Fascinados polo triunfo inesperado de Milei nas eleccións arxentinas, os analistas máis variados saíron á caza de interpretacións: a xente está con rabia en Arxentina, dez anos de estancamento, o exceso de Tik-Tok e a imprudencia de adolescentes desorientados, a polarización e a batalla, a inflación, a morneza nas decisións, a pandemia, a inseguridade, a corrupción, o cansazo. Outros, con menos vocación interpretativa aproveitan a ocasión para facer o seu propio xogo: a sociedade díxolle «basta» ao peronismo, á corrupción, ao «choio do Estado» (por pudor a dicir «o choio dos dereitos humanos»). Un puñado máis pequeno abrázase ao cinismo: imaxina un gabinete que ademais de expertos na escola austríaca teña un lugar para médiums especializados na comunicación con almas de animais e facedores de peiteados raros. Un derradeiro anaco reprégase, medorento, mentres observa como festexan os votantes do león (todo un signo das leis da selva que se anticipan e coas cales non poucos fantasean).
Fronte á perplexidade, a socioloxía busca facer pé e ofrecer un marco para ler isto que pasa. Calibrar os tempos da sociedade cos propios da política, facer visibles os solapamentos, desencontros, ritmos diferenciais, foi a súa tarefa e é o noso desafío nesta conxuntura. As eleccións definen moito, pero non todo. Por fortuna. Fagamos o exercicio dunha rápida retrospectiva.
A «outra fenda»: cara a fins do 2021 realizamos unha serie de grupos focais no marco do Laboratorio de Estudos sobre democracia e autoritarismos que anunciaban ou que referendan os recentes comicios: a disputa política, a mediática «fenda» chamada polarización, non se xoga máis no campo dos partidos políticos tradicionais. A liña divisoria desprazouse para demarcar un «eles» que nomea aos políticos todos, dun «nós» que designa a «a xente» que se percibe por momentos como os seus «reféns», por outros como os seus «xoguetes». Nese entón comezaba a perfilarse Milei como aquel que, pertencendo a outro mundo, era capaz de inscribir unha diferenza na superficie do «sempre igual» dos políticos (dos partidos políticos tradicionais). Foi Milei, si, pero podería ser calquera outro que se presentase a si mesmo como un outsider: o lugar estaba aí moito antes da súa chegada. Ese baleiro produciuse na sociedade antes de que aparecese o elemento político que o colmase. Que parte de responsabilidade é da propia clase política e da militancia? Seguro unha moi significativa: inquedanzas corporativas de ambos os bandos, disputas internas, automatismos, obstáculos comunicativos, ausencia de carisma, decisións desacertadas, exceso de realismo, eivas notables na comunicación cos seusseguidores e demais. Unha militancia ou voluntariado, dependendo o caso, afastado da construción máis cotiá, envorcado ao pragmatismo e ao tacticismo político tampouco colaborou para colmar esa distancia que vén crecendo desde hai tempo.
A pandemia: unha resignificación da experiencia da pandemia colaborou na preparación do terreo para ese anunciado desprazamento da política. Aquí habería que ser coidadosos. Nunha primeira etapa a poboación acompañou e refuxiouse nas medidas preventivas anunciadas polo goberno; nun segundo tempo (non lineal) esas medidas trouxeron aparellados unha serie de traumas nos que é necesario reparar: unha fraxilidade/vulnerabilidade subxectiva que entraba en contradición co mandato de autosuficiencia da ideoloxía neoliberal; unha dependencia de políticas e servizos do Estado que confrontaba coa declaración da súa prescindibilidade sostida durante as últimas décadas; a necesidade de suxeitos que desempeñasen as tarefas de coidado e o esgotamento que produciu a súa ausencia que redundou en non poucas situacións de crises e violencia intrafamiliar; unha desacelaración da economía que ten desfase respecto da aceleración dixital inédita (cun rédito financeiro especulativo nunca antes visto para os donos da internet). Produciuse un aforro inducido, nos casos en que foi posible, que explica a circulación de diñeiro no mercado pero, tamén, unha recesión —peche de negocios, cesamento de actividades— seguida de múltiples reconversións que exacerban o xa existente pluriemprego e hiperactividade. Esa confrontación cos límites non se traduciu nunha reflexión crítica sobre as instancias variadas da interdependencia que nos constitúen e sosteñen as nosas prácticas. Así a todo, a frustración que produciu a confrontación co límite —chamado relación social, división social do traballo, na socioloxía clásica— deveu nun cumio de fartura e rabia contra quen tomou as medidas que conduciron a ese desencanto: os políticos.
