Xermán Varela é xuíz instrutor, o que para el significa que non é xuíz. Porque non lle corresponde xulgar, senón investigar. E cre que os xornalistas e os xuíces teñen moito que ver porque traballan co mesmo material: feitos que hai que probar para que poidan ou non ser cualificados como delictos e noticias.

A Coruña.- Portavoz en Galicia durante anos de Xuíces e Xuízas para a Democracia, do que seu pai, o maxistrado do Supremo Luciano Varela Castro, foi fundador, Varela tamén pensa que a independencia dos xuíces e dos xornalistas está directamente relacionada coa calidade do sistema democrático. Por iso critica aos sectores da esquerda que cuestionan a independencia xudicial cando non hai feitos probados que avalen os valores e discurso que a esquerda defende. É dicir, cando a realidade estraga unha boa noticia ou cando unha sentenza non serve a determinados obxectivos políticos.

Cando decidiu ser xuíz xa sabía de que ía a profesión. O seu pai tamén o é. Sempre quixen ser xuíz. Gustábame todo o que supoña, os razoamentos, os debates… O meu pai vivía nunha permanente loita pola liberdade, pola garantía dos dereitos, pola cidadanía. Esa é a posición coa que eu crecín. A de entender a posición do xuíz como garante da liberdade da cidadanía.

Como é decidir con vinte anos preparar xudicaturas, unha oposición que esixe tanta renuncia? Tiven sorte. Primeiro porque quen me preparaba era o meu pai, coas premisas «non quero que memorices, quero que entendas» e «non me chega con que aprobes o exame, quero que te formes». E logo porque tiña estudado os temas que me tocaron e aprobei moi rápido, á primeira, con dous anos ou dos anos e medio de preparación. A media daquela estaba en cinco ou seis. O problema coas oposicións é que non sabemos cal é a alternativa. Agora abriuse o debate sobre se hai ou non un nesgo de clase no sistema.

Refírese a que os familiares de xuíces o teñan máis fácil para opositar e aprobar? Non, refírome á proposta de dar bolsas para preparar oposicións. Algúns sectores din que o sistema provoca que só os fillos clases altas poidan permitirse anos de estudo sen producir, e outros négano. Ningunha das posicións é completamente certa, nin ningunha completamente falsa. Nos últimos trinta ou corenta anos hai máis heteroxeneidade na orixe social da xudicatura, pero é verdade que segue a haber grandes capas sociais que non poden acceder á carreira xudicial.

A vostede esa oposición memorística serviulle de algo? Si. O efecto do sistema é que a carreira xudicial ten un nivel técnico importante. Agora ben, chega con iso? O sistema é malo porque é demasiado memorístico e non implica un mínimo balance doutros factores: razoamento, valores, capacidade para xulgar…

Moita xente que oposita para xuíz pensa tamén que, polo mesmo esforzo, pode sacar unha praza noutros corpos que renden moitos máis cartos: notarios, rexistradores… Xuíces e fiscais somos os que menos cobramos, pero tamén estamos no 10% da sociedade que máis gaña. Hai case dous terzos da poboación á que baixo ningún concepto económico poderiamos denominar clase media. Aos xuíces habería que equipararlles os ingresos aos doutros corpos, si, pero eu non me sinto cómodo expresando unha queixa sobre a miña situación.

Hai relación entre criminalidade e marxinalidade económica? Como dixo o presidente do Consello Xeral do Poder Xudicial, (CXPX), Carlos Lesmes, que é bastante de dereitas, o sistema está pensado para o «roubagaliñas». O dereito penal clásico é o dereito burgués, de protección da propiedade privada. Iso vai cambiando e vanse tipificando condutas que non responden a ese esquema: os delitos fiscais, medio ambientais, contra os dereitos dos traballadores, de violencia de xénero… Pero unha cousa é o que di o Código Penal e outra os feitos concretos que chegan a ser perseguidos. Ten que haber una institución encargada de investigar, e que a estrutura funcione na busca de fontes de proba. Eses filtros fan que haxa unha sanción maior das clases sociais desfavorecidas e máis susceptibles de persecución policial. Por exemplo, temos moi poucos peritos económicos na investigación criminal. As investigacións dos delitos económicos deberían ter máis apoios de peritos que as fixeran máis sostidas no tempo e de máis profundidade. É moito máis fácil investigar un asasinato que investigar unha alteración de prezos. E si, o sistema penal segue a funcionar como un mecanismo de control das capas máis desfavorecidas.

Que poden facer os xuíces para evitar iso? Eu son xuíz instrutor, estou na posición de investigar, o que ten un alcance limitado. Quen organiza a inmensa maioría das investigacións é a policía. Os instrutores dámoslle forma xurídica a esa investigación, pero ten que haber alguén que acuse: o fiscal. Non podemos seleccionar, nin debemos poder seleccionar. Os xuíces non debemos marcar obxectivos políticos, o que fai que ás veces non se nos comprenda, sobre todo cando a sociedade reclama unha resposta política. Esa opción non existe para un xuíz.

Ten tomada algunha medida ou decisión contra os seus valores? Se eu aplicara algunha vez a norma como eu creo que debe ser, e non como se decidiu que fose, sería un tirano. Tomei moitas decisións aplicando unha lei que eu nunca aprobaría. E criticar iso é un erro moi inxusto, pero típico da esquerda.

Pero non é fodido desafiuzar a unha familia con nenos? O fodido é ter aprobado unha lei que permita facelo. Pero se a lei existe, estamos dispostos de verdade a aceptar que non se cumpra? Se quen ocupa un posto de poder público exerce ese poder máis alá dos motivos polos que foi designado, está a ser un tirano. Outra cousa é como les o dereito e como o practicas segundo os teus valores. Iso inflúe no resultado final. Pero igual que no xornalismo.

Como? No tipo ideal de ambas profesións suponse que o que facemos, no caso dos xornalistas comunicar e no noso aplicar o dereito, parte da base de afirmar que un feito sucedeu. Vostede decide se é noticia, e eu se é delito. E unha vez que decido se é delito, eu teño que decidir que pena lle corresponde, e vostede ou o seu medio se leva a noticia á portada. Hai xornalistas que publican feitos falsos, pero para min non son xornalistas. Sucede o mesmo cando un partido político saca un medio de comunicación designando á súa dirección.

Refírese a Podemos e a La Última Hora? Non dixen tal. Pero resumo: a posición dun xuíz debe ser a de terceiro nun conflito entre dúas partes, respondendo ao que lle pide unha delas e tendo por único criterio a aplicación da lei. Pero hai debates moito máis relevantes para a liberdade da cidadanía, como o do anteproxecto de lei de axuizamento criminal ou a concepción sobre a presunción de inocencia. O 99,99% dos que opinan sobre ela non teñen nin idea de cales son as posicións en batalla.

E cales son?  Difícil explicarllo a un non xurista. Pero simplificando bastante: hai unha concepción que considera que o xuíz ten que decidir conforme ao que el cre que sucedeu. E algúns o que dicimos é que o que esixe a presunción de inocencia non é só que o xuíz esté convencido, senón que se poida afirmar que das probas practicadas se deduce o que di. Hai unha frase que o resume moi ben no caso das apelacións: «Non me obrigue a preguntar se o xuíz dubidou ou non, senón se debeu dubidar». Deste debate, como digo, non se sabe nada. E o que é peor: cando aplicando a posición máis garantista se absolve a alguén que xa foi condenado polo coro dun sector ideolóxico, entón os xuíces son franquistas ou comunistas, dependendo.

Como lles inflúe a sobreinformación aos xuíces? Aí está a morte de Samuel, os detidos xa foron condenados pola sociedade. A presunción de inocencia é unha regra de xuízo que me di como teño que decidir se algo está probado ou non. Pero tamén é unha regra de trato. O Estado está obrigado a tratar a todos os cidadáns como inocentes ata que un xuíz diga que son culpables. A democracia non é só votar, é un sistema moito máis complexo que implica fórmulas de información sobre o que fai quen ten o poder. Político ou económico. E disto último imos moi mal.

