A Coruña.- Edificios saídos do seu maxín conforman a faciana dunha Galicia moderna, onde a integración rural e urbana é unha utopía realizable e na que a xenerosidade democrática é un dos piares que sustenta a súa extensa obra. En xaneiro do 2020, Manuel Gallego Jorreto (O Carballiño, 1936) recolleu o seu segundo Premio Nacional de Arquitectura. Luzes conversou con el sobre a vivenda e da cidade que están por vir e da emoción e a poesía presentes na creación.

A través da ventá observo unha estación de mercancías xa invadida polo lique e o ferruxe dunha épica industrial de épocas pasadas. O edificio, inmenso, delimita o fío dun mar que só se intúe detrás, tapado con vagóns, muros, rexas e almacéns da parte, aínda, máis industrial do porto da Coruña. O estudo de Manuel Gallego está ubicado nunha zona de transición urbanística, entre as postrimerías do derradeiro ensanche do século XX e o popular barrio da Gaiteira, onde a cidade comeza elevarse ata rematar na poboación dos Castros, ao sur. O seu despacho ocupa varias dependencias onde se reparten postos de traballo, arquivos e planos, con paredes cubertas por lenzos de artistas galegos da segunda metade do século XX, imaxes de proxectos en taboleiros, arquivos de mesas longas con lámpadas de épocas variadas e lugares para sentar e contemplar. Este lugar de traballo aparece sinalado no porteiro automático do edificio de vivendas cun letreiro que únicamente di: «Arquitecto». Sentamos nunha mesa central, que me permite observar o trazado das súas mans a través de ideas e bosquexos, algúns máis brancos, outros amarelados polo paso do tempo e a exposición á luz, que forman parte da familia exposta dunha obra indisociable da imaxe de Galicia para si e fóra de si.

Afirma que hoxe en día na arquitectura se está a facer pouca innovación, que hai «poucos cambios». A arquitectura non só é dos arquitectos. É do contexto, do ambiente xeral. Neste momento o ambiente xeral dos valores está á baixa. Penso que se xa era difícil apartala máis da sociedade do que estaba, hoxe está aínda máis afastada. A arquitectura hoxe interesa moi, moi pouco.

Non apreza un proxecto de país, por exemplo, a respecto da arquitectura? Houbo un momento no que parecía que se podía empregar o arquitecto como figura nese tema. Xa non interesa, é sorprendente.

É a maneira na que vivimos, non? En relación co desenvolvemento dun barrio, do espazo, os lugares que habitamos… É a vida, a arquitectura pode devolverlle a dignidade á vida. Como? Valorando o ser humano. En como pode atopar cousas, en que pode atopar liberdade. Coa arquitectura pode descubrir novos aspectos da vida, o que permite escoller. A arquitectura fai mellor a vida material pero pode suxerir cousas, dá novos significados ao que temos.

Arquitectura e procura de vivenda, son indiso­ciables hoxe. A arquitectura pode ser unha ferramenta democrática para iso? Debería selo.

Experimenta liberdade cando traballa? Si, nalgúns instantes si (ri). Depende do proxecto. Sermpre hai momentos nos que un se alegra porque topa cun camiño aberto. Camiña sen obstáculos. Descobres que chegaches a un significado fondo que salta todos os convencionalismos. Arquitectura é coñecemento. Penso niso. Que é? Que é a cousa artística, o sentimento? É fácil de atopar e descubrir cando se ve. Cando se ten próximo sabes que é pero resulta moi difícil analizalo. Sempre se intenta racionalizar. Algúns pasamos a vida intentando racionalizar, non? (rimos ambos). Sempre que racionalizas, simplificas.

Na súa obra hai proxectos que marcan Galicia. Que hai na cabeza dun creador capaz de deixar pegada dese xeito na nosa maneira de entender o espazo e a imaxe del? Unha búsqueda. Sempre buscas. Para iso empregas camiños xa coñecidos, a análise crítica. Todo ten que ter unha explicación racional. Nada é gratuito. Cando creas ben estaste divertindo, como cando estás cun amigo debatendo ou estás paseando. Son coñecementos fondos, que sempre estiveron alí.

Como é o seu proceso? Cando crea pensa e repensa o proceso ou é algo natural? Non sale da nada, é algo que se estuda. Ti buscas coherencia, pregúntaste: que linguaxe teño eu en arquitectura? Teño a linguaxe da dimensión espacial, teño para iso a luz, a textura do material, o táctil da materia… E con todo iso teño que conseguir expresar certas cousas. Constrúo un vocabulario novo, unha linguaxe propia que serve para dicir algo, pero a ti apetécehe inventar a palabra, que algo sexa novo de verdade, crear a palabra. Penso que as cousas novas que se fan persoais teñen a capacidade de ser poéticas cando saen do fondo. Se non sae daquel lugar non deixa de ser unha decoración a maiores. No Museo de Belas Artes, na Coruña, custoume conseguir esa pedra suave coma o coiro, que podes pasar a man e tocar. É un sistema de labra que non brille, que sexa amable, que podes pegar o ombreiro e non te sintes ferido.

