Contra a nostalxia, memoria

A recuperación e vindicación da memoria da vítimas do que en Galicia non foi unha guerra civil, senón unha limpeza ideolóxica exercida a sangue e ferro desde xullo de 1936, atravesou desde os seus comezos, sobre 1980, varias etapas. Das escasas iniciativas persoais ou institucionais no remate do século XX ao ciclo ascendente que caracterizou o albor do século XXI, e que deixou paso a unha etapa na que se impón a reformulación do movemento, nun contexto de crise económica e liquidación de apoios institucionais. A Iniciativa Galega pola Memoria agrupa hoxe a maior parte dos colectivos que seguen en activo, ao lado dos investigadores que xa nunca agardaran soporte ningún.

Está en discusión se na Transición e no contexto estatal se recuperou a memoria asolagada e se por parte da Universidade se favoreceu a investigación ao respecto. Semella que se publicou moito, fixéronse documentais anovadores e, de xeito espontáneo, comezaron a ser escavadas fosas onde ficaban soterradas vítimas do fascismo. Na Galiza, por exemplo, por volta de 1981 os familiares do que fora alcalde de Gomesende, Celso Pérez, exhumaron pola súa conta o cadáver do cemiterio de Sorga (A Bola). Daquela, xa agromara unha literatura testemuñal que relataba a persecución que sufriran os seus autores, caso de Ramón de Valenzuela ou Silvio Santiago.

Houbo, asemade, entradas da Gran Enciclopedia Gallega que tocaron o tema e certas mostras de xornalismo de investigación sobre a memoria do 36. Velaí a reportaxe de Francisco Cerecedo sobre a desfeita de Tui, que apareceu en 1979 na revista Historia 16. Tamén por aquel tempo xurdiron colectivos que, anos andados, terán protagonismo neste eido. Eis a Asociación Cultural Alexandre Bóveda (A Coruña), que coincidiu con outras de longo percorrido como O Galo (Compostela) que, con cautela, iniciaron a transmisión daquela magoada memoria tras a morte de Franco.

Porén, naquel intre a Universidade galega viroulle as costas á demanda de investigacións relativas á Guerra Civil. Mesmo os que, influídos por Tuñón de Lara, pretendiamos estudar o obreirismo na Galiza e albiscabamos a represión franquista ao lonxe, eramos tratados como rara avis. Ao final desta etapa, en 1980, e afastado das rixideces académicas, Hartmut Heine publicará o seu libro referencial sobre a guerrilla galega.

Publicouse, si, mais quen o fixo resultou ser maiormente alguén que daba testemuño de apesaradas vivencias ou enarboraba a militancia antifranquista, con recurso a pequenas editoriais, sempre en desvantaxe coas prebendas mediáticas de neofranquistas como Ricardo de La Cierva. A falta de mellor cousa, naquela altura actuou como voceiro do memorialismo unha revista, Interviu, cualificada de frívola. Esta publicación, ademais, foi vítima dun aviso a navegantes por parte da dereita que decote esgrimía a guerra como espantallo.

Contra 1978, Interviu foi secuestrada por un artigo sobre a presunta implicación de Antonio Rosón, entón presidente da Xunta preautonómica, na represión desatada no leste de Lugo. Toda aquela información sobre o comportamento faccioso obstaculizaba a pretensión de construír unha democracia sen derrubar parte das bases do réxime franquista. Iso foi o que pactou a maioría da oposición antifranquista, que transixiu en pagar o prezo do silencio verbo do acontecido a partir de 1936. Non sorprenderá, pois, que no affaire Interviu, Carrillo, García Sabell e Ramón Piñeiro coincidiran en que non había probas contra Rosón e conviña esquecer o asunto. Guste ou non, a orixe do escurecemento que en diante caeu sobre a memoria dos vencidos está na Transición.

