En 2003, unha obra pública promovida polo goberno para evitar inundacións puntuais do río Senegal, provocou un devastador cambio ecolóxico no esteiro. Desapareceron illas e aldeas enteiras. O xefe dunha desas poboacións tragadas polas augas decidiu combater a erosión costeira con medidas baseadas na natureza. O seu traballo é recoñecido por expertos que promoven cada vez máis a escoita das poboacións locais e os saberes endóxenos para reducir os impactos negativos dos fenómenos medioambientais consecuencia da crise climática e das malas decisións políticas.

Ahmed Sene Diagne espera sentado no canto da porta da súa casa en Diele Mbam. «Se non chegades en dez minutos, marcho» di, apremado polas múltiples tarefas coas que ten que loitar diariamente este home de 62 anos nacido na rexión de Saint Louis, ao norte de Senegal.

Preside a entrada da concesión un gastado mapa, case ilexible, do esteiro do río Senegal onde estaba a aldea que dirixe: Doun Baba Dièye. Poboada por case 900 persoas, e fundada polo seu avó, desapareceu hai doce anos baixo a auga. Ademais do cargo, herdou do seu devanceiro sólidos coñecementos do entorno que hoxe son referencia por achegar solucións ecolóxicas nas que inspirarse para a xestión de fenómenos naturais.

Colaborador incansable, pero cada vez máis celoso do uso descontextualizado dos seus datos empíricos, Sene Diagne recibe amable aos investigadores, xornalistas e curiosos, locais ou estranxeiros, que o solicitan para entender os cambios do delta deste río, unha das zonas de acumulación de riscos hidrolóxicos máis estreitamente controladas.

O caso é de interese internacional xa que permite analizar a complexa gobernanza que se dá na interacción de escalas, no despregamento de diferentes políticas de desenvolvemento dentro e entre os Estados que comparten as augas do río Senegal (Guinea Conakry, Malí, Mauritania e Senegal), unido ao interese de comprender o impacto localizado de fenómenos globais asociados ao cambio climático. En concreto, Doun Baba Dièye quedou exposta ao risco (e despois á fatalidade) debido ás consecuencias nefastas dunha decisión política do goberno de Senegal en 2003, que lonxe de mellorar a xestión da ría, a empeorou.

Unha área dinámica á sombra da cidade colonial

No ano 2003, o centro histórico de Saint Louis, construído nunha illa areosa de 65 hectáreas que estaba 17 km río arriba de Doun Baba Dieye, estivo a piques de inundarse. Estamos falando da primeira cidade fundada por europeos en África occidental, no século XVII, que ostentou o título de capital da colonia da África Occidental Francesa (AOF) ata 1902, e de Senegal ata 1958 (cando mudou a Dakar). Polo tanto, uns dos bastións simbólicos da historia francófila na rexión.

A cidade sitúase (como tamén a illa de Baba Dieye), nunha zona onde o río discorre en paralelo á costa cara ao sur, só separado do océano por unha estreita banda de area duns centos de metros de ancho, a Langue de Barbarie, que a protexe das ondas. Ao mesmo tempo, esta lingua impedía a evacuación rápida das augas, a finais da estación de chuvias cando o río viña case a desbordar, e por iso, ata ese ano, as inundacións fluviais eran recorrentes.

Malia que non era a primeira vez que se afrontaba este risco (cóntanse nove grandes inundacións no século XIX e outras nove no XX), o esgotamento da poboación e o nomeamento da cidade tres anos antes como Patrimonio da Humanidade pola UNESCO, foron os detonantes que moveron ás autoridades a ordenar en 2003 a apertura artificial dunha brecha na Langue de Barbarie a sete quilómetros ao sur da cidade. Isto supuxo un cambio radical na rexión, tanto para Saint Louis como para o resto do territorio.

As consecuencias non se fixeron esperar. Como explica o doutor en Xeografía da Universidade Gaston Berger de Saint Louis, Adrien Coly, «despois da apertura da brecha o mar comezou a roer a Langue de Barbarie levando con ela campos, casas, hoteis, etc. con graves consecuencias socio-económicas para as poboacións sobre todo da zona do Gandiolés (onde está Doun Baba Dieye)». «Foi un cambio brusco», afirma, sinalando, non obstante, a natureza dinámica dos esteiros. O xeógrafo cuantifica que a duración da presencia da auga mariña aumentou nun 35% nesta zona.