É difícil atopar nas súas obras algo meramente ornamental, o que fai a visión de proxectos seus como algo inevitable na súa sinxeleza. En que se pode diferenciar un arquitecto doutro creador, dun poeta, dun artista plástico? Que a emoción vibra en materiais e cousas diferentes. Alí intervén a vida anterior, a memoria, o ambiente onde te moves, o mundo da cultura que te rodea. Hai formas que son máis explícitas, teñen máis significados para un que para outro. É difícil. A min sempre me sorprendeu o tema da arte. Onde está? É persoal? É unha capacidade do creador e de quen percibe? Ou é algo máis subxectivo?

Podemos atrapala ou definila? Un arquitecto coloca da nada unha vivenda ou un espazo público? Tes as túas razóns para facer iso. Analizando, constrúes. Sempre me movo nas marxes da realidade achegándome aos convencionalismos que teño, á unha certa sensibilidade. Traballo nas beiras, na fronteira, un lugar onde estou e non estou. Arte. Persíguela, atópala.

Podemos realizar un libro de poesía ou unha escultura pero non deixamos de traballar con materiais. É o mesmo ca arquitectura. As palabras son distintas, pero é o mesmo. Traballas con relacións, con metáforas, con simbolismos, pero é menos precisable. A arquitectura é un oficio de vellos, de experiencia, de corredor de fondo.

O seu oficio cambiou moitísimo nos últimos 40 anos. Antes de existir escolas técnicas entrabas de aprendiz nun estudo… E aprendías a técnica. A aprendizaxe é fundamental. Nese mundo da creación tanteas, probas cousas. É moi difícil dar os primeiros pasos. Para dalos tes que ter a alguén que te respalde, que che dea seguridade, non sabes que camiño coller.

Pasoulle a vostede con Alejandro de la Sota. Si.

Como lembra aqueles días? Os ingresos eran difíciles cando estudaba, nas pensións nas que estiven había estudantes de dereito e outros de aprendices de arquitectos. Un dos meus primeiros profesores foi de la Sota. El acordouse de min. «Hai alí un tío que debe  ser galego». Era Gallego. E entrei debuxando. Comezamos a ter unha boa relación. Un mundo distinto, era un tipo moi persoal e non estaba de acordo con todo.

Como era De La Sota nas distancias curtas? De coña (rimos ambos). Era un tipo moi pequeniño, máis pequeno ca min. Un home extraordinario, pero sempre de coña. Falaba con moita sorna da vida. Iso si, cando presentabas un traballo rematabas torturado. Porque a arquitectura que eu pensaba como estudante era outra, non sabía. Sota foi incomprendido no seu momento. Agora estamos recuperando a súa figura cando xa está morto.

Onde atopa a súa linguaxe? Como consegue facela atemporal? Necesitas axuda, e a min axudoume De La Sota. Daba pasos por un camiño que non sabía que era arquitectura. Non sabía que tiña que ver a vivencia ca arquitectura. A arquitectura é vivencia, a forma de sentir un espazo para vivir. Descubrino con el. A arquitectura non tiña que ver con formas xa feitas, ou estilos. Estou mirando un obxecto e teño que ver o que está dentro. Cal é o espírito que o mantén vivo? Que relación ten co home? Como podo controlar ese espazo? Cos anos decateime de que todo isto é unha relación coa vida.

Vostede constrúe algo que non está, e cando está modifica a nosa maneira de vivir. Hai unha intervención social enorme coa arquitectura. A arquitectura sempre é social. Toca directamente co individuo. Isto podía ser feito coa frialdade e distanciamento da normativa de «obrigado cumprimento». Pero non é iso. É a emoción que te acompaña. En certo modo, non sei como constrúo, non sei como penso, sei que procuro entender as cousas. Quero saber como existe aquilo, por que é así. Ante unha necesidade ou un problema novo, teño que darlle outra forma. Teño que entender a relación entre a enerxía e as forzas que modifican a materia. Teño que averiguar que hai entre iso e a miña intención. É unha introspección. O espazo ten que ser continuo, fluído, que poidas ligalo, pechar unha porta e abrir outra.