Houbo quen non asumiu o custo e confrontou a desmemoria. E veu a labazada final. Na mañá en que Tejero asaltaba o Congreso, o documental Rocío, resplandecente mostra dun discurso crítico coa perda da memoria no franquismo, era denunciado nun xulgado de Sevilla e sería o primeiro filme secuestrado tras o mutis da censura. Mentres, a carreira do seu director, Fernando Ruiz Vergara, daba en creba. Rocío preséntasenos hoxe como símbolo do que puido ser e non foi. Lembrar continuaba a ser perigoso, o silencio gañaba a batalla e a esperanza dun relato transgresor, ceibe e plurinacional da nacente democracia escorregaba cara aos sumidoiros.

Os anos 80 e a metade dos 90 do século XX foron case un ermo para o coñecemento da represión franquista. Nin o goberno do PSOE en España, nin o do PP na Galiza, desenvolveron políticas públicas de memoria democrática. Tampouco a Universidade, fóra dos avances en Catalunya no eido da historia oral, se deu por aludida. Nesa disciplina rexístrase a única achega da institución académica galega: entre 1989 e 1993, o proxecto Historga conformou un nutrido fondo de relatos persoais, antes de que os protagonistas morresen no desamparo.

Porén, no eido municipal houbo avances canto á simboloxía fascista, pois corporacións de esquerdas, primeiro no Ferrol, en 1981, e despois con maior pulo en Compostela no mandato de Xerardo Estévez, comezan a esfarelar o espazo simbólico franquista e, aos poucos, a erguer referentes alternativos. Velaí o monumento que no Ferrol desde 1990  lembra o 10 de Marzo de 1972. Nesa tarefa coincidiron no tempo con iniciativas cidadás que, mediante subscricións populares, se apropiaron dalgúns lugares de memoria vinculados ás vítimas, tal que a foxa do camposanto de Sestás (A Guarda).

Na sociedade, foi o intre dos francotiradores, que no país teñen nome propio: Isaac Díaz Pardo, alicerce da colección Documentos das Ediciós do Castro, cuxos 210 títulos publicados entre 1981 e 2009 recolleron testemuños da barbarie a eito.

Ao seu carón, a colección Crónica de Edicións Xerais e os Cadernos A Nosa Historia difundidos a partir de 1986 por A Nosa Terra, deron a coñecer autores pioneiros que aínda hoxe son cita obrigada para o estudo da Segunda República, a contenda civil e a guerrilla posterior: Víctor Freixanes, Carlos Fernández, Bernardo Máiz, Carlos Reigosa, Luis Lamela, Marc Wouters…; mesmo a fasquía local tivo cabida nestas publicacións, pois houbo achegas ao estudo do golpe militar en Tui, Betanzos, Viveiro, Noia, etc.

Dende 1996 muda a tendencia. O baleirado do sistema político en chave antidemocrática polos gobernos de Aznar achanzou o camiño para unha crítica dos pactos de outrora. Na Galiza, o auxe do nacionalismo, que erradicou os rótulos franquistas de Pontevedra en 1999, deulle pulo ao activismo da memoria. Ao cabo, unha nova xeración —a dos netos das vítimas— fíxose notar pola reivindicación dos avós represaliados. Este vento portante posibilitou un maior interese pola Guerra Civil.

Novos autores e flamantes iniciativas editoriais, tal que a colección O Fardel da Memoria de A Nosa Terra, sumáronse ao universo pro-memoria. Tamén o tecido asociativo se enriqueceu ao abrollar colectivos de persistente andaina: a Fundación 10 de Marzo e os ourensáns Amigos da República foron algúns deles. Ao cabo, houbo un feito relevante: a Universidade deu sinais de vida, quer polo bulir do grupo Histagra en 1996, debruzado no estudo do rural durante o franquismo, quer polas primeiras teses de doutoramento centradas na represión.

Daquela, no devalo do século a corrente a prol da memoria inzaba na Galiza, de xeito que un terzo dos colectivos activos na década seguinte xa existían. A concorrida inauguración en 1996 na Alameda de Tui do conxunto de Silverio Rivas encargado pola Comisión Cidadá pola Verdade do 36 do Baixo Miño daba conta do que sen axudas públicas se era capaz de facer. O impacto mediático e simbólico da escavación da fosa de Priaranza pola Asociación por la Recuperación de la Memoria Histórica (ARMH), en 2000, foi notorio no país. Dende aquela, a exhumación dos «desaparecidos» foi un altofalante dos eixos do movemento en chave humanitaria, mais tamén confrontada co franquismo. Porén, non debe confundirse o todo pola parte.

Antes de que comezasen as escavacións na Galiza, tivo lugar en 2003 en Narón o 1º Congreso da Memoria, organizado pola asociación Memoria Histórica Democrática de Ferrol. Nel ficou claro que o diálogo entre memorialistas e sociedade estaba maduro e os colectivos eran quen de acordar un programa que teimaba na construción dunha identidade baseada na esixencia de verdade, xustiza e reparación para as vítimas, na recuperación dos valores republicanos e, non sen tensións, a consideración da corrente nacional de conciencia colectiva que mantivo ata hoxe un discurso propio.

Asemade, o debate dos relatorios presentados amosou que as achegas dos anos 80 e 90 estaban na base do movemento e que este coa súa expansión influía dialecticamente nos traballos en curso sobre o ciclo 1931-1975. En suma, o movemento a prol da memoria, que nos seus mellores momentos integrou na Galiza máis de 60 asociacións e colectivos, estaba definido pola súa diversidade, mais tamén pola fragmentación e tensión interna respecto da «cuestión nacional» e as diferentes lecturas verbo da impunidade consagrada na Lei de Amnistía de 1977.

Cando o PSOE e o BNG entran na Xunta, en 2005, este tecido posibilitou que por vez primeira se artellase unha política pública de memoria democrática na Galiza. A Dirección Xeral de Cultura ocupada por Luis Bará catalizou un proceso participado que, cos obxectivos de «saber, contar, lembrar», pretendeu que a sintonía entre o movemento pro-memoria e a sociedade se ampliase á Universidade e ao sistema educativo, baixo unha perspectiva galega e de xénero. O emprego de medios públicos para promover as actividades dos colectivos, dos creadores, dos investigadores, socializou o movemento dunha maneira inédita.

O traballo realizado no período foi inxente: ás múltiples publicacións, homenaxes, exposicións, conferencias, xornadas…, cómpre engadirlles a realización duns 20 audiovisuais, así como o emprazamento de 35 monumentos e incontables placas de recordatorio das vítimas esparexidos por todo o país. Houbo iniciativas como o Barco da Memoria ou o Memorial da Liberdade que atraeron moitos milleiros de persoas.

Tamén a escavación de fosas continuou a bo ritmo e non menos de 35 foron exhumadas ata o ano 2012, a grande maioría delas pola ARMH. Ao tempo, promoveuse un programa interuniversitario de pescuda da represión denominado Nomes e Voces, que estabeleceu un diálogo entre historia e memoria a través do activismo memorialista. Os seus resultados, a base de dados con 15000 persoas represaliadas entre 1936-39, un fondo oral de 571 entrevistas e outro gráfico de 22000 fotos e documentos dixitais, aseguran futuras investigacións sobre o castigo franquista e os mecanismos de reprodución da ditadura na Galiza.

Neste mesmo intervalo, en 2007, houbo no movemento memorialístico un aceso debate sobre a Lei da Memoria que o PSOE levou adiante a treu. Froito das conversas, xurdiu a Iniciativa Galega pola Memoria (IGM), punto de encontro dos colectivos que pretendían o recoñecemento integral das vítimas. O obxectivo non se acadou plenamente e tanto a impunidade dos represores como a anulación dos Consellos de Guerra continúan a ser materias pendentes, mais o espazo de acción común perdurou e permitiu enfrontar aos poucos os ataques que o dereito a saber da cidadanía padeceu en forma de peche de páxinas web, censura de publicacións e denuncia de historiadores e historiadoras.

