Nos días da revolta obreira contra a ditadura, as mulleres encargáronse de auxiliar os feridos do Dez de Marzo, fortalecer o Partido Comunista na clandestinidade e manter a moral das familias. Pesar polos mortos, ira polas conquistas perdidas, pero tamén nostalxia: «E non obstante eramos tan felices…»

Cando a néboa abandona os guindastres cegoña, aparece a cidade de Ferrol sempre disposta para a loita. Desde os montes de Brión onde as campesiñas colaboraron na expulsión dos invasores británicos en 1800, ata o castelo de San Filipe onde os golpistas do 36 fusilaron a Amada García catro meses despois de dar a luz. Ou tamén o barrio dourado da Magdalena, paralizado en 1918 coas primeiras folgas feministas contra a fame na Revolta das Pedradas. E por último, xa no límite coa zona naval, Esteiro: onde durante décadas as mulleres foron explotadas sexualmente, onde as familias obreiras viviron amoreadas ata a súa diáspora a Caranza… e onde a morte manchou de sangue un 10 de marzo de hai 50 anos a eternamente vermella Ferrol.

Nesta última xeada de finais de xaneiro, baixan por Esteiro collidas do brazo Encarna, as dúas Finas, Sari e Ánxela. Ao igual que naquel 1972 perdido no tempo como unha illa á deriva, Encarnación Puentes chispea cos seus ollos verdes, Fina Piñón conserva a temperanza das guerreiras, Fina Varela é un precioso fervello, Sari Alabau érguese como referente moral para a sociedade galega, e Ánxela Loureiro mantén aquela forza da rapaza de 16 anos que fuxía dos grises e dos guerrilleiros de Cristo Rey. E as cinco mulleres paran ante o monumento adicado a Amador Rey e Daniel Niebla, homes de ferro abatidos polas balas.

Onde estaban aquelas rapazas o 10 de marzo de 1972? Sari Alabau acababa de chegar de Valencia, onde foi unha das primeiras alumnas da súa universidade, e traballaba na clandestinidade do Partido Comunista en Ferrol xunto co seu entón marido Julio Pérez de la Fuente: «Cando saía pola mañá a traballar, vin que a carnicería fronte a miña casa xa estaba baixando a persiana… e souben que algo marchaba mal». O día anterior, os estaleiros de Bazán despediron sete traballadores que lideraban a pelexa polo convenio colectivo con Rafael Pillado, Manuel Amor e José María Rioboo en cabeza. Esa tarde do 9 de marzo, as mulleres xa encabezaron as manifestacións. Xa na mañá do 10, partiron as mobilizacións dos traballadores que rematou coa represión entre As Pías e as vivendas municipais de Recimil: dous asasinados pola policía franquista, 40 feridos de bala (algúns gravísimos como Julio Aneiros), ducias de detidos e torturados. E elas encargáronse de pedir auxilio para os feridos, indo polos sanatorios para que abrisen as súas portas e salvasen vidas.

Ánxela Loureiro, autora de Voces da memoria con ollos de muller (libro definitivo sobre o Dez de Marzo, con numerosas testemuñas femininas), recorda que «ao soubermos que a policía disparara contra os traballadores todas corremos ao ambulatorio e petamos na porta, e berramos ata que nos abriron… cando os sanitarios empezaron a atender os feridos bulimos ata o hospital de San Javier e o sanatorio do Carmen». Fina Varela e Encarna Puentes, casadas con Amor e Rioboo, coinciden en que «tiñamos medo de que os feridos fosen os nosos homes». Os disparos dos grises acabaron con dous obreiros: Amador Rey caeu sobre o asfalto co primeiro tiro, pero foi rematado con outros tres e mesmo aporreado cando xa estaba morto; Daniel Niebla recibiu un disparo de fronte a só tres metros. O pai de Ánxela iría nunha ambulancia ata A Coruña con Daniel para doarlle sangue, pero o mozo xa chegou sen vida

Da clandestinidade á amizade

A partir da matanza, as mulleres da loita antifascista empezaron a recoñecerse entre elas. Fina Piñón, muller do histórico Fernando Miramontes falecido o ano pasado, xa entrara antes a formar parte do Movemento Democrático de Mulleres con estirpe comunista. Tamén o local social de Santa Mariña axudou a tomar conciencia política, co apoio dos curas obreiros: Anxo Currás, Antonio Martínez Aneiros e o lendario Cuco Ruíz de Cortázar. Ao final, as cinco mulleres militaban no PCE, pero en células distintas. «Non sabiamos unhas doutras», explica Encarna. Cada unha tiña un alcume para a clandestinidade: Sari pasaba por Ana, Ánxela por Marina. Sari engade que «non podiamos coñecernos porque a policía nos perseguía, as Finas si que tiñan amizade porque os maridos eran compañeiros de traballo nos estaleiros, pero eu acababa de chegar de Valencia». Deste xeito, «o 72 serviu para presentarnos a todas, porque nos coñecimos despois nas portas do cárcere e fixémonos amigas».

Ánxela, filla de José Loureiro (un dos principais militantes contra a ditadura), recorda como esa mañá previa ao masacre «almorzamos a cunca de cascarilla con anacos de pan en silencio» sabendo o que lles agardaba. Ese 10 de marzo, Fina Varela, Encarna Puentes, Ánxela Loureiro, a súa irmá María Loureiro e Fina Freijomil recibiron a consigna de ir pechar os comercios en solidariedade cos obreiros. No momento dos disparos, unha das testemuñas máis importantes é unha muller: Manuela B. Valcárcel, que aparece no libro Voces da memoria. Relata que «saímos da porta do estaleiro na manifestación cando empezaron os tiros, Rioboo díxome que me apartase e un tiro matou a Daniel… para min que os disparos viñan da torre da igrexa do Pilar».

«Adiante! Adiante!»

A propia Fina Varela conta que viu a Amador «cuberto cunha manta ante o sanatorio de San Javier». Xa nas mobilizacións para clausurar os comercios, «as mulleres chegamos ata o mercado e as peixeiras dicían adiante, adiante!, mentres todo o mundo pechaba». Ánxela preguntaba entre a multitude polo pai e os irmáns. E Fina Varela, filla e irmá de gardas civís, acabou detida: «Nas manifestacións da tarde marchabamos á altura do Hotel Suízo cando intentaron deter a miña compañeira Marisol, quixen liberala e entón colléronme a min». Dentro do furgón, un policía dixo que lle pegaría un tiro e Fina respostou: «Pero que valente es!». Na comisaría «chamaron o meu pai, que era garda civil… e quedei libre, pero só por un tempo».

Cunha cidade tomada polos antidisturbios chegados de Valladolid a bordo das leiteiras e patrullando as rúas con metralletas, só quedaba a fuxida. Na memoria pesaban os tempos dos escapados da guerra polos montes, ata chegar á Folga do Aceite. No cemiterio de Catabois, Amador e Daniel eran enterrados o día 11 mentres o crego Antonio Martínez Aneiros obrigaba os policías a poñerse de xeonllos ante os féretros dos asasinados: «Porque eles son mártires, e ante os mártires hai que postrarse». Como recorda Ánxela Loureiro, «as alumnas de Sofía Casanova seriamos as primeiras en facerlles unha homenaxe con frores nas tumbas». Mentres tanto, Julio Aneiros debatíase no hospital da Coruña entre a vida e a morte por un disparo no peito. As detencións multiplicábanse polos barrios desde a xornada anterior: a familia Pillado, José Loureiro… e os que non aparecían eran perseguidos.