O poder da ficción e a precariedade reprimida: as historias sempre poden contarse na súa versión longa e na súa versión curta. Por razóns obvias daremos a curta. O neoliberalismo que funciona como talismán fronte calquera dilema, pode descompoñerse en elementos ideolóxicos máis ou menos discretos. O máis prominente é, quizais, a interpelación de individuos (e de institucións) en tanto suxeitos emprendedores, isto é, capitais humanos que invisten en si mesmos para obter rendibilidades acordes a esa visión investidora; suxeitos (privados e estatais) regulados por unha lóxica da competencia onde «deben» existir gañadores e perdedores; un xogo marcado pola esixencia ético-moral de destrezas individuais onde se condena todo «competidor desleal», é dicir, a todo aquel que reciba algún soporte (axuda, subsidio, plan, protección); unha moralización, logo, de quen perde: elxs son culpables (e responsables) da súa incapacidade, da súa falta de entusiasmo, da súa imaxinación empobrecida, da súa preguiza ou dificultade para soñar e pensar en grande; culpables do seu gasto suntuario ou falta de austeridade. Unha irresistible disposición ao castigo de quen non pode valerse en por si como cada un o fai, forxa comunidades e demarca pertenzas: estamos quen «rompemos o cú» sós, sen axuda de ninguén, e están os «outros», dependentes, e desprezables por esa mesma condición de dependencia.
A edificación desta subxectividade realízase a un alto e insospeitado custo. É por iso que, unha vez construída, xera un apego afectivo moi difícil de crebar. Poderiamos dicir: é tan arduo chegar a crer nun e nas posibilidades ilimitadas dun contra toda evidencia que unha vez conseguido, aínda que falle, aínda que me expoñan o límite, aínda que fracase, ninguén mo quitará. A pandemia evidenciou ese límite, con todo, esas subxectividades elixiron seguir crendo. Esa é a crueldade do apego. As súas consecuencias políticas están aínda por verse.
A precarización xeneralizada axitada pola permeabilidade deses discursos emprendedoristas coallan cunha tradición contapropista vernácula que, á vez que alenta ideais de liberdade, lexitima o desmantelamento de dereitos e institucións de protección social. Nada de orixinal hai nisto. Pertencemos ao mundo nas súas versións desmelloradas (a existencia dese fenómeno abigarrado que é o peronismo non garante unha anomalía eterna). Cando á fin cremos que podiamos facer todo o que desexabamos, enredámonos en múltiples traballos non só porque un xa non alcanzaba senón tamén porque a deterioración das institucións estatais obrigaba a recorrer a servizos privados. Para ese entón calquera evasión xustificábase e calquera iniciativa impositiva era percibida como unha acción confiscatoria, abusiva, violenta. Neste marco a seguridade só puido lerse en termos «securitarios» (punitivos) e non xa sociais, e a xustiza pasou de ser «social» (redistributiva, igualitaria) a ser «pola man».
O romper todo e de todo parece ser a tradución política actual dos padecimientos subxectivos orfos de narrativas emancipatorias e de interpretacións sociolóxicas acordes. As condicións de posibilidade ideolóxicas, económico-sociais, para a emerxencia de Milei veñen de lonxe e foron deixando sinais no camiño: a máis estridente e hoxe reeditada na súa peor versión é o «que se vaian todos» do 2001. Un slogan refuncionalizado nun escenario transformado.
O son do ruxido non é do León senón do renxido dun sistema democrático asentado nunha sociedade capitalista que funciona co combustible desa ideoloxía neoliberal parida pola ditadura e inoculada por gobernos máis ou menos democráticos que, con dificultade, viñeron despois. Renxe unha sociedade de maiorías de traballadores informais non recoñecidas, de precarizados cualificados e non cualificados con altos ingresos esgotados, de investigadores pauperizados preocupados por manterse nunha carreira que esqueceu a meta, de funcionarios desencantados e/o burocratizados ansiosos de liña política, de docentes dando unha batalla desigual fronte a presenza abafadora das pantallas, de xornalistas profesionais desesperados procurando que os desprofesionalizados autores da rede non capturen a atención da súa desnutrida audiencia, de mocidades fragmentadas atrapadas en burbullas epistémicas, de endebedados azoutados por niveis inéditos de inflación. Renxemos con eles todos, procurando non rompernos cando salten as esquirlas de cuxa ameaza estarán a salvo os poucos de sempre.
Se algo do dito acá ao redor da neoliberalización da vida pode explicar o ocaso da propia socioloxía, quizais tamén poida avizorarse na súa ruína a súa beleza: o saber da determinación histórico-social dos individuos, a eficacia do peso das ideoloxías, o desexo de distinción e a procura de status que motiva a acción, a demanda de xustificación da desigualdade e o mérito, a existencia de asimetrías de poder e diñeiro, a forza da crenza e a produtividade do mito, as relacións de dominio e as crises de lexitimidade, a moralización das accións sociais e as realidades de explotación, alienación e violencia. Hai tempo que observamos o declive desta voz na esfera pública. Quizais sirva este breve exercicio para tentar resucitala.