Tras a vitoria do PP nas autonómicas do 2009, o retorno á lei do silencio por parte da dereita evidenciou as carencias da política de memoria do bipartito, lastrada polo desigual compromiso das diversas instancias gobernativas e a falta de vontade política para cumprir integramente o programa. De aí eivas tan importantes como a precariedade das propostas dirixidas á mocidade, ou o non nato Centro da Memoria, que fora ideado como receptor dos materiais colleitados por Nomes e Voces.

De resultas, nun clima de liquidación de todo o labor de recoñecemento e divulgación da memoria das vítimas, agravado pola crise económica que afectou dabondo aos compañeiros de viaxe do mundo editorial e dos medios de comunicación propios, tanto os colectivos como Nomes e Voces só puideron contar coas axudas do Estado que, logo da vitoria do PP nas eleccións a Cortes do 2012, tamén desapareceron. O memorialismo entrou, pois, en devalo, envellecido tras o esgotamento dun certo activismo tinxido de nostalxia e dividido por desafortunados episodios como o protagonizado polo xuíz Garzón. E o desleixo respecto dos monumentos reflicte tamén o estado da memoria, tal e como denunciou hai pouco John Thompson referíndose ao lamentable estado no que se atopa o concibido por Xosé Vizoso no Monte Furriolo.

Que resta daquel afouto movemento a prol da memoria? A IGM, que agrupa a maior parte da vintena de colectivos que seguen en activo no país, puido coordinar unha resistencia de mínimos á creba das políticas de memoria. E arestora teima en clarear os propios obxectivos, na liña das prioridades que o relator de Dereitos Humanos da ONU, Pablo de Greiff, apuntou na súa visita a Galiza: conquista do dereito á verdade, a reparación, a xustiza e as garantías de non repetición. É tempo tamén de visitar espazos pouco transitados, tal que o sistema educativo e o ámbito sindical, de peneirar territorios «virxes» que espertan tras a derrota municipal da dereita, ou render o traballo feito, caso da CRMH da Coruña, verdadeiro factotum da retirada da simboloxía franquista na urbe, meta longo tempo perseguida.

Canto á ARMH, superada a parálise que lle impuxo a falta de axudas públicas a partir de 2012, anunciou xa que prepara a escavación de cinco fosas na Galiza. A Universidade, malia as dificultades para socializar parte do legado de Nomes e Voces, conta agora con sólidas liñas de investigación para achegar no futuro respostas que expliquen a lonxevidade da ditadura. Ao cabo, no gremio de francotiradores afeitos dende sempre a investigar sen soporte ningún, en absoluto hai intención de retirada aos cuarteis de inverno. O movemento pro-memoria, acredito, bule e con disposición de recoller o sementado.

Nesta altura, acaso sería pertinente esculcar ata que punto o activismo da memoria rebordou o relato amable do franquismo na Galiza, que presenta un país entregado aos facciosos sen máis represalias que as provocadas polas xenreiras persoais e sometido de bo grao a un réxime paternalmente autoritario. As cifras de vítimas aportadas por Nomes e Voces negan semellante visión, mais hai dificultades para que a sociedade desbote o desleixo ou a «memoria dos vencedores» nos que foi maiormente educada.

Entón, se o conciliador relato do franquismo segue a ser hexemónico é urxente deslexitimalo, quer cunha vitoria política que guinde no vertedoiro da historia a súa impunidade, quer identificando e denunciando as herdanzas que nos condicionan aínda hoxe, dende a Audiencia Nacional que teima en ilegalizar o independentismo, ata o continuísmo das prácticas da ditadura no rural. Entendo ademais que unha perspectiva semellante posibilitaría o contacto do memorialismo con amplas capas da poboación, que ata este intre consideraron as motivacións deste cousas do pasado.

En definitiva, o movemento a prol da memoria das persoas vencidas, que non derrotadas, é portador dun imperativo de rexa humanidade que, por boca de Walter Benjamin, proclama que nada está cancelado: daquela, que nos devolvan o furtado, o que uns non puidemos construír e outros si poderán levar a cabo. En palabras do cantante Pablo Guerrero, outro damnificado da Transición, paraíso, ahora.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail