En 1956 inaugurouse o campo de fútbol de Parga. Un traballo de Joseba Muruzábal –o muralista das súper avoas– lembra a efeméride na traseira dun edificio onde habitaba a uralita. Uns meses antes da estrea balompédica parguesa, vira a luz por vez primeira, na casa de Isolina do Capataz desta parroquia de Guitiriz, José Carlos Bergantiños Díaz. Un fabulador chairego, pintor de soños da escola de Ramón Lamote, que quería ser toureiro e que pasou de espalda mojada a figura central do mercado da arte de Nova York; de heroe en Haití, a prófugo da xustiza estadounidense para, finalmente, converterse nun lugués máis, en mimese coa paisanaxe.
Ata hai uns meses, antes das corentenas e dos confinamentos covídicos, era habitual atoparse a José Carlos Bergantiños nas súas camiñadas. Moitas das veces prendía nas silveiras co párroco da Nova; outras tantas estaba acompañado polo seu avogado, José Antonio Sánchez Goñi, que logrou por dúas veces frear a súa extradición para ser xulgado nos Estados Unidos e que protexe con celo todos os movementos do seu cliente. Ata Lugo desprazouse o verán pasado un equipo da cadea estatal canadense CBC, co coñecido documentalista Barry Arvich á fronte.
O equipo canadense accedeu a facer a entrevista en castelán, cunha intérprete, para que Sánchez Goñi supervisase todo o contido da conversa. Arvich procurou aproveitar os tempos nos que o avogado saía a fumar para formular preguntas que se saían do cuestionario previamente pactado. Antes de rematar, Bergantiños, en cámara, intenta venderlle unha harmónica ao entrevistador.
A longametraxe Made you Look: A True Story About Fake Art foi estreada en América esta primavera da covid-19. Arvich aproxímase á última gran fraude da arte contemporánea, que revelou as vergonzas das elites culturais e económicas estadounidenses e que rematou cun xuízo que sentou no banco dos acusados a Ann Freedman, presidenta da galería Knoedler –a máis veterana e prestixiosa de Nova York, hoxe pechada–, pola falsificación e venda de sesenta obras que imitan á perfección o estilo de mestres do século XX como Pollock, Rothko ou Motherwell. Nesta chamada operación Knoedler, o FBI pedíalle a José Carlos Bergantiños Díaz, de Santo Estevo de Parga, Guitiriz, un total de cento catorce anos de cárcere por once delitos: estafa, evasión fiscal, falsidade documental, asociación ilícita e lavado de diñeiro, entre outros.
A Carlos Bergantiños levouno a Nova York a febre. Empezara a traballar aos nove anos, como mozo no balneario de Pardiñas. Máis adiante comezou a servir mesas en Madrid, onde acariñou a vocación toureira adolescente que lle deixara o alcume de El Maletilla: Bergantiños era un rapaz espelido e fichouno para a súa cuadrilla un matador que estaba por facer as Américas en México. Aló foi o pargués, na súa primeira aventura transoceánica, para enfermar de disentería na localidade de Guanajato. No hospital coñeceu unha enfermeira, Glafira Rosales. Naceu o amor.
O éxito viaxa en ambulancia
Bergantiños e Rosales cruzaron o Río Grande, como espaldas mojadas, nunha medianoite a principios da década dos oitenta. Como migrantes sen regularizar comezaron unha vida en común nos Estados Unidos que non resultou doada. Primeiro foi Houston; despois, Nova York. Carlos deitou da súa experiencia na hostalería para atopar traballos en restaurantes españois na contorna da baía de Hudson. Aos poucos, estouciñou un medio para gañar a vida que se lle facía máis apetecible. Facía o percorrido entre Maine, no límite con Canadá, e Nova York para levar o mellor peixe fresco e os mariscos máis prezados aos locais de moda. Era importante chegar máis cedo que os competidores para darlle saída á mercadoría, e Bergantiños mudou a furgoneta por unha ambulancia de segunda man. Quen dixo límites de velocidade?
