Acompañante case neno dos socráticos paseos de Risco e Otero Pedrayo e pioneiro militante galeguista rescatado in extremis dun paseo falanxista cun pé xa na cuneta. Piloto de bombardeiros alemáns na Lexión Cóndor fuxido cun avión á zona republicana, onde sería condenado a morte por espía e salvado por Castelao. Cómplice de Fidel Castro e o Che Guevara cando preparaban en México a revolución cubana, na que a piques estivo de enrolarse. Empresario de éxito e impulsor no exilio mexicano dunha cultura galega prohibida na súa terra. Na excepcional odisea de Elixio Rodríguez, o indómito amor á causa galeguista foi o compás que sempre  marcou o norte.

«A este non o podedes matar hoxe. Matádeo mañá».

O berro do tenente Adolfo Pousa conxelou a macabra escena daquela madrugada de 1936 no Furriolo, matadoiro dos paseos das cuadrillas falanxistas en Celanova. Os focos do seu coche de carabineiros iluminaron a silueta de Elixio Rodríguez, a quen apuntaban os fusís dos falanxistas. Era o quinto candidato a morrer nesa noite de lobos, xunto con outros catro compañeiros de martirio que xacían xa cribados a tiros na cuneta.

O xefe dos carabineiros que se enfrontou aos falanxistas –«Pousa, garda do cárcere do que me sacaron os falanxistas para matarme e bo amigo, fixo arriscadamente canto puido para evitar que me paseasen»– apenas logrou pospoñer unhas horas a execución coa desesperada argucia de que o reo debía someterse ao día seguinte a un acareo sobre o paradoiro dunha suposta partida de armas escondidas polos republicanos.

Fillo dun capataz de canteiros de Bande educado por un mestre amante dos versos de Brañas, o mozo Elixio Rodríguez foi un prematuro rebelde ao que expulsaron dos Maristas «por lamentar que o rei de España o fose tamén de Galicia». Unha paixón nacionalista que abrazou «máis que como idea política, como un sentimento que arraigou profundamente no meu corazón». E que o levou a compartir uns socráticos paseos con Vicente Risco e Otero Pedrayo aos que abordou sendo case un neno na Alameda ourensá para que o permitiran acompañalo.

A destacada inclusión na lista negra da Falanxe en Ourense debíase ás arengas nas Mocidades Galeguistas de Bande, das que foi fundador, nas que participaron Castelao, Otero Pedrayo, Celso Emilio Ferreiro ou o Pepe Velo que secuestraría décadas despois con Galvão o transatlántico Santa María para poñer o foco internacional nas ditaduras ibéricas.

A artimaña do tenente Pousa apenas lle deu unhas horas de respiro. Os falanxistas axexaban con rabia a présa que se lles escorrera das mans. A única escapatoria era subir a un tren que levaba voluntarios para a Lexión a Cáceres, pero parecía imposible burlar o cerco falanxista. Pousa logrou a colaboración de Inocencio Represa, –«un cabaleiro de Santiago ben visto polo Movemento, que non aturaba os asasinatos»–, quen propuxo a Elixio un arriscado plan. Horas antes da saída do tren, Elixio foi conducido de noite a unha casa, na que un home –a salvagarda negociada por Represa–ceaba coa nai. O seu rostro resultáballe familiar.

—«Coñecémonos?», preguntou Elixio.
—«Si, coñecémonos no Furriolo», foi a seca resposta.

Era un dos falanxistas que tentaran pasealo. «Apenas falamos esa noite, porque o meu anfitrión tiña présa para, segundo confesou con toda naturalidade, ir executar uns detidos. Eu tiña o sangue xeado. Pero a primeira hora da mañá estaba no tren de lexionarios».

Boa parte dos recrutas alistados daquela na Lexión eran republicanos aos que o golpe do 36 sorprendera nas zonas controladas polos sublevados que, como Elixio, fuxían dos piquetes da Falanxe. Pero eran utilizados como carne de canón na fronte. Elixio esquivou ese destino grazas a unha habilidade excepcional que quedara entre paréntese. Antes da guerra formárase como piloto na pioneira Escola de Aviación de Madrid, onde tivo como instrutor a Ramón Franco, irmán do futuro ditador, que profesaba un extravagante ideario masónico con aires ácratas. «Eu era xa oficial cando se fixo unha enquisa entre os xefes da aviación franquista para saber se resultaría incómoda a súa presenza. Franco considerou máis prudente mandalo para Mallorca, onde morreu. Dise que derribado sobre Barcelona, pero hai motivos para supor que foi eliminado polos seus propios xefes italianos, cos que tivera tremendos altercados».

Na Lexión baterá casualmente co coruñés Eugenio Jack Caruncho, xefe dunha aviación franquista urxida de pilotos, quen comina a Elixio a incorporarse á forza aérea. Así foi como se converteu en tenente da Quinta Escuadrilla de bombardeiros alemáns Junker 52, a máis formidable máquina de guerra da época. Dos trescentos JU-52 que formaban a Lexión Cóndor nazi en Salamanca, unha vintena estaban pilotados por españois, entre eles Elixio. Tiña como xefe de escuadrilla o tamén galego Ignacio Iglesias Brage. «O capitán Iglesias Brage participara na campaña polo Estatuto, espallando propaganda desde unha avioneta. Ambos os dous, bastante borrachos, pasamos un fin de ano aldraxando os oficiais alemáns da Lexión Cóndor, que tomaban os nosos insultos por brindes. Eu fun, xunto co fillo do xeneral Kindelán, o primeiro aviador ascendido na guerra; de non desertar, tería acadado o xeneralato».

Pero o aviador galeguista só tiña unha cousa en mente: fuxir á zona republicana. Lograríao, tras algún intento errado, en marzo de 1937. Aproveitando unha misión na base aérea de Sevilla, subiu a un vello Breguet de adestramento e enfiou cara a Xibraltar, onde chegou con síntomas de conxelación tras voar a catro mil metros de altura, coa cabina aberta, e apenas unha chaqueta delgada para afrontar temperaturas moi por baixo de cero. Nada más baixar do avión, recibiu unha tentadora oferta do espía británico James Playdom. «Ofreceume os cartos que eu quixese se lle revelaba o maior secreto militar da época: como facían os alemáns para que as bombas estoupasen antes de bater co chan, o que as facía terriblemente letais. A pesar de non aceptar, axudoume a pasar á zona republicana». Elixio daríalle datos dese mecanismo de bombardeo ao xefe de Goberno da República, Indalecio Prieto -«Don Inda, ao que tratei en Veracruz no exilio»-, con quen se entrevistou á súa chegada a Valencia, capital temporal da República, tras unha axitada odisea a través de Marrocos na que logrou burlar un intento de secuestro por falanxistas. Tamén lle deu a posición exacta e dos aeródromos onde se ocultaban os bombardeiros Junker baixo aciñeiras. «Unha información daquela ignorada».

A triunfal acollida republicana ía dar un inesperado xiro dramático. Asignado á base aérea de San Javier, en Murcia, o entusiasmo pola recuperación da liberdade viuse ensombrecido polo ambiente de desorganización e indisciplina que observou. Fiel ao seu talante, non dubidou en comentalo en público, o que lle valeu a animosidade dalgúns. Mentres voaba, rexistraron o seu cuarto e acharon unha carta do seu parente Eugenio Montes –controvertido intelectual nado en Bande que escribiu en galego en Nós, fundou o movemento ultraísta con Gerardo Diego e foi amigo e correlixionario de José Antonio Primo de Rivera– na que cualificaba a Elixio Rodríquez de home no que se podía confiar. «Era para protexerme da Falanxe, nunca fixen uso dela».

Bastou para acusalo de espía franquista e ser sentenciado a morte nun xuízo sumarísimo. Agardaba na cárcere Modelo a inminente execución, marcada para as 6 da madrugada do día seguinte, cando viu no patio un oficial que lle soaba coñecido. Era un paisano, antigo compañeiro dos Maristas, pero non lembraba o seu nome por máis que o tentase con desesperación. Ata que o vello alcume escolar lle xurdiu da gorxa. «Coíño, Coíño..!!, gritei como quen se agarra a un cravo ardendo». Amadeu Estévez «Coíño» correu en busca de Luís Soto, quen alertou os deputados galeguistas que se atopaban en Valencia. Comezou unha carreira contra reloxo para frear a execución, tentando falar co ministro de Xustiza, Manuel de Irujo. «Eu nada sabía diso. Daquela dicíase que en España as dúas cousas máis puntuais eran as corridas de touros e os fusilamentos. Pasei a noite convencido do meu final, agardando o fatal son das pisadas do pelotón de execución». Pero non chegaron. Cara ás 10 da mañá, un desacougado Elixio foi conducido a un cuarto. E alí estaban, como nunha festa sorpresa, os salvadores galeguistas: Castelao, Soto, Suárez Picallo, Alonso Ríos, Afonso Pazos, Edmundo Lorenzo, Alexandre Viana… «E Coíño, claro, quen coa axuda de Soto prendeu aquela labarada de camaradería e paisanaxe».

Os últimos meses da guerra pasounos en Barcelona, como responsable da intendencia da Aviación republicana e secretario de Castelao –«O fin de ano do 38 paseino con André Malraux, futuro ministro de De Gaulle, que rodaba Morrer en Madrid»-ata a derrota e o apocalíptico éxodo a Francia a través dos Pireneos, «mentres eramos metrallados covardemente polos italianos».

No París ameazado polos nazis, estivo a piques de enrolarse como aviador mercenario no exército de Chiang Kai-Shek, líder nacionalista chinés que combatía a ocupación xaponesa. «Dous aviadores vascos amigos meus foron para alá e acadaron despois altos postos políticos con Mao». Pero optou por embarcarse no Ipanema con outros republicanos rumbo a México, onde o agardaban outras citas coa Historia. «No Café Madrid da capital mexicana fixen amizade con Fidel Castro e o Che Guevara, que preparaban a revolución cubana co aviador republicano Alberto Bayo na vella facenda de Chalco. A piques estiven de marchar con eles».

O refuxiado político que chegou coas mans baleiras emprendería unha exitosa carreira como empresario na megalópole mexicana, onde outros ourensáns como os irmáns Vázquez Raña acadarían fortuna e influencia. «O meu non foi tanto, pero púidoo ser. Coñecín os Vázquez Raña cando tiñan un pequeno negocio de mobles e andaban todo o día en bicicleta cobrando prazos. Cambiaron de barrio e tiñan como veciño a Luis Echeverría, que nos 70 chegaría á presidencia de México. Fora antes o meu socio nun asunto que non se puido facer. Tivemos unhas palabras e perdemos a amizade». Nos negocios iniciais cruzáronse outros nomes que deixarían pegada. «Fun socio dun teatro restaurante, o Follies, no que tiñamos como atracción un tal Mario Moreno. O día que Cantinflas nos deixou polo cine tivemos que pechar. Nos meus modestos comezos, coñecín un mozote sueco nunha pequena ferraxería do que me fixen amigo e que me pediu axuda para atopar un emprego mellor. Non llo conseguín e voltou a Suecia. Era o futuro presidente Olof Palme». Fiel asistente á celebración do Día dá Patria Galega en Santiago desde que puido volver ata a súa morte en 2007, e con fillos chamados Iago Xez, Paio Fiz, Alda Olaia, Elixio Gael ou Denís, Elixio Rodríguez nunca abdicou do sentimento galeguista. Mesturando paixón e pragmatismo, converteuse no exilio mexicano na ponte entre a vella comunidade galega emigrada, maioritariamente franquista –os que os exiliados chamaban gachupíns– e os refuxiados –alcumados de refugachos– coa misión de revivir no país azteca unha cultura galega prohibida na súa terra. Impulsou iniciativas como a publicación Saudade, o programa radiofónico A hora de Galicia –que os bacaladeiros galegos escoitaban en onda corta en Terra Nova–, o Padroado da Cultura Galega de México ou a revista Vieiros, que tería unha grande influencia no anovado nacionalismo político na Galicia dos anos 60.

Na longa conversa que Xosé Manuel Pereiro e mais eu mantivemos con Elixio Rodríguez en Bande en 1994, pouco despois da aparición da súa autobiografía Matádeo mañá en Xerais, conservaba intacto aos 84 anos o espírito utópico dos seus inicios nas Mocidades Galeguistas. Lembrou que en 1937, ao seu paso por Mondoñedo camiño dunha base aérea franquista en Asturias, tentou a sorte contando emocionado aos outros pilotos o episodio da heroica resistencia galega do mariscal Pardo de Cela ao dominio dos Reis Católicos na Frouxeira. «O capitán Iglesias Brage (o aviador cun oculto pasado galeguista que sería o seu xefe na Lexión Condor) arredouse do grupo e murmuroume: ‘E nunca máis houbo resistencia’».

«A min gustaríame erguer na Frouxeira un monumento a modo de muro galego das lamentacións», díxonos emocionado na despedida.