Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán
O asasinato nunca aclarado do intelectual galego José Robles por axentes de Stalin en 1936 provocou a ruptura máis sonada da literatura internacional. A fraternal amizade de Hemingway e Dos Passos, amigos de Robles, converteríase en inquina por este escuro episodio da guerra civil. Robles deixara en 1936 a súa praza na Universidade John Hopkins de Nova York para defender a República e foi o home de confianza do lendario xeneral Gorev que evitou a caída de Madrid e sería tamén liquidado ao voltar a Moscú.
Mentres a Guerra Civil española camiña inexorablemente cara á derrota dunha Fronte Popular republicana coa que Hemingway se comprometera nos seus inicios, o escritor comeza a escribir en Cayo Hueso unha novela sobre a contenda que conmoveu o mundo como antesala da II Guerra Mundial. Hemingway ten en mente unha historia real coa que está obsesionado: o escuro asasinato do intelectual esquerdista galego José Robles en zona republicana. Escribe cen páxinas, pero acaba por arrepentirse. Ráchaas e guíndaas á papeleira. No seu lugar, empeza outra historia, unha historia de ficción, que se converterá na máis célebre visión da guerra española: Por quién doblan las campanas. Esa é a proposta do thriller histórico publicado polo escritor estadounidense Michael Atkinson, titulado Hemingway cutthroat, a mistery (2010), no que supostamente narra a verdadeira e sórdida historia que Hemingway deixou no tinteiro.
Atkinson converte a Hemingway nunha sorte de detective arquetípico da novela negra, ao estilo de Sam Spade ou Phillip Marlowe, que rastrexa no Madrid cercado da Guerra Civil pistas que o conduzan ao autor da morte do seu amigo, o compostelán José Robles Pazos, intelectual idealista a quen coñeceu nos seus anos de profesor na Universidade John Hopkins de Nova York e convertido na guerra no principal asesor do xeneral soviético Gorev, o home que evitou a caída de Madrid en 1937. O Madrid no que un Hemingway cínico, violento e mullereiro se manexa como Humphrey Bogart no Halcón maltés, é unha cidade que vive freneticamente cada momento coma se fose o último. E pola que desfilan, en medio de toda sorte de aventureiros, personaxes reais como o actor Errol Flynn, metido a revolucionario trotskista, ou escritores comprometidos como John Dos Passos e George Orwell, que acabarán desencantándose da realpolitik soviética. A pesar de dedicar toda a novela ao esclarecemento do asasinato do galego José Robles, quizais o episodio máis incómodo e olvidado historicamente polos intelectuais antifascistas, Atkinson insinúa ao principio a autoría dos servizos secretos de Stalin, pero acaba decantándose por un inverosímil final de ficción no que Hemingway averigua que o asasino é un topo franquista que, segundo descubre Robles, retirou a artillaría antiaérea de Guernica para permitir a súa destrución pola lexión Cóndor.
A crecente polémica histórica que se formulou nestes últimos anos, tras décadas de silencio, sobre as razóns do asasinato en 1937 de José Robles, enlace da Internacional Comunista na Guerra Civil, é moito máis amarga. O enigmático episodio, que provocou a ruptura da grande amizade que se profesaban os colosos literarios Hemingway e Dos Passos, inspirou xa, sen contar esta última abordaxe novelesca de Atkinson, dous libros sobre esta morte escura. Os seus autores, o escritor español Ignacio Martínez de Pisón (Enterrar a los muertos, 2005) e o neoiorquino Stephen Koch (The breaking point. Hemingway, Dos Passos and the murder of Robles, 2006, traducido ao castelán por Galaxia Gutemberg), chegan desde puntos distintos á mesma conclusión: foi asasinado por orde de Stalin.
1936, apenas uns meses despois do estoupido da Guerra Civil española. As tropas de Franco alcanzan a ribeira do Manzanares e a caída dun Madrid implacablemente bombardeado parece inminente cando o agregado militar norteamericano en España acode ao Ministerio da Guerra. Pretende falar con Vladimir Gorev, o xeneral máis novo e brillante do Exército Vermello, enviado a España por Stalin, pero é recibido polo seu home de confianza, José Robles Pazos, un xovial e ilustrado tenente coronel que sempre viste de paisano, para desgusto de André Marty, o controvertido líder das Brigadas Internacionais.