Os medios estadounidenses definen a Glafira Rosales como unha muller seria e culta e a Carlos Bergantiños como un contador de contos deses con habilidade para argallar as historias máis marabillosas. Durante un tempo foi asistente dunha sobriña neta da escritora Gertrude Stein e puido vivir de preto os montes e moreas de cartos que movía a arte contemporánea. Fixo un cursiño, Starting a successful art businnes, na New York University (NYU). En 1986, coa plusvalía do peixe, tiña aberta unha modestísima galería, King’s Fine Arts, no barrio de Chelsea. No seu escrito de acusación, o FBI, a fiscalía de Nova York e o Internal Renueve Service (IRS, o fisco estadounidense) situaban o punto de inflexión da biografía de Carlos Bergantiños a finais da década dos oitenta, cando El Maletilla de Parga deu cun artista chinés, Pei Shen Qian, un discípulo de Ai Wei Wei que facía debuxos a xiz no chan nun recuncho do Lower Manhattan.
«Pouco despois, e por mandato de Bergantiños, Qian creou pinturas que imitaban o estilo e que de xeito fraudulento contiñan a sinatura simulada de famosos artistas como Francisco Zúñiga, Keith Haring e Jean Michel Basquiat», di o FBI. No documental da CBC –e tamén nunha entrevista anterior a Vanity Fair– Bergantiños sostén que a el a arte contemporánea sempre lle caeu moi a desmán, que a connoisseur, a experta naquelas liñas inescrutables dos grandes nomes da abstracción da segunda metade do século XX, era Rosales.
Sexa como for, como quen di nun abrir e pechar de ollos, no que tarda o tren en chegar de Parga a Rábade, Carlos Bergantiños e Glafira Rosales fixéronse con contas en Sotheby’s e Christie’s. Foron recibidos cos brazos abertos polo diñeiro de vello da costa este dos Estados Unidos, que manda as crianzas a universidades da Ivy League e veranea nos Hamptons. Bergantiños e Rosales foron un exemplo do soño americano nunha mansión en Long Island con piano de cola e cadros de Andy Warhol e Basquiat. A única filla da familia, chamada Isolina pola Isolina do Capataz de Parga, era unha violinista precoz que actuaba diante do Papa Xoán Paulo II e de Bill Clinton, naquela altura inquilino da Casa Branca.
Os noventa foron nos Estados Unidos o tempo das mobilizacións antiglobalización de Seattle, do grunge e das riot grrrls. Foron, asemade, os anos felices para José Carlos Bergantiños, un migrante chairego que se viu no cumio da cadea trófica.
Ann Freedman relataría a The New York Times que Glafira Rosales, unha modesta marchante de arte,
petou na porta da centenaria galería Knoedler do Upper East Side un día calquera de 1993. Freedman, segundo lle contaría á xornalista Patricia Cohen vinte anos despois, deu por certo que aquela pintura que lle puxo Rosales diante dos ollos era obra de Mark Rothko. E mercouna, claro.
Ata sesenta lenzos chegaron a mans de Freedman a través de Rosales. Un Motherwell esquecido por aquí. Un De Kooning do que ninguén sabía por acolá. Nunca eran imitacións de pezas coñecidas, senón obras ignotas, rescatadas de quen sabe onde, que atopara un coleccionista –un tal Míster X, no tempo das investigacións do GAL– que Glafira Rosales e Carlos Bergantiños tiñan de man. En México. En Suíza. Ou quizais en España.
O artista lugués Quique Bordell contoulle a Santiago Jaureguizar para El Progreso o medio ano que el botou en Nova York auspiciado por Carlos Bergantiños. Viviu Bordell nun lugar semellante a un rocho e pagaba cinco dólares por asearse nun ximnasio de boxeadores ata que matinou que xa abondaba e regresou ao seu ecosistema natural de Campo Castelo. Segundo as investigacións do FBI, noutro rocho, do barrio de Queens, o artista chinés Pei Shen Qian creaba obras que simulaban os trazos dos grandes mestres abstractos contemporáneos por encarga de Carlos Bergantiños.
As tormentas de neve e a calor implacable de Nova York axudaban a darlles aspecto de vello ás pinturas de Qian; de cando en vez, o pargués empregaba un secador de pelo ou tisanas de té para lograr o seu obxectivo. Das anotacións das contas bancarias que Rosales e Bergantiños tiñan abertas en sucursais da cidade bimilenaria despréndese que chegaron a pagarlle a Pei Shen Qian ata 7.000 dólares por unha das súas pezas. Apuntan desde o FBI que algún dos lenzos chegaría a venderse en Knoedler por 17 millóns.
O episodio de Maruja Mallo
A familia de Maruja Mallo presentou en 1998 unha denuncia por falsificación que levou á Policia Nacional a intervir en 1999 sete cadros da xenial artista de Viveiro que foran adquiridos pola Fundación Caixa Galicia, por Caixavigo e tamén por particulares. As creacións estiveron custodiadas durante tres anos ata que unha peritaxe realizada pola Policía Científica, especialistas do Museo Reina Sofía de Madrid e Pilar Corredoira, unha das máximas expertas en Maruja Mallo, determinou que eran auténticas. E así, en 2002, un auto da xuíza de Padrón María de los Ángeles Lamas arquivou o caso.
As sete pinturas, descoñecidas ata daquela, apareceran en Nova York, onde a autora surrealista vivira unha tempada. Segundo a familia da artista, puxéranse no mercado a un prezo moi inferior ao que se cotizaba Mallo. O responsable das operacións era un marchante galego asentado nos Estados Unidos; un tal José Carlos Bergantiños. Tanto el como o seu irmán, Jesús Ángel, figuraban na listaxe de particulares que mercaran as pinturas de Maruja Mallo.
Ademais de arquivado, este episodio estaba case que esquecido cando en 2014 a Policía Nacional detivo en Sevilla a José Carlos e Jesús Ángel Bergantiños Díaz en virtude dunha orde da Interpol. Carlos era alguén respectado pola comunidade. Empregara a súa fortuna e a súa influencia para crear unha fundación na República Dominicana, Love-Life-Amor-Vida, na memoria da súa defunta nai, Isolina do Capataz. «A humanidade é o noso negocio», saudaba a súa web. Completamente envorcado no seu papel como benfeitor e filántropo, regresou aos días de ferro a fondo ao volante dunha ambulancia cando un terremoto desfixo Haití en 2010. O pargués foi o primeiro en chegar con axuda humanitaria e mesmo frisou a heroicidade ao rescatar unha meniña.
O 28 de novembro de 2011, despois de 165 anos de traxectoria, Knoedler & Company, a decana das galerías de arte de Nova York e dos Estados Unidos, pechou as súas portas sen dar moitas explicacións. A nova non pasou desapercibida. Foran clientes da galería John D. Rockefeller e o barón Thyssen, entre moitos outros. Catro días despois do adeus, o financeiro belga Pierre Lagrange demandou a Knoedler e a Ann Freedman: Christie’s acaba de dicirlle que o Untitled, 1950 de Jason Pollock polo que pagara 17 millóns de dólares, e polo que litigaba no seu escandaloso divorcio, era tan falso como vinte pesos de chocolate.
Knoedler, a galería que sobrevivira á Guerra de Secesión, que importara arte soviética do Hermitage de Petrogrado e que superara varios procesos pola comercialización de arte usurpada polos nazis –entre as pezas, un Matisse e un Greco–, quedou tocada de morte coa aparición en escena de Carlos Bergantiños e Glafira Rosales.
Ann Freedman, a académica fascinada polo primeiro Rothko e por todos os demais, dimitiu en 2009, cando a sospeita da falsidade era clamorosa. Xa para 2003 debera facerse unha idea da magnitude da fraude, cando o executivo de Goldman Sachs Jack Levy lle reclamou de volta dous millóns de dólares por un Untitled, 1949, de Jason Pollock, que a International Foundation for Art Research se negou a autentificar.
A investigación do FBI deu por probado que a sociedade Bergantiños-Rosales se valera da reputación de Knoedler para colocar as pinturas a brokers de Wall Street e financeiros como Pierre Lagrange e Jack Levy, ambos os dous de Goldman Sachs, e tamén a Domenico de Sole, presidente de Tom Ford, Gap e Sotheby’s, entre outras compañías de luxo, que en 2004 se fixera con Untitled, 1956, disque de Mark Rothko, por 8,3 millóns de dólares. Algúns museos e outros coleccionistas particulares caeron tamén na trama. Quizais pola vergonza, medio cento destes magnates aínda teñen nas súas choupanas un auténtico Pei Shen Quian. Nun dos xuízos sóubose que un dos cadros que verificaron Freedman e os seus expertos tiña unha gralla na sinatura: Pollok no canto de Pollock.
Unha colección auténtica
Cando as faragullas –ou os cartos– conduciron ao FBI, á fiscalía de Nova York e ao IRS ata Carlos Bergantiños, Glafira Rosales e Pei Shen Qian era xa 2013. O artista liscara á China. Barry Arvich atopouno o ano pasado no distrito de Dafen de Shenzhen, un barrio consagrado aos copistas dos estándares da arte internacional. A única que resultou detida en territorio estadounidense foi Rosales, a quen lle pedían noventa e nove anos de prisión. Colaborou coa xustiza e foi condenada en 2017 a pagarlles 81 millóns de dólares aos demandantes. Unha pequena parte da débeda foi saldada cos cinco millóns de dólares que os marshals dos Estados Unidos obtiveron ao facer unha poxa da colección privada que se incautaran na mansión de Bergantiños e Rosales en Long Island. Elixiron a mesma casa de poxas de Texas na que se venderan anos antes alfaias, mobles e mesmo os peúgos e as zapatillas de andar pola casa de Bernard L. Madoff, o millonario estafador.
Neste caso, as autoridades federais non tiveron nin a máis lixeira dúbida sobre o tesouro doméstico de Bergantiños e Rosales. «Non había moito traballo que facer; as obras tiñan unha historia de venda e montes e moreas de documentación tras de si. Se calquera peza resultase falsa, destruiríase», sinalara unha voceira da Policía Xudicial a The New York Times. Había cadros, dos auténticos, de Andy Warhol, Sean Scully, Ad Reinhardt, Kenneth Nolan ou Louise Lawler. Tamén, un retrato de Glafira Rosales –adxudicado por pouco máis de 500 dólares– da artista bielorrusa Yelena Tylkina, outrora amiga da familia e autora tamén dunha representación de Bergantiños vestido de cardeal ao xeito do Inocencio X de Velázquez.
José Carlos Bergantiños Díaz saíu dos Estados Unidos case que como entrara, ás agochadas. Cando foi detido xunto ao seu irmán Jesús Ángel nun hotel de Sevilla, en abril de 2014, xa rachara a súa relación con Glafira Rosales.
No documental Driven to Abstraction, estreado o ano pasado pola realizadora Daria Price, unha Glafira que volveu traballar de camareira, como nos seus inicios na Gran Mazá, sostén que ela foi unha pobre ánima inocente e manipulada, que o cerebro de todas as operacións era Carlos. Desde Lugo e como unha resposta á súa exparella, Carlos Bergantiños asegúralle a Barry Arvich en Made you Look que el era un repartidor de peixe sen ningunha ambición nin interese polo brillo da arte contemporánea. «Perdoo a Glafira por terme acusado falsamente para librar do cárcere».
José Carlos Bergantiños non dá sinais de botar de menos a súa vida en Nova York e entrégase a longos paseos e á vida familiar en Lugo, talvez a xeito de terapia para recobrarse dun ictus que sufriu nos últimos anos e que determinou, por segunda vez (a primeira fora por defecto de forma), que a Audiencia Nacional denegase, por motivos de saúde, a súa extradición aos Estados Unidos. No entanto, foi reclamado tamén pola xustiza da República Dominicana, que o acusa de ser un dos responsables da creba do banco Peravia de Santo Domingo, como membro da súa directiva, e de transferir fondos da entidade a paraísos fiscais. Como non hai dúas sen tres, a Audiencia Nacional decidiu, en outubro de 2016, que ao ser cidadán español Bergantiños podía ser xulgado por eses delitos en España.
Ata hoxe.