Por que? Os intereses económicos teñen menos control que os políticos. Ata hai non moitos anos había programas televisivos matinais que informaban de receitas e de macramé e facían concursos, e que, coas mesmas persoas, transmutaron en programas de pseudoinformación e manipulación por interese puramente económico.

Viu o interrogatorio aos acusados do caso de Samuel? Eu percibín que a xuíz era moi agresiva. O xuíz de instrución ten que ser unha especie de poli malo? Ese interrogatorio non é un xuízo. Cando eu estou instruíndo, non son un xuíz. Un xuíz é quen xulga. Non vin o interrogatorio, pero polo que me conta, o que fixo a instrutora foi investigar. Encárgaselle que investigue, pero tamén que protexa os dereitos do investigado. Difícil, non?

Gústalle o papel de investigador? Dígoo porque é un activo detractor da figura do xuíz instrutor. Case un destrutor, diría. Son un activo promotor da destrución dese sistema, si.

Por que non lle gusta ese traballo? A investigación criminal non é divertida? Para min, non.

E como leva tanto tempo dedicado a ela? Tiña praza en Cataluña pero regresou a Pontevedra para presidir un xulgado de instrución. Eu quería volver a Galiza. Está o lugar onde queres vivir, a familia, a xente coa que queres estar…

E que é o que lle gustaría de poder elixir? Pois un órgano onde facer de xuíz, onde xulgar.

Tamén no eido penal? Si, son penalista. Pero volvendo ao de antes, o importante é que os rapaces que están acusados de participar no que pasou con Samuel sexan xulgados polo que se probe que pasou ese día. E se non se chega a probar que foron eles, ou que foron, pero non se pode probar que o que pasou tiña que ver coa orientación sexual da vítima, hai que absolver ou poñer unha pena menor. Por moito que iso vaia contra algo no que eu tamén creo, que é a loita contra a homofobia. Iso é a independencia xudicial. Que só condenemos a alguén cando efectivamente está probado o que fixo. É estrutural a unha sociedade democrática. Se a lei non gusta hai que cambiala, pero se quen quere cambiala non pode, non é culpa do xuíz. Non podemos atacar á liberdade de prensa porque existan El Caso ou OK Diario.

Volve á comparación entre xudicatura e xornalismo. A liberdade de prensa estaría moito máis asegurada establecendo certas limitacións á estrutura dos medios, que impedirían que quen máis diñeiro ten poida copar a maioría do espazo mediático.

O xornalismo tamén ten que ver con saber se un feito é certo. E decidir o que é noticia. Iso é subxectivo. Algo que pode ser noticia en OK Diario non o é en La Última Hora. Pódese mentir sen mentir: «Mariano Rajoy non foi hoxe borracho a traballar». Contas unha verdade, pero estás mentindo. Pero eu falaba da proximidade entre xornalismo e xustiza no sentido de que, ao final, un feito sucedeu e por iso o conto ou por iso sentencio. Aínda que a nosa actividade está moito máis controlada ca dos xornalistas.

Pero vostede pode meterme no cárcere. E vostede pode arruinarlle a vida a un político.
Home, tanto como arruinarlle a vida… Si, e nin sequera fai falta mentir. Basta con poñerlle un micro diante a alguén disposto a dicir barbaridades que non son certas, ou que vostede non pode contrastar. Poñerlles un micrófono diante a esa xente, é facer bo xornalismo?

Non, claro. Pois nos xuízos pasa o mesmo. A defensa da independencia xudicial vai da segregación dun espazo neutral no que o poder que calquera poida ter, de carácter económico, mediático ou o que sexa, non pode entrar. Debería ser un dos valores básicos da esquerda. Pero a esquerda segue na estrutura de pensamento do marxismo ortodoxo de principios do século XX, cando todo se simplificaba dicindo que o dereito é unha superestrutura burguesa que existe porque existe a burguesía. Esa simplificación absurda, que Marx non defendía, leva á esquerda a dicir estupideces.

