en vidas e saúde de milleiros, a destrución de espazos naturais aínda non recuperados e incluso os danos económicos incalculables non permiten dar o accidente por concluído.

Nestes dous casos, a explicación do sucedido concéntrase en dous aspectos. Un fallo técnico, mecánico, que podería ser evitado se o mantemento da central ou os protocolos de seguridade foran máis adecuados. E un fallo humano que tamén podería ser evitado con maior cualificación e mellores condicións laborais. Como se non houbera un risco de seguridade intrínseco á enerxía nuclear senón que os desastres sempre se producen por circunstancias non achacables ao modelo e que poden evitarse e resolverse.

O problema do argumento é que esas melloras precisas fan economicamente non rendible para unha empresa privada o mantemento das centrais. Un exemplo disto pode ser o que sucedeu co accidente nuclear de Vandellós I en Tarragona en 1989, de nivel 3. Unha fenda nunha turbina remata por provocar un incendio que dan apagado malia o caos que se produce ao tentar apagalo. A temperatura do reactor chega a 3º do derrame radiolóxico. Non chegaron a producirse por moi pouco fugas radioactivas. Como consecuencia, houbo unha revisión dos protocolos de seguridade. Porén, a empresa propietaria hispano-francesa HIFRENSA, decidiu que non era rendible o gasto en amaños e seguridade e abandonou a produción. O goberno español acordou o seu peche definitivo tamén pola presión da opinión pública. O desmantelamento, que rematará en 2028, sufragado maioritariamente con fondos públicos foi daquela valorado nuns 240 millóns de euros.

Malia estas dificultades, parecía que as melloras na eficiencia das técnicas de obtención de enerxía nuclear poderían a futuro evitar os accidentes. Ese era o discurso dos defensores desta forma de obtención de enerxía. Ate que en 2011 sucedeu o desastre nuclear de Fukushima. Nivel 7 como Chernóbil. Consecuencia dun terremoto nivel 9 e o tsunami consecuente. Produciu un masivo desprazamento de poboación escapando da nube radioactiva que, por sorte, o vento levou cara o mar na maior parte. Tamén houbo emisión masiva de auga contaminada. A rápida intervención do sistema de protección civil e o reparto masivo de iodo limitou probablemente os efectos inmediatos na poboación mais os de longo prazo están aínda por avaliar. O custo económico do accidente foi astronómico: terremoto, tsunami e desastre nuclear, de centos de miles de millóns de dólares. Tamén as consecuencias políticas. A Alemaña de Merkel decidiu desmantelar as súas centrais. Xapón estableceu unhas medidas de seguridade que fixeron non rendíbeis e pararon a maioría dos reactores.

Problemas técnicos, fallos humanos, desastres naturais non sempre previsibles… garantir unha mínima seguridade da enerxía nuclear a un custo razoable vaise poñendo complicado. E nos últimos meses engadimos outra posibilidade que tamén ten aparecido nalgunha película de desastres. En Zaporiyia, Ucraína de novo, a maior central nuclear da Europa occidental, en territorio invadido por Putin. Estamos a ver como a ameaza de desastre nuclear “provocado” forma parte da disuasión nuclear nunha guerra. Un incendio causado por un bombardeo ou o simple corte de subministro eléctrico, que xa sucederon, conforman un risco nuclear máis verosímil que un ataque de mísiles dende territorio ruso.

Entre tanto, a nosa Unión quere declarar que a enerxía nuclear é verde, unha alternativa desexable a queimar carbón ou gas que son caros e contaminantes. O pasado agosto, tamén ao fío da crise enerxética, o goberno xaponés anunciou unha revisión para reactivar a enerxía nuclear no seu territorio. En España, Sánchez confirma o desmantelamento total das centrais previsto para 2035. PP, Ciudadanos e VOX piden que se adíe máis e se chegan a ter maioría seguro que o farán. A historia dos feitos fácticos di que as nucleares ou son seguras ou son rendibles. É a seguridade o prezo a pagar para manter os niveis de consumo enerxético, ou os niveis de beneficios da eléctricas? Podemos facer desaparecer os riscos poñendo unha etiqueta verde?

Máis que botarlle a culpa, deberiamos agradecer a quen nos axudou xa nos 70 a entender os riscos da enerxía nuclear que nos ocultan ou procuran que esquezamos. Grazas, señora Fonda!