O de como Johnny García acabou nas páxinas dunha obra de John Steinbeck é un deses contos individuais que serven para explicar unha idiosincrasia colectiva como a de ser galego, con todos os seus matices e asteriscos. Unha entidade que permite viaxar cun ingrediente extra —estar sempre a un paso de atopar a historia dun paisano en calquera parte do mundo— e que fixo que calquera persoa de orixe española fose en América, para moitos, outro chegado dende aquel recuncho de Europa. Porque ao outro lado do Atlántico, a galeguidade ten probablemente máis que ver cunha forma de facer as cousas que cun atributo de nacemento.

Ademais, o relato do galego Johnny García conta coa excepcionalidade de ser representante dun grupo selecto e pouco tratado na nosa diáspora, que é o de aqueles que fixeron vida coma inmigrantes, tamén na literatura estranxeira. Aí con Johnny andaría Paco Muñoz, un galego na Salvador de Baía de A Tenda dos Milagres, do brasileiro Jorge Amado. Ou Xosé Lendoiro, avogado e editor na Barcelona de 2666, de Roberto Bolaño. E, por suposto, o detective Pepe Carvalho, galego ilustrísimo na Cidade Condal.

A principal diferencia de Johnny García cos seus veciños das páxinas e das letras é que el foi unha persoa real, física. A súa parceliña na nación dos libros, ao contrario dos anteriormente mencionados, foi un escrito de non-ficción. Un dos máis simbólicos e transcendentais, probablemente, da historia da literatura norteamericana.

Travels with Charley

En 1960, Estados Unidos vivía momentos axitados. Os beatniks crearan o xerme da revolución cultural hippie e os movementos de loita polos dereitos civís medraban fronte aos sistemas racistas dos estados do sur. O goberno norteamericano aumentaba, de a poucos, a súa participación na guerra de Vietnam. A Guerra Fría estaba a piques de chegar a un dos seus puntos álxidos coa Crise dos Mísiles en Cuba. E nesas, o escritor John Steinbeck, daquela xa un reputado home de 58 anos, daba inicio a unha pintoresca misión: recorrer os Estados Unidos coa súa autocaravana e o seu can, Charley. O seu obxectivo, no medio desa convulsa época, era responder á pregunta de que eran América e os americanos. Ao seu compendio de aventuras, reflexións e anécdotas deulle forma no seu libro de 1962, Travels with Charley in the search of America.

A altura de Mark Twain, William Faulkner ou Walt Whitmann, Steinbeck garda na súa bibliografía certos trazos básicos da alma estadounidense. Por un lado, polas súas páxinas aparecen as clases populares que deron forma á historia do país: os okies que tiveron que recorrer os Estados Unidos pola Ruta 66 para chegar á terra prometida de California en As Uvas da Ira, os campesiños mexicanos dos vales de Salinas en Tortilla Flat, ou os traballadores portuarios de medio mundo na Monterey de Cannery Row. Ademais, os numerosos retratos de personaxes que atopan o sentido ou o seu futuro na ausencia de raíces, no movemento continuo, fan de Steinbeck outro dos bardos desa americanidade que consagra a estrada e o asfalto.

Porén, en Travels with Charley ambas constantes danse a man cun punto entrañable, de home na fronteira dos 60 sen moito que demostrar. Steinbeck non se asemella en nada a Kerouac, drogándose e vivindo ao borde de todo por Norteamérica adiante. Tampouco a Huckelberry Finn, que escapou cun negro fugado polo río Mississippi abaixo. Nin sequera a Peter Fonda e Dennis Hopper coas súas motos e loucuras varias en Easy Rider. Nesta obra, John Steinbeck é un case que xubilado cunha autocaravana de nome Rocinante e un can —un caniche, para mais inri, o tal Charley— coñecendo aos mais diferentes e anónimos personaxes das moitas Américas de América.

Nesa viaxe que Steinbeck comeza dende a súa casa en Nova York para atravesar todo o continente, unha das partes máis especiais do libro está na chegada do autor ao Val de Salinas, en California, a súa terra natal. Tras miles de quilómetros, moitos descoñecidos e anos sen pasar por este lugar, o primeiro que Steinbeck fai na súa terra é visitar The Keg, un bar mariñeiro de Monterey no que traballa o seu gran amigo Johnny García. Alá, trala barra, conta que o atopou. Foi un encontro emocional, o de dous íntimos fronte a fronte despois de demasiado tempo. Correron, disque, as lágrimas. Correría, suponse que non moito máis tarde, o alcol.

Pelo en peito, camisa aberta e colgante de ouro. Así describe Steinbeck ao seu vello amigo. E o dato definitivo para incluílo na lista da diáspora galega na literatura estranxeira: no momento do encontro, Johnny tiña uns «Gallego tear-blown eyes». Uns ollos galegos cheos de lágrimas.

Monterey en 2020

Monterey é hoxe californiana no sentido máis fílmico do adxectivo. Costeira, afluínte, rubia e hedonista, nesta vila da costa central do Golden State todo parece levar unha capa de maquillaxe que oculta parte das súas realidades anteriores, coma cicatrices das que un non se sente orgulloso. Cannery Row, algún día a rúa mariñeira da cidade, está repleta de restaurantes, turistas e tendas de recordos. Quizais, só o ruído dos leóns mariños que viven nos peiraos se mantivo incorrupto durante o último medio século.

Hai un século, en 1919, Monterey era outra historia moi diferente; un enclave mariñeiro, obreiro e multicultural, formado a base de ondas migratorias chegadas dende China, Portugal, Xapón ou Italia buscando a fértil pesca da baía. Foi nese 1919 que chegaron á vila con dous fillos ás costas María Miranda e Juan García, españois, namorados baixo a brétema de San Francisco uns anos antes. Ela viña dende o outro lado do Atlántico tras un paso previo por Bos Aires, el baixara dun barco mercante para non volver a subir, guións repetidos unha e outra vez nas historias da diáspora galega. O seu primeiro fillo, Juan Johnny García, naceu un 18 de abril de 1915 en Frisco. No mesmo lugar e en 1917 chegou ao mundo Josefina, a segunda e última filla da parella. Pero ao pouco, como aínda acontece nestes tempos, María e Miranda déronse conta que San Francisco non é lugar para familias. Necesitaban, como ela contou anos despois, «aire fresco». E marcharon uns 200 quilómetros cara ao sur, a Monterey.

Nos seus comezos pola vila californiana, Juan e Miranda rexentaron o Hotel de España na Pacific Street. Pouco tempo despois entrarían na historia de Monterey ao converterse nuns dos poucos propietarios que tivo a primeira casa de ladrillo de California, onde se instalarían e traballarían dende mediados dos anos 1920 ata 1952 o restaurante coñecido como Mama García. Os tamales, as enchiladas e as comidas españolas de María fixéronse famosas. Igualmente recoñecidos foron os seus bailes, que comezou a compartir cos seus dous fillos.

Cos anos, a familia dos García de Monterey foi aumentando. Johnny e a súa muller adoptaron a un neno ao que chamaron Michael Keith García. Josephine, casada con outro descendente de españois, Alex Muñoz, tivo dous fillos: Sam e MaryAnn Muñoz.

Esta última, aínda que con outro apelido, acabaría por ser a última conexión entre a Monterey actual e a historia dos primeiros Garcías. A única voz que hoxe pode botar algo de luz na historia de Steinbeck e Johnny García.

Os recordos de MaryAnn

Nestes tempos, preguntar en Monterey pola familia García ou por Johnny non é tarefa doada. Onde se levantaba The Keg, lugar do último encontro do que se ten constancia entre John e John, entre García e Steinbeck, non hai nada que recorde o pasado mariñeiro desta rúa. Só un hotel, algún que outro bar e ninguén a quen este apelido lle remita a ningunha historia en particular, só ás dos millóns de latinos que nacen e viven e dan identidade a California.

Camiñando dez minutos cara ao centro da vila, en Alvarado Street, pásase pola primeira casa de ladrillo que un día habitaron os García. Pero nela, os restos do restaurante Mamá García, cos allos colgando do teito e a vella cociña incorrupta, son só unha parte da exposición dedicada á historia da casa. Rúa adiante están varios dos negocios máis antigos da zona, mais non tanto coma para recordar a Johnny e á súa familia. Ninguén sabe nada dos tales García no pub inglés, tampouco na vella tenda de cigarros, os lugares a onde os locais recomendan ir preguntar por esas cousas derrotadas polo paso do tempo.

Con todo, nunha inmobiliaria de propiedades de luxo, aparece a primeira pista. Estrañado, o xerente de Saucito Land Co., Jerry Lee Anderson, cuestiona porqué alguén vai preguntar aló, precisamente, por unha familia de españois chegados hai un século; por un tipo chamado Johnny que apareceu nun libro de Steinbeck.

—E por que non?

—Pois porque acabaría de gañar a lotería –explica o propietario, un home rubio, alto e en forma, duns 50 anos–; a súa sobriña traballou aquí durante 32 anos.

A actual MaryAnn Wandersee, nalgún día MaryAnn Muñoz, levaba uns anos fora de Monterey en 1960, cando John Steinbeck visitou The Keg. Marchara co seu marido, membro da Armada americana, por Hawaai, San Diego e a Florida. Cando regresou para coidar da súa nai enferma a finais dos anos sesenta, MaryAnn xa era viúva e o seu tío Johnny tampouco estaba. Foi nese momento que comezou a traballar coma contable en Saucito Land Co.

«Gustaban de beber, de xogar e de fumar… pero claro, os dous morreron novos», explica MaryAnn sobre Steinbeck e Johnny García dende a súa casa nos suburbios de Salinas, a media hora de Monterey. A nena mimada do seu tío, ao que reprendía unha e outra vez pola súa vida desordenada, non foi quen de evitar que Johnny morrera en 1963 dun cancro. Cinco anos despois caería John Steinbeck, vítima dun infarto ao corazón. «Eran amigos de borracheiras, dende que eran moi novos; eu recordo ver moito por casa a John Steinbeck», comenta MaryAnn aos seus case 80 anos.

E mentres recorda anécdotas varias sobre a súa familia, o restaurante Mama García e a vella Monterey, MaryAnn achégase a un armario escondido da casa. De alí comeza a sacar fotos da súa nai, tamén do seu tío. «Antes de enfermar tiña un aire con Andy García», di entre risas. E pensa que non ten nada que recordar ata que, co tempo, as memorias van aparecendo. “Tiñamos unha edición de Travels with Charley dedicada por Steinbeck ao meu tío Johnny», explica. Pero o libro, como moitas cousas nestas historias anónimas, desapareceu. «Johnny tíñao con el, pero cando morreu pasouno para a miña nai; estivemos buscándoo por todas as partes logo de que ela falecera… non apareceu por ningunha parte», narra en inglés. E é que o seu español, comenta, desapareceu da man dos seus pais e avós, os únicos cos que o practicaba..

E, finalmente, cuestionada acerca de se algún día foi pola terra da súa familia, MaryAnn nega ca cabeza: «Non, nunca tiven interese algún en ir; miña nai foi aló no ano 1966 ou 1967, pero volveu asustada de toda a pobreza que viu… de feito, antes de marchar, pagou polo chan da casa, que aínda era de terra; ¿imaxinas?».

—E onde era iso?

—Nalgún sitio en Asturias, na casa da miña avoa María.

—Oh… ou sexa que só o teu avó era galego?

—O que?

—De Galicia.

—Non, el era dunhas illas españolas.

—Das Canarias?

—Si, das Canarias.

—Pero Steinbeck chamáballe galego ao teu tío Johnny, por que?

—…

—Steinbeck, no libro de Travels with Charley chámalle galego a Johnny García; fala de que ten ollos de galego. Non sabes por que?

—A verdade é que non teño nin idea de porqué lle chamou así.

Nós, os outros

Tristemente, todo o que se pode saber da historia de Johnny García morre cos silencios da súa sobriña. Da súa amizade con Steinbeck e de por que este puido falar dos ollos galegos do seu amigo hai 60 anos non se sabe, xa que logo, nada máis. Só os recordos de MaryAnn e as palabras do capítulo de Travels with Charley sobreviven nesta historia.

Quizais houbo unha rama perdida de galegos nos García que MaryAnn non recorda. Ou foi este un adxectivo que a señora Miranda, Mamá García, trouxo do seu tempo en Bos Aires. Ou, entre copa e copa, Steinbeck descubriu algo sobre Johnny e a súa familia que ninguén sabe xa. Ou resulta que este non sabía tanto da vida do seu amigo, un californiano medio canario e medio asturiano nacido nunha familia que o único que tiña de galeguidade, coma outras moitas, era a forma de facer as cousas.

Sexa como sexa, as lágrimas de Johnny García seguen a contar moito da nosa historia. Recordan que ser galego era, sobre todo, ser o outro. Que moitos coma el e a súa familia tiveron ollos de galego. Pero non por teren nacido nun recuncho dun recuncho do sur de Europa, porque quizais iso non importa tanto, senón por facer o que se supoñía que facían os que chegaban de aló: marchar, sobrevivir, traballar, ser ilegais, botar de menos, buscar a vida. Chorar. Non regresar. Esquecer. Ser esquecidos.

Froito dun erro ou non, o escritor californiano puido ter razón niso de que houbo máis galeguidade nesas lágrimas do seu amigo que en calquera apelido ou partida de nacemento. Quizais, se mirásemos hoxe aos ollos dos novos outros —dos que chegan dende o outro lado do Estreito, dos que un bufón quere separar cun muro da que tamén é a súa terra—, veríamos que desprenden as mesmas lágrimas galegas que os de Johnny García.