Robles Pazos, un intelectual cosmopolita nacido en Santiago de Compostela, era un fervente republicano pese a proceder dunha familia monárquica conservadora —o seu irmán Ramón chegaría a ser capitán xeneral durante o franquismo—, que nunca quixo con todo militar en ningún grupo político. O home que traduciu Manhattan Transfer e que mantivo unha grande amizade co seu autor, John Dos Passos, e con Ernest Hemingway, os dous escritores máis influentes na época, tiña un sincero e desinteresado compromiso coa causa republicana. A guerra sorpréndeo en España durante unhas vacacións e renuncia a volver á seguridade do seu posto na universidade John Hopkins de Nova York, incluso cando o goberno republicano decide abandonar o Madrid asediado para refuxiarse en Valencia. Cando se entrevista co agregado militar estadounidense —que lle reitera a conveniencia de regresar a Nova York— Robles ignora que os seus días están contados e que o seu asasinato provocará unha das polémicas máis viscerais que incendiaron a literatura mundial.
Aínda que nacido en Santiago, Robles criouse en Madrid, onde o seu pai, tradutor ocasional de poesía galega, traballaba como arquiveiro. Dos Passos, o novelista norteamericano de orixe portuguesa, co que mantivo unha fraternal amizade, descríbeo en The Best Times (Os anos inolvidables), como «un excelente conversador, irónico e mordaz». Pazos é admitido nos anos 20 como profesor da Universidade John Hopkins de Nova York, a «nova Babylon» na que Dos Passos e, en menor medida, Hemingway, serán os seus cicerones. Dos Passos soubo a través de Robles da xenialidade de Valle Inclán, polo que expresou admiración nunha carta datada en 1926 —entusiasmábao especialmente Los cuernos de don Friolera—, e o compostelán compartiu co célebre amigo as súas mordaces reflexións sobre o seu desembarco como guionista en Hollywood. «Non paga a pena pasar os días elaborando idioteces para Marlene Dietrich», escribiulle nunha carta a propósito do seu traballo en The devil is a woman, de Von Sternberg.
Dos Passos —ao que a morte de Robles apartaría das súas conviccións comunistas— era daquela un mozo radical ata a médula. Formou parte do comité que defendeu en Chicago os anarquistas Sacco e Vanzetti, cuxa execución en 1927 tachou de asasinato, e en 1928 publicou El visado ruso, tras unha viaxe á URSS na que expresou as súas simpatías pola revolución soviética. A preocupación de Dos Passos pola República española levouno en 1936 a propoñer a creación dunha axencia de noticias independente sobre a guerra para presionar a Roosevelt a vender armas aos republicanos. Frustrado este proxecto, o novelista concibiu a idea de rodar un documental que lle mostrase ao mundo o sufrimento do pobo español, para o que se asociou con Hemingway. Tierra española estrearíase con todo cuns créditos nos que xa non figuraba o nome de Dos Passos, desencantado polo asasinato do seu amigo galego.
Francisco Ayala recorda nas súas memorias a primeira noticia alarmante sobre a misteriosa desaparición de José Robles, que en decembro do 36 prestaba en Valencia os seus servizos no Ministerio da Guerra e na embaxaida soviética. Unha tarde faltou á tertulia do Ideal Room, á que asistían entre outros Alberti, Rosa Chacel ou Alfaro Siqueiros. Nunca o volveron ver. Máis tarde sóubose que un grupo de homes irrompera de noite na súa casa. A muller de Robles, a artista Márgara Illegas, mobilizou desesperadamente os seus amigos intelectuais, pero cando menos un deles, Rafael Alberti, dos máis influentes naquel momento, viroulle as costas. O galego Eugenio Granell, un dos referentes do movemento surrealista, firmou en 1977 un ácido artigo no que reprochaba a Alberti o seu silencio ante os asasinatos do estalinismo, entre eles «o do profesor Robles, ordenado polos rusos». Só nun posterior libro de conversas falaría Alberti do caso Robles. Segundo o poeta gaditano, non houbo maneira de defendelo: «Dicían que estaba probado que Robles era un espía e fusilárono». Todo se subordinaba daquela a un eslogan: «Primeiro, gañar a guerra», explica Martínez de Pisón, gañador do Goya polo guión de Las trece rosas. «Dicíase que difundir as miserias do bando republicano era darlle cartuchos ao inimigo. A esquerda renunciou no caso Robles á verdade e ese dilema moral sería o que enfrontaría a Dos Pasos con Hemingway», considera o escritor.