Aos poucos días da intervención, a brecha ampliouse drasticamente. Se a obra do tres de outubro de 2003 foi de catro metros de ancho por 1,5 metros de profundidade, o seu ancho aumentou a 80 metros dous días despois, e a 330 metros en menos de tres semanas: a fenda converteuse finalmente na nova desembocadura do río Senegal, chegando a medir dez quilómetros de ancho e provocando a colmatación paulatina da antiga que se atopaba orixinariamente a 23 quilómetros ao sur.

En 2007 a xente comezou a saír de Doun Baba Dieye ordenadamente, ata finais de novembro de 2012 cando non quedou ninguén

Ademais, desde a súa apertura hai dúas décadas, a brecha aínda non está estable: cunha dinámica que combina ampliación e movemento global cara ao sur en dirección a Gandiol, en 2010 enguliu a aldea de Doun Baba Dièye e expuxo outras localidades, afectando a unhas 10.000 persoas por danos materiais. «A nivel ecolóxico houbo impactos moi evidentes na diversidade da flora e fauna, como a desaparición dunha illa de reprodución de paxaros» explica Coly, lembrando que tamén impactou na Reserva especial de fauna de Guembeul, protexida pola convención de Ramsar en 1986 como zona húmida de importancia internacional e reserva da biosfera da UNESCO.

Os ensinos da estirpe de Baba Dièye

O máis impactante acaso foi que segundo os estudos, a evolución da brecha, —e o brutal desequilibrio que supuxo no litoral da rexión—, non fora prevista a priori polas autoridades locais. Pero si polo pai de Ameth Sene Diagne, Ibrahima Diagne, que por entón ostentaba o cargo de xefe de Doun Baba Dièye.

O mandatario, atento ao plan de facer unha apertura artificial, comunicara ás autoridades que as poboacións de Gandiol corrían serios riscos se se abría unha brecha na franxa costeira. Pola súa experiencia, Ibrahima Diagne entendeu que a franxa costeira servía de muralla entre o mar e a costa da súa aldea, Doun Baba Dièye. A apertura da fenda debilitaría o cordón e eliminaría a muralla contra as mareas, o que exporía claramente a súa vila aos riscos de mergullo e destrución. Dise que foi ameazado polos poderes públicos que non querían escoitar nada. Finalmente, abriuse a fendedura e as consecuencias reais mostraron que tiña razón: coa muralla protectora debilitada, as potentes ondas chegaron facilmente á ría e destruíron as vivendas construídas. Ahmed Sene Diagne (Doun Baba Dieye, 1961) asumiu a xefatura da aldea en 2012, cando o seu pai faleceu. O pobo vivía esencialmente da pesca e da agricultura. «Todo bio», afirma. As dimensións da illa eran de aproximadamente cinco quilómetros de longo por unha anchura de entre 200 e 600 metros, segundo a zona.

Sene Diagne presume de que a súa illa ten «50 anos máis que Saint Louis» e foi ambicionada «primeiro por holandeses, despois por portugueses e por último polos franceses». En realidade, a aldea de Doun Baba Dièye funcionou primeiramente como unha illa de aves, ata a chegada das poboacións normandas en 1634 que deron o nome de Illas Bocos ao illote. Pese a acoller as primeiras instalacións francesas, o seu avó, Baba Dièye Diagne, decidiu mudar alí e traballar cos colonos sobre o estuario do río Senegal. A súa misión principal foi sondar a barra na desembocadura e controlar a entrada de barcos. Era unha persoa con sólidos coñecementos de xeomorfoloxía e hidroloxía e foille moi útil ao poder colonial para atender as súas importantes e estratéxicas necesidades na zona.

«Dende a apertura da brecha en 2003, a xente da illa sabiamos que pronto sufririamos as consecuencias», comenta Sene, montado na súa canoa. Dirixe discretamente a un dos seus fillos cara Doun Baba Dieye, unha travesía duns quince minutos, bordeando mangleirais. «O primeiro que fixemos foi unha canle que partía en dous a illa, intentando así que as augas evacuaran polo medio. E efectivamente, en 2004 as correntes comezaron comer o norte pouco a pouco. A preparación da xente fixo que non houbera grandes perdas materiais, a parte das construcións, nin lamentar vida ningunha», vai explicando.