«Aqueles días foron durísimos», recorda Fina Piñón. O seu compañeiro Fernando Miramontes, coñecido como O Gabián, entrara no Partido Comunista en 1962, fuxiu a Francia e regresou en 1967 para loitar contra a ditadura. No marzo do 72 estivo 20 días escapado, ata que foi levado á comisaría e torturado 32 horas sen parar por non delatar os seus compañeiros. Os grises fixéronlle o submarino (a cabeza nun caldeiro de auga ata bordear o afogamento), o quirófano (permanecer deitado nunha mesa pero só co tórax, coa cabeza a e as extremidades de fóra), foi golpeado con toallas molladas e finalmente arrastrado inconsciente polas escaleiras. Nunca delatou. Cando chegou ao cárcere da Coruña había máis de cen ferroláns detidos polos feitos do 10 de marzo que non o recoñecían. Así lle pasou á súa muller Fina cando foi velo cunha das súas fillas: «Chorabamos porque non o coñeciamos, tiña a cara machucada, estaba perdidiño… ao meu marido déronlle unha malleira que lle esmagaron a cabeza». Ela xa vivira o mesmo co seu pai, represaliado polo franquismo, «e agora estaba chorando ante un Fernando que daba medo velo». Na Fundación 10 de Marzo atópase o informe forense feito polo despois alcalde Alfonso Couce Doce recomendando o seu traslado ao hospital. O documento amosa os numerosos golpes recibidos por Miramontes por todo o corpo, e a dor que soportou con tal de protexer os seus camaradas. Tivo secuelas durante toda a vida.

Encarna Puentes contaba só con 20 anos e un fillo de oito meses naqueles tempos de asedio. «Desde o 10 de marzo ata o 14 de abril, cada día tiña a policía rexistrando a miña casa e cada día erguían o meu bebé do seu berce para ver se agochabamos algo», recorda con moito enfado. O acoso finalizou cando o seu marido, Rioboo decidiu entregarse, ao igual que Manuel Amor. Tamén para ocultar os perseguidos creouse unha rede de mulleres. Na conversa saen nomes como os de Jesusa Sanjurjo, Josefa Fernández Dopico, Fina López Ferreiro que tantas veces axudou a Fina Varela e Encarna Puentes, Quica García López, María Miraz, Lucita Aneiros…

Os días da prisión

Fronte á Torre de Hércules, o antigo cárcere da Coruña acolleu centos de presos políticos desde 1936. No 1972 encheuse cos represaliados do 10 de marzo, e entre eles estaban catro mulleres: Sari Alabau, Fina Varela, Manuela Valcárcel Luaces (Mela La Carbonera) e Victoria Díaz Cabanela. A primeira foi xulgada polo Tribunal de Orde Pública (TOP) no Proceso dos 23, o fiscal pedíalle tres anos de cárcere por asociación ilícita, pero no xuízo concedéronlle a carta de liberdade. En toda a súa vida, pasaría catro meses na prisión. Profesora de profesión, ata que o franquismo tamén lle impediu dar clases, Sari encargouse xunto con Victoria de ensinar a ler a outras presas como Mela La Carbonera. Comían pratos de rancho, mesmo arroz con bichos. Cando recuperou a liberdade, Sari estaba tan enferma de tuberculose que foi coidada por Lucita Aneiros e Paco Balón: «Referentes morais ao igual que Julio Aneiros, Paco Filgueiras, Miramontes ou Mela
La Carbonera».

Fina Varela pasaría un mes presa: «Negueime a pagar unha multa de 100.000 pesetas (equivalente a 20 veces máis do que cobraba entón un obreiro de Bazán de categoría), o comisario xefe de Ferrol acusábame de perigosidade para a orde pública». Cando a policía foi buscala á súa casa, xa tiña a maleta preparada. As presas de Ferrol aproveitaban as noites para cantar cancións revolucionarias. Cando Fina quedou libre e regresou a Ferrol en autobús, unha pasaxeira preguntoulle de onde viña tan morena. E ela respostou: «De pasar un mes de veraneo». Xulgada polo TOP no Proceso dos 23, quedou absolta. No mesmo xuízo, Victoria Díaz Cabanela tamén quedaría absolta e Mela La Carbonera foi condenada a un ano. Outras mulleres marcharían para o exilio, como Angelita Fernández Dopico con Paco Filgueiras, Marisol Novás con José Julio Miraz ou Fina Freijomil con Ramiro Romero.

Pero á prisión continuaron acudindo as mulleres dos presos políticos durante anos. Fernando Miramontes sempre tiña preparada unha bolsiña na casa coas zapatillas por se o detiñan. Cando este entrou no cárcere, Fina Piñón viaxaba para visitalo conducindo un Renault 4 e coas fillas detrás. Xa entre barrotes, a parella intentaba darlle normalidade á situación con certos retazos de felicidade. Na imprescindible crónica escrita por Ánxela Loureiro, Maite Miramontes (filla de Fina e Fernando) recorda que «na prisión os nenos sentíamonos o centro do mundo grazas á atención dos presos políticos, que nos agasallaban con comidas». Pero tamén recupera o medo de cando levaban alimentos ao seu pai nas primeiras detencións: «Asubiabamos desde as celas, se el contestaba era que se atopaba ben e non fora torturado».

