Agora que a invasión rusa de Ucraína está a anegar co pensamento único otanista ata os recantos máis insospeitados, vén a conto reseñar unha nova publicación que nace no noso país co ánimo expreso de incitar ao pensamento crítico.
A crítica está no ADN da esquerda desde que Karl Marx e Friedrich Engels se inspiraran na filosofía clásica alemá para emprender a «crítica da crítica crítica»; isto é, para criticar a Hegel, o gran crítico do crítico Kant, a través da crítica aos hegelianos mozos.
A revista Clara Corbelhe toma o seu nome dun personaxe histórico, pero sen historia. Tratábase dunha muller da Terra Cha, nai solteira que, sen éxito, loitou nos tribunais polo recoñecemento da súa crianza. Clara Corbelhe era unha «caseteira», nome dado ao grupo social composto por mulleres que usufructuaban os bens comúns para saíren adiante. Como quen di o derradeiro chanzo da escala social do momento.
É este un bo punto de apoio para levar a cabo a tarefa de pensar criticamente a Galicia do presente. A parte máis interesante do proxecto consiste, ao meu ver, no propósito de socializar o coñecemento crítico universitario. Algo que rara vez sucede dada a tendencia ensimismada da academia e do seu esquema escolástico de «papers por minipuntos» para medrar no escalafón.
A revista Clara Corbelhe terá carácter monográfico con periodicidade anual. No seu primeiro número abórdase a cuestión «Poder e colonialidades: España na Galiza hoje», a través de cinco artigos de fondo, unha conversa, un estudo de campo-entrevista e unha sección fixa asinada colectivamente.
No artigo titulado «O corpo no franquismo: territorio colonial», Beatriz Busto Miramontes desenvolve ideas presentes no seu libro Um país a la gallega, Galiza no No-Do franquista (Através, 2021). Trátase de descifrar os mecanismos de disciplinamento do corpo das mulleres durante o franquismo. A autora concibe o corpo feminino como un territorio a colonizar. A través da representación deste corpo no folclore galego capturado polos Coros y danzas, créanse habitus subalternizantes que tamén se extenden á consideración de Galiza como nai-pasiva e sentimentalizada e de España como Estado-pai-protector.
En «O assentamento do poder espanhol na Galiza», peza asinada polos historiadores Xabier Buxeiro e Antom Santos, trátase de determinar «quando é que nos convertemos en espanhois» para concluír a ausencia dun día D no que se poida cifrar tal cuestión. Os autores revisan tópicos sobre a «doma» de Galicia nos comezos da modernidade e suliñan a pervivencia da lingua e cultura autóctonas, así como a continuidade de institucións e axendas políticas propias durante os chamados «Séculos Escuros», ata a chegada das tentativas uniformizadoras do s. XIX.
En «Deconstruíndo o home-porco: mitos e relatos do caciquismo na Galiza do século XX», Daniela Ferrández cuestiona a imaxe do cacique como elemento alleo. Como figura mediadora imposta sen máis polo Estado sen ter en conta o papel que xoga a creación do consenso nas relacións de poder. Para a autora o caciquismo baseáse no que James Scottcaracterizou como unha relación desigual pero bidireccional, unha relación dialéctica na que o pobo tamén ten certa axencia, non podendo ser relegado unicamente a encarnar un rol pasivo.
En «Drogha no Cola-Cao: as narco-ficcións na construción imaxinaria da Galiza neoliberal», Germán Labrador Méndez propón que as series galegas sobre narcotráfico son paradigmáticas dun tempo no que os produtos culturais asumen o carácter apocalíptico do neoliberalismo. Trátanse logo dunha sorte de narracións compensatorias que, no caso que nos ocupa, performan a figura dun soberano (o patriarca) que dita as regras a unha comunidade en descomposición. A substitución da figura do contrabandista pola do narcotraficante falaríanos da substitución, en Galicia, da comunidade agraria pola sociedade civil capitalista en termos de Tönnies.