En 2007 a xente comezou a saír de Doun Baba Dieye ordenadamente, ata finais de novembro de 2012 cando non quedou ninguén. Das 875 persoas que alí vivían, o xefe do pobo, Ameth Sene Diagne, foi o último en abandonar a terra que os viu medrar. A maioría da poboación, unhas 375 persoas, foi reinstalada na aldea próxima de Diele Mbam, onde Diagne tiña terras e alí construíron un novo barrio. Baixo a súa dirección ordenaron os asentamentos da maneira «máis segura posible». Tamén houbo mudanzas a Buntu Ndour e a outras zonas do Gandiolés. Segundo conta a xente de Doun Baba Dieye, o Estado non aportou ningunha axuda «nin económica, nin material, nin tampouco terra ningunha».

Para Sene Diagne, o mergullo da illa no mar fíxolles perder, ademais das súas casas, outras cousas: «Osíxeno (aire máis puro), disciplina social (xa que alí non había perturbacións) e a esperanza de moitos mozos que hoxe prefiren optar pola emigración», reflexiona.

Poñer trabas ao mar

Grazas ás experiencias históricas herdadas dos seus antepasados e transmitidas a través de xeracións, Sene Diagne púxose mans a obra. Traballo constante, sen descanso. Dende 2017 dedícase a estabilizar tres das zonas fluviais ás que el deu prioridade por diferentes motivos: Doun Baba Dièye, onde estaba a aldea; un area de cultivo que tamén se perdera na Langue de Barbarie, enfronte desta; e a illa de reprodución de paxaros. De camiño alí, a barca pasa ao carón dunhas pólas de árbore que sobresaen das augas e copadas por corvos mariños. «Era a árbore do pobo, a sombra baixo a que se reunían as personalidades e cargos tradicionais para deliberar sobre os asuntos comúns, e arredor dela facíanse os eventos e celebracións familiares», rememora con morriña.

En 2019 reconstruíu os muros do máis antigo cemiterio da illa e que é actualmente a única construción sólida que existe, ademais das ruínas dunha escola de nove aulas da que hoxe quedan só restos de catro paredes.

Nas tres zonas está a reforestar as franxas de árbores casuarinas. Así, as areas quedan fixas e protexen o litoral fronte ao risco de mergullo mariño. Sene Diagne confía nas observacións lunares para predicir o nivel do mar a partir do calendario wolof (a lingua maioritaria en Senegal), como viu facer a seu pai e a seu avó demostrando a súa operatividade. Como sistema de alerta confía nos cangrexos e nos lagartos que dan o sinal de alarma cando vai subir o mar. «Se eles van para un lado, hai que seguilos porque quere dicir que a auga virá pronto do outro lado», explica.

Con técnicas baseadas na observación da natureza, na Langue de Barbarie conseguiu aumentar oito hectáreas de terra que cultiva para o sustento familiar e para vender o que lle sobra. Para iso, foi creando un sistema de trampas ao mar con paus e plantas enredadeiras para gañar terreo. Despois da época de chuvias (nawet, en wolof) que vai dende xullo a setembro, corta pequenas pólas que coloca para que area se asente enriba e se fixen coas herbas. Afirma que cada ano gaña dous metros de costa, que mide coa plantación dunha nova casuarina que funciona de referencia.
Nalgunhas partes a auga atópase a tan só dous centímetros de profundidade, de modo que, cando sobe a marea, esta alcanza a superficie filtrándose naturalmente pola area e catro tipos de plantas enredadeiras que absorben o sal. Sene Diagne canaliza a través de tubos esa auga doce ate a zona na que cultiva pataca, cenoria, berenxena, col, etc.

«As pequenas solucións como as que está preconizando o xefe do pobo de Doun Baba Dièye, chamadas ‘infraestruturas verdes’, son un exemplo a seguir e poderían ter importantes impactos se se replicasen noutros sitios», considera Adrien Coly. O xeógrafo pensa que as infraestruturas duras que propuxeron as autoridades públicas senegalesas xunto con organismos e axencias internacionais nas últimas dúas décadas para frear a erosión costeira, como a construción dun dique en cemento, «son medidas que non teñen sentido: procuran impresionar á poboación coa visibilidade e a inmediatez, pero saben que non son duradeiras».

Actualmente Sene Diagne estaría disposto a comezar a repoboación da illa, pero non quere facelo sen unha ponte que a una con Diele Mbam. «Serían só uns 170 metros, pero permitirían traer de maneira máis sinxela os materiais de construción e non ter que gastar gasolina nas barcas nin abusar da extracción da terra da zona», reflexiona. O mandatario colabora con diferentes universidades de todo o mundo, pero os seus aportes non están remunerados economicamente. En contrapartida, pídelles algo para mellorar a vida da xente da aldea.

Por exemplo unha universidade holandesa doou tres chaves para o consumo de auga potable que se tiña salinizado trala realización da grecha. Agora espera que alguén poda construírlles a ponte.

Revalorización dos saberes locais

«Dende que nacín ata agora estudo a erosión costeira e o cambio climático. A universidade está na miña cabeza», di Sene Diagne. Pensa que o francés «retarda» o desenvolvemento Senegal, «porque fai que a xente non cree pensamento a partir dos seus propios conceptos». O profesor e investigador da Universidade Cheikh Anta Diop de Dakar (Senegal), Cheikh Ba, escribe isto del nun dos seus artigos académicos: «Papa Ameth, así o chamaba eu no campo pola súa sabedoría. O respecto que inspira na súa comunidade é notable. Non estudou, pero coñece perfectamente o esteiro, así como outros habitantes da zona.

Todo o mundo ten unha experiencia específica que contar. Estas experiencias ecolóxicas poden (re)fertilizar posibilidades imaxinarias, xenerosas e optimistas que curarán a conmocionada memoria das comunidades. Estas están traumatizadas pola repentina acción pública que non contou coa súa implicación real e que foi desastrosa».

Para Sene Diagne, o mergullo da illa no mar fíxolles perder «o osíxeno (aire máis puro), disciplina social (xa que alí non había perturbacións) e a esperanza de moitos mozos que hoxe prefiren optar pola emigración»

Na axenda das principais organizacións internacionais desde finais do século XX, a gobernanza das zonas costeiras converteuse nun tema de estudo de primeiro nivel, co auxe da problemática do cambio climático. As zonas costeiras constitúen un conxunto de ecosistemas vulnerables, normalmente moi poboadas e ameazadas por unha pluralidade de riscos: subida do nivel do mar, modificación de correntes, ventos e ondas, e nalgunhas, un aumento das desigualdades consecuencia de políticas desafortunadas desenvolvidas en nome da seguridade dos territorios potencialmente afectados. O traballo de Ba céntrase no caso de Doun Baba Dièye porque o coñecemento incorporado e transmitido interxeracionalmente entre os que el chama «sentinelas do mar» dentro desta comunidade «ten un carácter operativo que se foi poñendo en práctica paulatinamente e recoñecendo cientificamente». Nun contexto de crise ecolóxica planetaria, os saberes endóxenos no eido medioambiental están cada vez máis valorados.

O mantemento dos equilibrios propicios para a vida dependerá das políticas de mitigación e adaptación que teñen que pasar pola responsabilización das poboacións habitantes. Para o Centro Vasco de Cambio Climático (BC3), que desenvolveu en 2022 e 2023 o proxecto Gobernadapt II na zona de Saint Louis, o coñecemento local é «esencial» para «comprender as singularidades do territorio, obter unha visión xeral e avaliar a percepción do risco e as posibles medidas de adaptación». Na entrevista, Adrien Coly non quixo deixar de comentar que a físgoa artificial trouxo tamén impactos positivos. «A entrada de auga salgada reduciu os mosquitos e mellorou a saúde do ecosistema esteiro en Gandiol», sinala. Pero sobre todo subliña que a nivel social produciuse unha forte mobilización dos actores sobre o medio ambiente e o cambio climático. «Formouse unha xeración de expertos nas comunidades», conclúe.