O motivo polo que liquidaron a Robles é aínda obxecto de discusión. Parece probado que a súa morte produciuse tras ser interrogado nas checas da NKVD, xerme do KGB, e que na decisión de matalo implicouse persoalmente Alexander Orlov —o axente que recrutou a Kim Philby en Cambridge—, xefe da rede da espionaxe soviética en España. A hipótese máis estendida é que Robles, polo seu traballo como asesor dos soviéticos, sabía demasiado e puido cometer algunha indiscreción sobre os plans para esmagar as milicias da CNT e o POUM que non acataban a disciplina do Partido Comunista. A liquidación planificada de anarquistas e trotskistas foi denunciada no libro autobiográfico Homage to Catalonia polo Orwell de Animal farm e na película de Ken Loach Land and Freedom. Martínez de Pisón argumenta outra explicación máis perversa: a xorda pugna entre os militares soviéticos enviados a España e a propia NKVD. Stalin receaba da posible contaminación ideolóxica daqueles xenerais rusos que combatiran en España xunto a trotskistas, anarquistas e republicanos. E especialmente dun deles, idolatrado polas tropas republicanas e o pobo madrileño durante o asedio fascista á capital: Vladimir Gorev, o xefe de Robles. Gorev, ao que moitos historiadores consideran o auténtico salvador de Madrid ao inicio da contenda, foi fusilado por Stalin nada máis pisar Moscú ao seu regreso de España e o principal argumento foi que o seu home de confianza, o galego Robles Pazos, era un espía. «A Robles non o fusilaron por traidor, fusilárono para facer del un traidor», afirma Pisón.
Dos Passos, embarcado con Hemingway nas tarefas de axuda internacional á República, remove Roma con Santiago cando se decata do acontecido co seu amigo compostelán. Pide explicacións en todas partes pero só obtén silencio. Finalmente, un amigo vinculado á contraespionaxe revélalle que Robles foi executado dentro da mesma embaixada soviética. A insistencia de Dos Passos irrita a Hemingway, que pensa que unha vida, aínda que fose arrebatada inxustamente, non pode compararse coa titánica epopea da guerra. A ruptura entre ambos amigos ten lugar tras unha visita á fronte, na que ambos aparecen xuntos por última vez nunha fotografía, en compañía do mítico xeneral Walter, que na II Guerra Mundial caería en Varsovia xusto despois de liberala dos nazis. Dos Passos decide abandonar España e Hemingway táchao de covarde. A Dos Passos decepciónao a escasa sensibilidade que Hemingway demostraba pola dor humana. «Dos Passos sufriu, non só polo destino do seu amigo, senón pola actitude de certa xente que tomaba a guerra coma un deporte», escribirá Josephine Herbst, amiga de ambos.
A pantasma de Robles habitará desde aquela todas as obras de ambos escritores, que non deixarán de atacarse por iso ata o último alento das súas vidas. Se Hemingway en A moveable feast (París era una fiesta), publicada tres anos despois do seu suicidio, inclúe un desapiadado retrato de John Dos Passos, na obra do seu antigo amigo Century’s Ebb, publicada tamén postumamente, recréanse episodios que teñen a Hemingway como pouco agraciado protagonista. Dos Passos non abandonou porén aos Robles. Un cheque seu permitiulle á súa muller Márgara e á súa filla Miggie —que morreu hai poucos anos en Sevilla, onde vivía— evitar os campos de concentración ao final da guerra e marchar aos Estados Unidos. Tamén intercedeu para que o fillo de Robles, Coco, chegase a México en 1947, tras pasar varios anos nos cárceres franquistas.
Pasados os anos, a tradución que Robles Pazos fixo de Manhattan Transfer seguiu sendo a referencia en español dunha das obras máis influentes, aínda que a súa autoría sufrise un destino paralelo ao da súa tráxica existencia. En 1980 mutiláronlle o segundo apelido, para acabar nas reedicións posteriores a 1984 convertido por erro en Robles Piquer, confundíndoo co cuñado de Manuel Fraga, que ocupou altos cargos na administración franquista. Unha última burla do destino cara á memoria do «máis derrotado dos derrotados», como conclúe Martínez de Pisón nas últimas liñas do seu libro.
Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán