Moito do que cremos novo xa vén de atrás

A historiadora e folclorista Adrienne Mayor ofrece un fluído relato en perfecto equilibrio entre o texto divulgativo e un tratado historiográfico.

O ser humano sempre soñou con avances tecnolóxicos fóra do seu alcance. Dende máquinas marabillosas con funcionamento autónomo ata aparellos e dispositivos imbuídos en maxia. A obra Dioses y robots: Mitos, máquinas y sueños tecnológicos en la antigüedad, da investigadora da Universidade de Stanford Adrienne Mayor, compila parte destas pretensións tecnolóxicas da época clásica e compón unha panorámica na que as detalla e contextualiza. Publicado pola editorial Desperta Ferro cun formato impecable e profesional, o libro transpórtanos á antigüidade facéndonos cuestionar se realmente todos os avances en materia tecnolóxica non foron, como mínimo, xa pensados e teorizados hai miles de anos.

Ao longo de 9 capítulos, nesta obra acubíllanse temas como a ética, a filosofía da ciencia, a concepción de tecnoloxía nas lendas e a súa integración no ser humano (biotechne) e contrapóñense ideas daqueles tempos con conceptos actuais. Mayor comeza contextualizando as Argonáuticas, o poema de Apolonio de Rodas. Nel aparecen personaxes como Talos, o xigante de bronce completamente autónomo forxado por Hefesto ao que se lle encomendou a vixilancia da illa de Creta, e Medea, a feiticeira que o engana coa súa pharmaka e lle provoca visións da súa propia morte. Estes dous personaxes serven como alicerces da posterior análise da autora. Faise unha analoxía entre o autómata de bronce e os implacables sistemas militares actuais, xa que na obra de Apolonio o xigante percorre a costa da illa de Creta facendo de gardián; a simple vista é unha máquina precisa e perfecta. O contrapunto vén despois, pois Medea engana o titán cun feitizo, faille ver a súa propia morte e consegue dobregalo.

Como se apunta no libro, a máquina é humanizada ao puro estilo Blade Runner, intégraselle unha alma, achégase ao ser humano dende ese plano superior, mostrando fraxilidade entre as engrenaxes. Para rematar, Medea extrae un parafuso que mantiña dentro o metal líquido ou icor divino que percorría o organismo/mecanismo do xigante e que funcionaba de forma similar ao sangue. Correspondendo co anterior, no quinto capítulo Mayor volve comentar o rol de Hefesto, o deus da forxa, como o pai e creador do xigante que á súa vez compite con Dédalo, artesán de extraordinarias habilidades. Contraponse o plano divino ao terreal: ambos son creadores, artesáns, e exponse de forma fulminante o potencial humano.

Aínda que todo xire en torno ás perspectivas tecnolóxicas, a autora expón unha ampla variedade de temas. O percorrido comeza co xa comentado xigante de bronce e segue con Medea e as súas fórmulas máxicas. Os capítulos 2 e 3 tratan cuestións de feiticería para sandar, mellorar o potencial humano e crear armas. A ansia do ser humano por alcanzar a inmortalidade foi materializada no caldeiro de Medea. Como en Logan ou en Altered Carbon ou no poema de Gilgamesh, o ser humano busca a forma de perdurar no tempo. Co poder da súa pharmaka, Medea rexuvenece a Esón, manipula as fillas de Pelias para descortizalo e despois devólvelle a vida. Medea actúa como deusa, perdoa e devolve a vida a vontade, manipula e convence, altera a orde para manter o equilibrio. Para defender un mundo de gobernantes tiranos, ha de exceder ela tamén os límites. Os devanditos límites, coma os da morte, son tanto alongados coma redefinidos a nivel conceptual, como se pode ver no propio «vivir sempre na gloria, aínda que un morra» de Gilgamesh e o sucumbir na senilidade de Titono, a quen se lle concedeu o don da inmortalidade por Zeus, pero non o da xuventude, como fixera Medea con Esón.

Medea, en presenza de Pelias (á esquerda), móstralle ás fillas deste (á dereita) como rexuvenecer un carneiro (imaxe: MCAD Library).

Non só a morte é manipulada, senón o propio concepto de vida. Cando a Prometeo se lle adxudicou o labor de repartir as habilidades entre humanos e animais, este decidiu outorgar inconscientemente as máis duras aos animais, deixando aos humanos coa técnica, o lume e, como trazo distintivo, a lingua. Isto achegábaos perigosamente aos deuses, como o xa mencionado Dédalo, que coas súas habilidades manuais chegou a competir con Hefesto, o mesmísimo deus da forxa, como xa dixemos. Habilidades coas que creou estatuas móbiles, próteses para xente ferida e as moi coñecidas alas de cera de Ícaro. Outro que tamén superou os límites establecidos foi Pigmalión, coa creación da súa muller perfecta de marfil que chegou a dar a luz a un ser humano. A medida que o plano divino e o humano se van esfumando, vólvense indistinguibles as creacións duns e doutros. A ollos dos deuses, a humanidade debía ser controlada, polo tanto encomendóuselle a Hefesto, que creou a Talos, conseguiu conter e almacenar lóstregos, forxar serventas de bronce e fabricar láminas nas que se movían as imaxes –a tarefa de forxar a Pandora– co obxectivo de destruír a humanidade.

Como vimos expoñendo, o libro traza un itinerario histórico polas lendas e historias da época clásica nas que se retratan avances que historiadores coma Kang, Berryman ou Bosak-Schroeder aseguran que eran concibidos coma «puramente máxicos». A distinción entre a maxia e a tecnoloxía é un dos puntos aos que Mayor fai referencia, volvendo mencionar a Bosak-Schroeder para facer fincapé no feito de mirar ao pasado cos ollos do presente, xa que pode ocasionar unha visión distorsionada. A inclusión de máquinas, autómatas, feitizos e armas marabillosas nas lendas e na literatura supón unha proxección do anhelo e das aspiracións do ser humano pola mellora e o avance continuo. No xogo Bioshock, o seu director, Ken Levine, narra unha historia na que parte da humanidade se exiliou nunha cidade submarina, para así poder facer realidade todos os avances en materia de ciencia, economía e sociedade que na superficie non puideron lograr. Todas esas pretensións, propias da ciencia ficción e da mitoloxía, tornáronse reais, levando a Rapture a unha época de esplendor que, coma unha campá de Gauss, rapidamente sucumbiu a un vertixinoso declive que a levou á súa autodestrución.

Volvendo ao concepto de ser humano/deus, o perigo de achegarse demasiado aos límites ata sobrepasalos sen control é pictorizado neste xogo coma unha sociedade rota, chea de ionquis das melloras xenéticas e armas autómatas descontroladas que disparan a todo aquel que se move. A destrución da humanidade como pretendía Pandora non é o peor dos finais nin moito menos. En Bioshock retrátase o fin da sociedade e todas as súas consecuencias en contraposición ás apocalipses causadas por un meteorito ou a explosión do núcleo da terra que, ao fin e ao cabo, posúen un certo elemento tranquilizador de morte rápida e sen dor. O progresivo declive da civilización arrastra a cada un dos seres humanos polos camiños máis sórdidos, polas portas traseiras e os caixóns dos recordos. Non rematan coa humanidade como especie, pero si rematan coa humanidade individual e colectiva. A apocalipse inverte os roles de ser humano e deus, cando a Terra é destruída e os deuses xa non teñen nada sobre o que actuar, o ser humano parte de cero. Outórgaselle a posibilidade de crear e reconstruír, de aí o atractivo da apocalipse nos xéneros de ficción, pode formar novos modelos de sociedades inimaxinables, posibilidades tecnolóxicas, relixiosas, estéticas e morais. Sen as condicións e os establecementos previos, o ser humano volve ser un deus sobre a terra.

Fotograma do videoxogo Bioshock.

Se fixamos un pouco máis o foco no individuo, a voar demasiado alto, coma Ícaro, ou vivir eternamente de Titono, poden ocasionar unhas consecuencias inesperadas e fatídicas. Como xa mencionamos con anterioridade, en Logan, James Mangold cóntanos as historias de Lobezno, corroído pola súa mutación, que lle impide morrer. O que a priori era un don, tórnase nunha maldición que o arrastra neste neowestern a buscarse a si mesmo cando xa viu morrer a todo ser querido e contemplou o declive da sociedade. No anime One Piece do mangaka Eiichirō Oda, o personaxe de Brook tamén adquire o poder da inmortalidade, condenándoo a vagar eternamente sen comer, durmir, envellecer ou sentir dor algunha. En contraposición a Lobezno na súa xuventude, este personaxe nunca asumiu a inmortalidade como un don, sempre o tomou coma unha maldición ata que coñeceu a Luffy e á súa futura banda, que o motivaron para seguir adiante. A humanización do divino, o ser superior salvado polos humanos como concepto de similitude e achegamento entre eles, un achegamento case misericordioso, o que debería vir de arriba, a compaixón do deus ao ser terreal, parte desde abaixo.

Outro exemplo que combina á perfección os conceptos de tecnoloxía e divindade é a serie Altered Carbon, da guionista Laeta Kalogridis. O título parte do carbono, elemento imprescindible para a vida. Nesta trama cyberpunk, ás persoas ao nacer insíreselles unha pequena placa na columna vertebral que lles permite almacenar a súa vida en formato dixital. Cando o seu corpo físico ou funda/sleeve envellece ou é destruído, os ricos e poderosos poden permitirse reenfundarse en novos corpos xoves e fortes, mentres que os pobres están condenados á morte permanente ou a ser reintroducidos en corpos de criminais ou fundas artificiais de mala calidade. O protagonista, Takeshi Kovacs, é revivido despois de anos por un magnate que quere resolver o seu propio asasinato do que non ten recordos a causa dun fallo informático. A alegoría prometeica do ser superior adxudicando habilidades ou permitindo a vida está mostrada de forma explícita, com se di no libro, a quote «creado pero non nacido» é un referente continuo ao longo da serie. Os ricos son os deuses que escollen a dedo quen vive entre os pobres, rexuvenécenos como Medea e outórganlles fundas con novas habilidades como Prometeo, iso si, sempre para o seu uso e beneficio persoal. A serie é extremadamente crítica, combinando a trama policiaca cunha sarta de accións, expón leccións sobre o capitalismo, a relixión, o fanatismo e o concepto de divindade. Define os límites do ser humano e amosa o que ocorre ao sobrepasalos.

O personaxe Takeshi Kovacs na serie «Altered Carbon».

Cómpre comentar a especificidade das lendas que conteñen os avances tecnolóxicos xa que, como apuntaba a historiadora Clara Bosak-Schroeder, e que xa comentou o escritor Arthur C. Clark no terceiro dos seus adagios para a ciencia ficción, nas súas palabras: «Calquera tecnoloxía suficientemente avanzada é indistinguible da maxia». Toda a tecnoloxía presentada no libro de Mayor ten tanto orixe divina coma humana, todas serven co propósito de mellorar algo (cuestións militares, o propio ser humano) ou alcanzar algo (a inmortalidade). A pictorización desta tecnoloxía mestura o humano co divino incorporando o apartado máxico en cousas xa existentes como armaduras, mecanismos, medicina ou maxia. A cuestión reside no por que se decidiu incorporar un toque máxico a cousas terreais, e non partir de algo completamente divino. Os deuses na época clásica non son entes abstractos, son representados coa súa vida, relacións, amoríos e desgrazas. Son análogos cos humanos, polo tanto, a tecnoloxía descrita nos relatos ha de ser tamén así, unha base humana con apartado máxico.

Adrienne Mayor consegue mostrar e imbuír o lector nunha viaxe pola antigüidade na que a cada páxina trata un tema que consegue ligar de forma precisa con conceptos, películas, tecnoloxía e cuestións actuais. O máis destacable da obra son os seus amplos contextos, que achegan información imprescindible sen caer na pedantería dos datos sobreaportados. Mayor consegue manter ese equilibrio de forma constante, a información ofrecida xunto coas imaxes que ilustran o relato sérvenlle ao lector para somerxerse de cheo nas Argonáuticas ou ascender directamente ao olimpo. Tamén está cheo de referencias á cultura popular, ás leis da robótica de Asimov e á xa mencionada terceira lei de Clark. As comparacións con películas, series e novelas abundan ao longo de toda a obra completando o contexto e permitindo que gocemos do apartado histórico sempre cunha referencia do noso tempo.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail