O 24 de febreiro cumpre 184 anos e con todo Rosalía de Castro, a diferenza de calquera outro escritor do seu tempo, está máis viva na sociedade galega ca nunca. A súa popularidade non deixa de medrar. Na academia ou na rúa, na escola ou nas institucións, os seus grandes perfís literarios e intelectuais non cesan de actualizarse nin de estar vixentes.

A ela atribúeselle a publicación do primeiro libro impreso de envergadura escrito integramente en galego. Con Cantares gallegos (1863), Rosalía marca o punto de inflexión para o auxe do denominado Rexurdimento, un proceso crave no literario, pero tamén no social e político. Ela enarboraba así a bandeira da dignidade para Galicia, para o seu pobo e para a súa cultura, e en especial para o seu idioma.

Pero a imaxe de Rosalía foi evolucionando a través do tempo, tanto a nivel académico como na súa proxección social: de romántica tardía a pioneira, de santa a rebelde e contestataria. Tamén o coñecemento e a interpretación da súa biografía liberouse e segue liberándose da laxa dos prexuízos que acompañan a toda muller, a toda muller escritora e a toda muller escritora en galego. Nada o ilustra mellor que a revisión da súa imaxe en clave Andy Warhol realizada pola marca de roupa Rei Zentolo, e que a converteu en auténtica icona da Galicia contemporánea.

A súa Casa Museo na Matanza (Padrón) é un punto quente da cartografía cultural de Galicia. Adquirida e rehabilitada por subscrición popular en pleno franquismo, é un reflexo da paixón que Rosalía de Castro suscitou ao longo da historia. Pero, sobre todo, a potencia da súa proxección social e do renovado interese que permanentemente suscita está na súa dilatada e complexa obra como escritora profesional, en verso ou en prosa, en galego ou castelán.

O uso que do folclore fai nos citada Cantares gallegos resulta unha práctica estratéxica. Baixo unha aparencia costumista e de literatura menor, Rosalía dispara todo o seu pensamento crítico, que despois desenvolverá no conxunto da súa obra. O retrato da épica nacional galega da emigración, tanto a Castela como a América, resulta aínda hoxe indeleble. Como o é a permanente denuncia social contra o clasismo ou a exclusión, principalmente das mulleres, e lonxe do idealismo que ás veces exercía a literatura popular.

Xa en Lieders, un pequeno texto de 1858, todo un manifesto, Rosalía defendía a independencia, a liberdade e a igualdade como principios básicos do seu pensamento e do seu feminismo:

«Sólo cantos de independencia y libertad han balbucido mis labios, aunque alrededor hubiese sentido, desde la cuna ya, el ruido de las cadenas que debían aprisionarme para siempre, porque el patrimonio de la mujer son los grillos de la esclavitud.
Yo, sin embargo, soy libre, libre como los pájaros, como las brisas; como los árabes en el desierto y el pirata en el mar».

Vídeo de Eva Magdalena e Sergio Catá a partir de Lieders de Rosalía de Castro

As literatas (1865) é outra referencia diáfana neste sentido, dado que afecta á posición da muller escritora, considerada unha auténtica intrusa durante polo menos o século XIX. Pero o é tamén toda a súa obra, especialmente El caballero de las botas azules (1867), avanzada novela do seu tempo, e máis diáfanamente en Follas novas (1880), poemario no que a nosa autora retratou a épica das mulleres pobres, excluídas e abandonadas, «viúdas de vivos e mortos / que ninguén consolará».

A clave de Rosalía neste sentido consiste en poñer os seus ollos en Penélope e non en Ulises; en Fausto non: en Margarita. Con todo, é necesario precisar que poemas como «A xusticia pola man» ou «Miña casiña, meu lar» falan do protagonismo literario e político da muller en canto suxeito revolucionario nun caso e protagonista da épica de resistencia dos humildes na outra.

Non é menor a visión contemporánea que a autora ten da paisaxe, nin o ecoloxismo pioneiro que Rosalía desenvolve nalgúns poemas emblemáticos de En las orillas del Sar (1884) contra a destrución do patrimonio vexetal: «Os carballos» e «Xamais o esquecerei». Tampouco o é, desde logo, a súa orixinal e complexa poética do eu, da dor e da soidade, que deu froitos líricos tan recoñecidos e emblemáticos, lonxe de etiquetas convencionais ou consabidas, como «Negra sombra».

O Día de Rosalía naceu hai pouco máis dunha década, desde abaixo, como case todo o que con ela se relaciona. A conmemoración dos 150 anos de Cantares gallegos (2013) abriu definitivamente o camiño. Agora cada ano que pasa multiplícanse os actos que o conmemoran, ata o punto de convertelo nunha festa nacional e democrática de Galicia, con certo carácter alternativo: as iniciativas son variadas; os recursos que se habilitan, múltiples.

Non hai guión nin mapa para celebralo. Faise no mundo escolar e en todo o tecido asociativo, tanto nas esferas institucionais como a nivel popular. E todo iso, e nas actuais circunstancias case preceptivamente, sobre todo a través das novas tecnoloxías.

Ao redor de Rosalía ademais veu xestando desde hai moito tempo un importante caudal de arte, poesía, deseño e especialmente música, polo que desde o canto coral ou o lírico, coas versións de cantautores ou coas feitas desde o rock, sexa con rap ou jazz, é fácil incorporar música e creatividade ás celebracións.

A Asociación de Escritores e Escritoras en Lingua Galega convida a regalar un libro e unha flor, mentres que a Fundación que leva o seu nome chama a elaborar o «Caldo de gloria», prato dos humildes que Rosalía converte en épica doméstica, diaria e invisible, protagonizada, como non, por unha muller.

Anímase tamén a interpretar a Alborada, música popular de gaita á que a nosa autora puxo, en exercicio experimental, unha letra. O seu simbolismo, moi aplicable a este o noso tempo, desborda alegría e esperanza. Acábase a noite, os seus terrores e os seus medos. Saudemos o novo día porque co comeza unha nova época de posibilidades: «Arriba todas, rapaciñas do lugar!».

Noutras literaturas son homes os que soportan o título de «escritor nacional». En Galicia o é unha muller, porque con ela naceu un horizonte de esperanza e dignidade para o pobo, para a súa cultura e a súa lingua. E todo iso a partir das ideas sobre a muller e o mundo que xa tiña moi claras con 21 anos: liberdade, independencia e igualdade.

Por iso, despois de 184 anos, Rosalía está máis viva que nunca.

Anxo Angueira Viturro, é Profesor de Literatura Galega, Universidade de Vigo

Este artículo publicouse orixinalmente en The Conversation. Lea o orixinal.