Os quioscos son un reflexo case mimético do sistema de partidos. E igual iso é a expresión da liberdade de prensa. Polo mesmo, cando se fala de politización do Consello Xeral do Poder Xudicial e de que depende do sistema de partidos, en realidade non é bo que reflicta a heteroxeneidade política? En certo modo si. A Constitución Española ten cousas moi boas, entre elas a defensa do pluralismo político como valor fundamental. O que significa que tamén na carreira xudicial debemos elixir atendendo a criterios ideolóxicos. Non só por ese criterios, pero con eses criterios. Aínda que non sería nada importante senón fora porque impide analizar outros problemas relevantes.

Como cales? Hai un problema grave de independencia xudicial que non ten nada que ver coa elección do CXPX, senón coa situación administrativa dos compañeiros e compañeiras que empezan a carreira. Moitos non teñen praza fixa e o seu seguinte destino depende da decisión do presidente do Tribunal Superior de Xustiza. Se o seu futuro depende desa persoa, non son independentes dela. É gravísimo. O obxectivo que temos que ter como esquerda é que os xuíces traballen segundo a expresión «sen medo e sen esperanza». Nada bo nin nada malo lle debe pasar a un xuíz polo que decida.

Iso non choca co principio de mérito? Non. Cousa distinta é que para determinados postos esixamos certo nivel técnico. Sobre todo para o Tribunal Supremo. Ten que haber mérito, pero tamén un factor ideolóxico. Eu quero que o Tribunal Supremo reflicta a pluralidade ideolóxica da sociedade, pero que os elixidos sexan tecnicamente bos. Entre os mellores, elixamos con criterios ideolóxicos. Ideolóxicos, que non partidarios.

Que lle dá máis medo, que Vox teña cincuenta e dous deputados no Congreso ou que, como en Galicia, non estea nas institucións e non se saiba onde se agocha? A mellor maneira de loitar contra o fascismo é defender ás institucións. Asústome cando determinados movementos políticos desprezan o institucional, e non digo nada cando quen o fai é unha ministra de Igualdade.

Entón, a sociedade non pode criticar unha sentenza? A sociedade sempre está lexitimada para facelo. Capacitada? Igual non tanto cando non se lle proporciona a información de feito e de dereito necesaria para valorala.

Por exemplo, a condena de Pablo Hassel. Non é criticable que se mande á cadea a rapeiros? Que Pablo Hassel sexa rapeiro dáme igual. E criticar as institucións é unha forma de defendelas. O que digo é que o poder executivo non debe facelo. É certo que nos últimos anos hai unha aplicación preocupante dos delitos de expresión por parte do Tribunal Constitucional e do Tribunal Supremo. Non se pode sancionar a expresión de ideas reducindo o espazo da liberdade de expresión. Pero iso non debe significar que tomemos como heroes a quen verteron esas opinións. Ameazar a alguén é ameazar, aínda rapeando. Eu estou en contra de que a xente sexa ameazada.

Refírese ás ameazas ao rei? Refírome a cando alguén se dirixe a outra persoa identificándoa claramente diante doutras para indicarlle unha ameaza directa, e creando un risco certo de que alguén execute esa ameaza. Falo de Valtonic. Se algunha xente lera as letras polas que foi condenado, igual xa non o defendía tanto.

Interésame o que dixo sobre como funciona o sistema punitivo á marxe dos tipos penais.  Por exemplo, co tema de droga en Galiza. O Estado viu que os narcotraficantes estaban cuestionando o Estado. E fixo unha inversión enorme non só en medios, senón en dinámicas. A maquinaria funciona, non conseguimos acabar co tráfico de drogas pero si reducir o poder social dos narcos. Iso é no que inflúe de forma determinante a decisión sobre que delitos que perseguimos. Non cambiando o Código Penal. No Código Penal xa temos sancionado máis do que deberiamos.

Que pensa da lei do xurado? A lexitimidade das decisións xudiciais non vén de ter maior ou menor apoio popular, pero que quen tome a decisión concreta sobre os feitos sexa unha representación aleatoria da cidadanía introduce un elemento de lexitimidade. Eu creo que deberiamos reformar a lei do xurado, pero para reforzala e preciso ampliala.

De verdade vostede non goza do seu traballo? Fala del con entusiasmo. É unha cuestión de responsabilidade. O que pasa é que non creo na figura do xuíz instrutor.

E non é un instrutor ao uso. Toma as declaracións vostede mesmo sen secretario ou secretaria, e sempre tivo unha estética afastada da que un cidadán medio espera dun xuíz: sen gravata, barbado, ás veces con melena, coleta…  Cando empecei era demasiado novo e había xente que se sorprendía da miña idade e da estética. Pero as estéticas que antes asociabamos a un corpo profesional determinado desapareceron. Cada vez sorprendo menos. Sempre me pareceu máis importante deixar claro que temos que ter un trato non diría próximo, pero si respectuoso cos dereitos das partes.

Non lle gusta transmitir proximidade? A proximidade, a informalidade, o achegamento que
se fai desde a autoridade, poden chamar a engano. A xustiza non debe ser autoritaria, vertical, inquebrantable… Debe ser aberta, escoitar, respectar… Pero a proximidade é un problema cando xustifica argumentos como o de que non hai que xulgar a alguén polo que fixo, senón por como é esa persoa no seu conxunto. É perigosísimo. O Estado non debe valorar á persoa no seu conxunto, só debe xulgar o feito concreto. Se aceptamos o contrario estamos abríndolle a porta ao autoritarismo.

Ese modelo autoritario está presente no Estado español? Por exemplo coas expulsións de menores de Ceuta? O ministro pensa que o mellor para eles é expulsalos, e faino saltándose a lei. Toda persoa que exerce un poder tende a expandilo, teña a ideoloxía que teña.

Vostede di que é «moi institucional». Moitas das cousas que defendo veñen do discurso liberal. Sen a estrutura liberal non hai democracia nin socialismo. Non é suficiente nin asegura respostas xustas, pero sen iso é imposible. Hai quen di que baixo o nazismo rexía o principio de legalidade. Mentira. Unha das primeiras cousas que fixo Hitler foi untar a unha xeración de profesores universitarios para construír o novo dereito. Un dereito incontrolable porque a lei non tiña ningún valor, o xuíz non tiña ningún límite e todo tiña que resolverse conforme ao «san sentimento xurídico do pobo alemán», que tiña por función albiscar cal era a vontade do pobo. E quen sabía cal era a vontade do pobo? O Führer. Non hai nada máis antisistema que o fascismo. Tamén moitas lecturas do neoliberalismo son profundamente anti-institucionais. E o institucional é unha das formas básicas de defensa do común. Se o poder institucionalizado non é respectado, defendido e protexido, o seu espazo vai ser ocupado por outro poder. Tanto o fascismo, por totalitario e por non crer na defensa das liberdades das persoas, como neoliberalismo, por crer que todo o que limite o mercado é malo, xeran o derrubamento das institucións.

A esquerda é consciente diso? Unha das eivas da esquerda é non pensar que defender as institucións é o máis revolucionario que podemos facer. A independencia xudicial non é un privilexio de quen tivemos a sorte de aprobar unha oposición, senón a ferramenta da imparcialidade. Defender as institucións contra o neoliberalismo e contra os totalitarismos é o máis revolucionario que hai agora mesmo.

Os discursos neoliberal e totalitario empapan a sociedade cunha facilidade abraiante. Fronte ao perigo de que unha parte substancial da sociedade abrace as teorías totalitarias ou neoliberais, temos que defender as institucións liberais. Hai cousas que non se votan. Dá medo cando un sector da esquerda apela a un baremo de apoio popular para lexitimar as decisións xudiciais, non apelando á verdade nin á lei como fonte de lexitimación, senón ao grao de adhesión popular dunha decisión. Iso implica aceptar que en dous, tres, catro ou cinco anos, ou xa mesmo por desgraza, nalgunhas zonas do Estado onde a maioría da poboación apoia determinadas teorías da dereita reaccionaria, o apoio popular debe ser o que decida os casos concretos. É unha barbaridade.