O maior problema do artigo de Labrador estriba, ao meu ver, no marco analítico de partida a nivel socioeconómico. Para o autor viviriamos un tempo de capitalismo financeiro global no que os Estados non xogarían papel ningún –no que, por tanto, non cabería falar de imperialismo/colonialismo se ben el mesmo fala de «globalización imperialista» noutro momento do texto– e no que, canda o fluxo financeiro, habería un fluxo de consumo de ideoloxía (enténdese que puramente capitalista, sen patria). Basta con ler algunha referencia (Harvey, Akal, 2004; Panitch e Gindin, Akal, 2015) para comprobar que isto é cuestionable. Como é característico dos Cultural Studies, Labrador sobreinterpreta un conxunto de narrativas flotantes que, partindo de certa materia prima local se adaptan ideolóxica e formalmente aos gustos das plataformas de difusión globais (homológanse, diría Pasolini). A partir de aí, tira conclusións sobre aspectos da Galicia actual como o da crise demográfica, mais sen mencionar a emigración da mocidade ás cidades de España e Europa onde se acumula capital (por que aí e non noutros lugares?). Sen negar o interese dalgunhas ideas presentes no texto, por veces o autor semella caer nunha sorte de barroco hermenéutico nutrido de lugares comúns cuase rexionalistas: «A Droga acada case condición de demo fundacional, de criatura mítica (tarasca, coca, serpe, can do urco) que, nos relatos de creación da comunidade ten que ser derrotado pola acción virtuosa dunha forza militar, como foi o dragón de Pico Sacro grazas á intervención do Apóstolo».
Sobre emigración vai o texto que achega Benita Sampedro Vizcaya. En «Puntos de encontro: Redes migratorias e rutas coloniais a propósito da exposición “Os adeuses-Fotografías de Alberto Martí”», a autora detense nesta exposición de fotografías sobre o fenómeno migratorio galego do s. XX para deixar algunhas reflexións que, infelizmente, non desenvolve por extenso. Sinala o nexo de unión entre as navieras que fletaban emigrantes e as rutas coloniais de tráfico de escravos. Faino a propósito do barco Santa Liberdade, secuestrado por un grupo de antifascistas galegos e portugueses para denunciaren ambas ditaduras. E faino a propósito da reconversión dalgunhas desas navieiras escravistas e migracionistas en compañías turísticas. O interese do asunto é inmenso, pero merece desenvolvemento.
O que non se entende é a conclusión sobre a suposta complicidade do «nacionalismo político galego» con estas prácticas coloniais. Que relación existe entre o nacionalismo político galego e as navieiras? Cal é a complicidade cando son antifascistas e nacionalistas quen secuestran o Santa Liberdade? E sobre todo, acaso non redunda aínda máis no carácter subalterno das clases populares galegas, tal como teoriza o soberanismo, o feito de que as rotas da nosa emigración masiva teña concomitancias coas antigas redes de tráfico de escravos?
En «Esclarecendo a Galiza de Netflix e Inditex: unha conversa ao redor da hipótese colonial», Javier de Pablo e Pedro M. Rey Araújo conversan sobre a pervivencia do tropo do atraso e a colonialidade en Galicia segundo as teses clásicas de Beiras e López Suevos e as críticas economicistas que fixeran autores ligados ao PCE como Touriño ou Prada. A diferenza do artigo crítico coa tese colonial, escrito por Pedro Araújo e publicado na web de Clara Corbelhe, a conversa mostra que o debate dentro do soberanismo galego arredor da cuestión é máis rico do que aparecía nun texto que sometía todo a unha disxuntiva falsa entre unha estratexia «colonial» e outra «hexemonista» (sic). A asunción das ideas de Wallerstein, Arrighi ou Samir Amin sobre o sistema-mundo, por exemplo, complexizan a cuestión das colonialidades no plano puramente económico, entendendo que a propia España é unha realidade non soberana a respecto dos países centrais da UE e a respecto dos EUA. Por outra banda, se por algo se caracteriza o que se quere catalogar como «hexemonismo» é por abrazar as ideas gramscianas sobre a mutua determinación do económico e o político-ideolóxico, do estrutural e o superestrutural.
E é que non, o sistema económico non é algo abstracto que flota no aire con independencia das institucións políticas que o regulamentan e impoñen (Estado e exército) e dos sistemas culturais e simbólicos que fan funcionar a aquelas. Ao albur deste marxismo menos economicista é que se pode falar –ademais da pervivencia de relacións económicas de centro-periferia no seo do Estado español– de colonialismo cultural ou político sen forzar as cousas. Naturalmente, estas facetas culturais e políticas non deben ser interpretadas ao xeito posmoderno/culturalista/laclausiano, senón materialista-gramsciano, pois tamén xogan un papel que afecta ao reparto final da torta económica, como demostra que o desenvolvemento capitalista español pivotase historicamente no triángulo formado polo Estado central hoxe hipertrofiado (Madrid) e polos contrapoderes políticos periféricos (País Vasco e Cataluña). Ben é certo que, como mínimo, é preciso un a priori para aceptar permanencia da confrontación centro-periferia ou imperio/colonia no caso galego cando o analizamos coa complexidade referida: partir de que Galicia é unha realidade nacional con dereitos e non tratar de diluír a loita emancipatoria galega nun falso universalismo abstracto que casualmente sempre coincide cos límites políticos do Reino de España.
No traballo de campo asinado por Helena Miguélez-Carballeira e Javier de Pablo sobre as aldeas de colonización dos anos 50 e 60, as autoras achéganse ao Arneiro, asentamento de novo cuño sito na Terra Cha. Os entrevistados, todos de avanzada idade, son dous colonos e un maioral, especie de capataz encargado de rexistrar o día a día económico destes lugares. As entrevistas permiten entrever as múltiples variables deste fenómeno. Por unha banda, sinálase a existencia de agrónomos e arquitectos que colaboraron co proxecto franquista e que adoitan ser exonerados de responsabilidade baixo o paraugas do traballo meramente «técnico». Por outra banda, das entrevistas colíxese a existencia duns beneficiados polo réxime, colonos que debían probar estar libres de calquera mancha política, a custa doutros que viron como se empregaban terreos do común para construír os novos asentamentos. Ademais, o feito de que o maioral sexa fillo dun republicano sinala como o franquismo tamén soubo aproveitar con pragmatismo os poucos cadros con formación de que dispuña. Por último, resulta rechamante a continuidade que existe na visión dos colonos entrevistados entre o franquismo e a Xunta de Galicia, continuidade propiciada pola figura de Manuel Fraga.
Canto á sección Bastardía, asinada polo consello de redacción de Clara Corbelhe, abórdase a cuestión da eucaliptización do punto de vista dunha comunidade de montes que apostou por plantar eucalipto en lugar de frondosas. Preténdese sinalar que o problema do monocultivo de eucalipto non debe circunscribirse apenas á acción das grandes pasteiras e á connivencia da Xunta con estas, senón tamén á existencia dunha propiedade do monte moi repartida que ve como o rural está a colapsar e atopa na plantación de eucalipto o mellor modo de manter o rendimento do monte e, por tanto, de preservar as comunidades humanas que moran na súa contorna. Unha achega a un aspecto da realidade galega incómoda para a opinión maioritaria do progresismo galego.
En suma, como agardamos ter mostrado, Clara Corbelhe ofrece un conxunto de traballos de calidade e perspectivas diversas unidos polo afán de ofrecer ferramentas críticas para pensar a realidade política, económica, cultural e social galega do s. XXI.
Benvida sexa esta iniciativa e que teña longa vida!