Martin Heidegger falaba de algo semellante n´A Cousa. Reflexiona sobre se unha xerra de viño rota segue sendo unha xerra.   Interésame moito ese libro. É algo cando ten algo, cando lle falta xa non é aquilo. Traballamos co que non hai. Trátase de dar significado ao mundo, coherencia, non facer engadidos a presión. Todo ten que fluír de forma natural, o que é un obxectivo difícil de precisar, a naturalidade das cousas. Deberiamos ser capaces de construír cousas capaces de botalas ao mundo e que semellaran ser naturais.

Mesmo en edificios como a residencia de Monte Pío, feitos para habitar o poder, é posible levar a cabo esa sinxeleza e organicidade? Na arquitectura sempre hai unha intención oculta. No caso do proxecto para Montepío, a residencia do presidente, ocorre o mesmo. Monte Pío quere integrarse. Hai unha intención que orienta a idea e a forma. Claramente ese edificio quere estar no outeiro, quere convivir en tamaño cunha árbore. Con iso quixen destruír o carácter representativo do poder. Tiña que rachalo. De parecerse a algo debía parecerse a un núcleo rural.

Un xeito de solemnidade democrática? Monte Pío non é un pazo imperial, é algo sinxelo, baixando do Pedroso e chega a esa entrada longa, chá, rodeada polo parque. Pensaba na vivenda dun presidente democrático… O poder non representa nada, esa foi a idea. Había que contar algo e darlle a volta ao tema. No canto de representar e sentir o poder debía darlle a volta e facer un edificio que represente ao pobo. Que eu estivera cómodo nel, que me sentira representado culturalmente, algo coñecido, cómodo, un «estou na casa». Estou habituado a vivir aquí: un banquiño, unha árbore, un muro, unha casa pequena. Podería ser unha representación dunha embaixada, de aí naceu aquela árbore (sinala un debuxo pendurado nun corcho inmenso, detrás do escritorio principal do seu despacho). Esa é a embaixada, é universal, un carballo e pode ser transplantado onde sexa. Para min ten un simbolismo, o carballo de Galicia.

Sería a arquitectura máis depurada, entón. É local porque vén da terra, pero é universal, absolutamente universal. É outro dos temas que sempre me andan na cabeza. O carballo é dramático, as súas pólas entrecrúzanse. Teño esa árbore á que vou saudar todos os días no meu paseo.

Unha linguaxe local, pero universalizante.  Quen non se reúne ao redor unha árbore? Estar debaixo das súas pólas danos o pracer de estar e toca no fondo da persoa. Isto é o que ten que ter a arquitectura, que o espazo pase a aocupar parte do teu espazo existencial. Por iso, non é unha cousa de se é ou fermoso ou feo, de se está ou non de moda. Tes que facelo como o único camiño que tes. Logo esquecerte e comezar de novo. Non se pode repetir. Todo é distinto, todo avanza.

Oxalá chegar a tal refinamento tecnolóxico onde puideramos vivir debaixo das pólas do carballo. Ese é o interrogante do futuro.

Na residencia do presidente da Xunta exerce unha filosofía que non é a dun Albert Speer, non hai representado un poder autoritario ou fascista Lémbrame na intención a chancelería federal de Bonn. O ideal sería que ese lugar non tivera arquitectura. Como dicía antes, a mellor embaixada de Galicia sería un carballo rodeado dun lugar onde sentar. Fas unha viaxe, paras, sentas debaixo dun carballo, respiras e xa podes continuar na autovía. Estaría rodeado nin sequera por un recinto, senón por bancos de pedra. Pensei neste lugar coma un lugar para que o presidente sentara e reflexionara. No proxecto tiven moito trato coa Policía. Todo o que me trasladaban era control, control e control. Eu dicíalles que con tanto control isto ía ser unha cárcere. Ten que ter liberdade, un espazo de soidade. No cumio fixen un pequeno oco para sentar, os sons non chegan, hai un silencio absoluto, un lugar onde non o vén, nin sequera a Policía. É dramática esa obsesión coa seguridade, dramático ata onde podemos chegar co control e o medo.

O medo tamén está presente en certa arquitectura para impresionar e non para vivir. Sobre todo no arquitecto. Totalmente. Facendo as cousas á moda… O medo leva á seguridade e a seguridade expresiva atópase incosncientemente na moda, no que está aceptado por todos. A arquitecura, se ten algo de arte, é no contido subversivo que ten, no que transgrede. Transgrédese para pensar, para rachar a censura. Na casa do presidente a censura pesou, pero non excesivamente.

O primeiro presidente que habitou este proxecto foi Fraga, que non tiña moito de sinxelo… Era algo máis príncipe. Recibiu ben o proxecto. Non me dixo nunca nada, pero ao ano seguinte de que entrara a vivir alí, nunha obra, cruzámonos e díxome «teño que darche as grazas». Pregunteille que por que. Dixo «pola casa que me fixeches». Quedei gratamente sorprendido. Non son partidario de Fraga, pero agradoume que a persoa que vive alí se sinta a ton coa casa.

Como traballa vostede coa dimensión humana? A súa visión da arquitectura é moi distinta da «arquitectura espectáculo», tan marcada na Galicia dos últimos 40 anos con proxectos como a Cidade da Cultura, de Peter Eisenman. É outro tema, está xogando a outra cousa. A escala humana aparéceme cando debuxo (sinala o bosquexo), dende aquí vénse os barcos, consegues a luz e a dimensión, a un dálle a sensación dun sitio solemne, a casa do concello é o centro democrático de encontro. Isto esténdese a unha praza enfronte. Os edificios públicos son espazo público.

Como ve as cidades hoxe? Aí si que me lembro de Heidegger. Pensar, construír, habitar. É complicado. O primeiro que vexo é que unha cidade non é unha foto fixa. Todo se move, cambia, está cheo de forzas vivas que se están a mover con todo o que facemos. A cidade ten un modo de habitar que depende da cultura, educación, economía, da historia, de como aparece ese home alí (sinala o bosquexo), as súas convencións, a súa linguaxe… É tremendo. Cando vexo unha cidade o primeiro que intento pulsar é que está a ocorrer alí dentro. Cada parte da cidade é un poboado distinto. Que podemos facer para que viva mellor a xente? O espazo modifica a vida. Hai un espazo colectivo onde podo cubrir todo, onde todo ten capacidade de expresarse e é un escenario aberto para a vida en común. Hai recantos que tamén son para a soidade.

Dicía Tierno Galván que a cidade é o fogar público. Hoxe en día critícase a pouca atención que se lle dá ao espazo público: desaparecen os bancos, prazas poboadas con terrazas, rúas invadidas polos  coches… Dese xeito convértese o espazo público no espazo de ninguén. Non teño receita. O primeiro é facer espazos que se poidan usar, circular a pé, que ten que ser algo que admite máis usos ca un, un escenario onde caben moitas escenas. A metade das prazas que se fan agora son lugares de pedra, non escenarios onde circular. Cando fago un edificio sei que vou alterar o espazo. A presenza, a activide que vai ocorrer. É como se alí (sinala o espazo que temos enfronte, na rúa, a estación de mercancías do porto da Coruña, San Diego), se iso o converto en hortas vai modificar todo o espazo público. Cando teño que facer algo analizo o sitio onde está e como chegoun a ser o que é, a súa persoalidade. Dende o Obradoiro moitas veces miraba aló e pensaba no que faría o presidente. Tiña que atopar un edificio que fora observable pero sen dar a ver o que fai o presidente, se acende a luz ou vai ao servizo… (ri). Todo edificio convive. A cidade está inzada toda de pequenas casas.

E cambia. Non nos damos case conta dos cambios. Cando fago un edificio teño que interpretar a enerxía dese lugar, hai algo ou está morto? Hai algo máis aló de permitir que se escoite a música nun edificio que sexa un auditorio. Hai que recuperar a arquitectura necesaria. Non só é a necesidade de uso de vivenda ou ocio, a arquitectura é necesaria para reconducir o movemento da cidade, esa dimensión urbana é apaixoante. Un arquitecto traduce inconscientemente. En Galicia é aínda máis apaixoante.

Por que? Porque en Galicia temos sempre o rural presente. Non existe a cidade e logo o rural, todo é un conxunto e así se ten que artellar. A relación que hai é unha articulación entre espazos espallados. Temos o reto de facer núcleos potentes que alteren o territorio. Non cabe planificar o rural sen o urbano, a organización do rural producirá o urbano e a do urbano producirá o rural. O ruralismo non ten sentido. Non se pode facer do rural un produto de uso urbano, que é no que parece que o queren converter, nun tópico de repeticións de arquitectura popular para facer un canto ao pasado. Non ten sentido ningún. Perdeuse o pudor, estánse a facer cousas repetidas como se fosen novas.

Mantemos as utopías na arquitectura? Se é arquitectura sempre haberá algo que non cabe dentro do propio proxecto, sempre hai algo que vai máis alá, como pode ser o mundo, como pode ser outra situación. Sempre hai un espir o problema, ofrecer algo… E se non conta nada, para que demos é? Cando escribes poesía, por exemplo, sempre hai unha obsesión.