Enma Pillado, filla de Rafa, tiña o pai, o tío e o avó no cárcere. E do recinto saía sempre cantando as cancións revolucionarias ensinadas polo vello Manuel Pillado, xa preso na posguerra por axudar á guerrilla. Tamén Ánxela Loureiro visitaba o seu pai entre «a ledicia de estar con el, a tristura por velo naquel lugar e a intimidación ante as palabras autoritarias dos gardas». A represión padecida polos pais e nais repercutiu naquelas rapazas. Pero os episodios máis tráxicos foron os das mortes dos nenos Manuel, Amor e Belén Aneiros. O pequeno Manuel de seis anos, fillo de Fina Varela e Manuel Amor Deus, foi atropelado o 18 de xullo de 1972. E o comandante Juan Fraguela Díaz impediu que o pai puidese saír do cárcere para acudir ao enterro do seu fillo. Mesmo prohibiu que Fina lle comunicase a morte ata días despois. A nena Belén Aneiros morrería de leucemia o 13 de decembro de 1974, co pai Ricardo Aneiros preso e sen seguro médico. Para que puidese ver a filla no hospital, a súa muller tivo que loitar duramente para que lle quitasen as esposas. Pero a visita transcorreu coa presenza dun garda civil.

Entre a morte e a vida móvense os recordos das mulleres do 72. Elas sostiveron a moral do Partido Comunista e tamén das súas familias. Como cando dous anos despois, tras entregarlle unha carta ao xornalista José Oneto en Vigo para mellorar as condicións dos presos, pararon nun mesón e cantaron estrofas da revolución. As mesmas cancións retumbarían no teatro Jofre en 2018, cando por fin chegou o recoñecemento oficial do Concello a estas mulleres, mentres chovían panfletos. E alí dixo Fina Varela: «Un día decidimos poñernos de pé para non caer xamais de xeonllos».

O 23 de febreiro de 1981, en Ferrol queimáronse libros. Os que viviron o cárcere e as torturas temeron o regreso da ditadura. A historia destas mulleres recuperouse co tempo grazas a obras tan prezadas como Voces da memoria con ollos de muller de Ánxela Loureiro, ou o documental ¡Esto se cae! de Marta Corral e Ángel García. E elas continúan como as mellores gardiás do arquivo antifranquista. Días despois da reunión para esta reportaxe, Rafael Pillado anuncia que lle queda un ano de vida debido a un mesotelioma polos anos de traballo co amianto nos estaleiros. Cando morreu Miramontes, empezou a arder a biblioteca da loita obreira de Ferrol. Mulleres como Ánxela Loureiro deixaran a pel para preservar os recordos dos seus protagonistas: «Rafa Pillado foi importantísimo no 72. Nas consignas sempre berrabamos os nomes de presos como Pillado, que tivo un papel principal na loita… sempre foi un home moi valente e continúa impresionando pola súa afouteza».

Ferrol érguese así sobre séculos de sangue e sacrificio. Desde Amada García, fusilada en San Filipe cun fillo arrancado das entrañas, ata os asasinados polo amianto… pasando polos crimes contra Amador e Daniel. Unha historia de resistencia, coa moral ben alta grazas a tantas mulleres. «Todas elas deberían aparecer nos libros de historia», indica Ánxela sobre as súas compañeiras. Entre a pena e a nada, elas elixiron a pena. Porque para iso vivimos, «porque volveriamos facelo e a loita mereceu a pena, aínda que agora volvamos aos tempos escuros da extrema dereita», apuntan. E regresan ás súas casas do brazo, fundíndose entre os ferroláns. Case desapercibidas, como se as heroínas non camiñasen entre nós. Con certa nostalxia polas conquistas perdidas e polas loitas do pasado: «E non obstante, eramos tan felices…».