Desde que publicou a súa primeira novela en 1972, Xavier Alcalá ( Miguelturra, Ciudad Real, 1947), converteuse nun dos escritores en galego máis vendidos e lidos en Galicia, con máis trinta títulos editados e máis de 135.000 exemplares vendidos das súas novelas máis difundidas. Entre elas A nosa cinza, The Making of e Tertúlia, que acaba de autoeditar como El calor de la ceniza e A mala sangue en castelán; e Tertúlia revisitada, en galego. Con elas inicia un proxecto editorial propio, a Biblioteca Xavier Alcalá, aspirando a romper as barreiras que, na súa opinión, impón o establishment editorial español aos escritores en lingua galega; e o establishment galego aos escritores a contrafío.
Premio da Crítica Española por Fábula, Alcalá é un republicano anello e ácrata que non dubida en cuestionar o sistema con espírito de adolescente outsider aínda que a súa vida estea chea de éxitos profesionais e literarios. Enxeñeiro de Telecomunicación, doutor en Informática, profesor universitario, letrista dos maiores éxitos da historia do pop en galego, partícipe das revoltas contra a ditadura en Madrid e en Galicia, inmigrante e emigrado, políglota e viaxeiro incansable, fillo dun médico depurado polo franquismo, é un dos humanistas máis relevantes e influentes da historia recente do Impaís Gallego, como el o chama.
Como interpreta que despois de máis de corenta anos A calor da cinza, a versión en castelán de A nosa cinza, fose un dos libros máis descargados en español en Amazon este verán? Amazon é unha porta aberta, para min foi un descubrimento extrañísimo. As vendas empezaron a ir ben en papel e para descargas en dispositivo, pero despois mantivéronse mesmo mellor en acceso á nube. Iso chamounos moito a atención. Hai un cambio total de costumes na lectura.
Por que optou por autoeditarse sendo xa un autor máis que consagrado? Porque estaba farto de que a min e a outros autores que escribimos obra de peso, con boas críticas, con boa acollida do público, nos puxesenn sistematicamente o obstáculo do idioma de orixe. O supremacismo madrileño pensa que, porque algo non fose escrito en castelán, xa non ten mérito. O cal é unha estupidez, porque o público que le en castelán perde a oportunidade de coñecer obras que son máis que satisfactorias.
Chama a atención que sendo un escritor con grandes vendas a través do sistema tradicional teña decidido apostar polo novo modelo. O que me chama a atención é que ningún editor español se teña interesado nunca en máis de corenta anos por unha novela tan vendida, lida e comentada como A nosa cinza. E que conta a verdade da Longa Noite de Pedra da ditadura non xa en Galicia, senón en España. A calor da cinza non é «de Galicia para galegos», senón «de España e para españois sumidos no nacionalcatolicismo máis brutal». Non, nunca unha editorial de Madrid se interesou directamente por ningún libro meu. As traducións ao castelán foron recomendadas desde Galicia ou publicadas por editoras galegas con boa vontade pero sen capacidade de difusión. A excepción é Nowtilus, que, desgraciadamente, entrou en dificultades. Cheira a cota rexional. Madrid mira aos autores galegos «bueniños» e mediáticos, pero un autor de profesión allea á literaria non existe se escribe nunha lingua «menor».
Por que traduciu A nosa cinza por El calor de la ceniza, e non por Nuestra ceniza? Cuestión de eufonía. A idea deuma unha publicista, baseándose no que conta a novela: aínda que o tempo pase, quedan os rescoldos, a cinza quente, e mentres esa cinza dure, hai mocidade.
Por moito que durante a mocidade quixesen abrasarche? Por moi mal que o pasaras, podes seguir no mellor da vida se non te preguntas nada e dedícaste a facer, a facer, a facer, porque segues tendo esa cinza quente que non arrefría. Empecei a escribir a novela con vinte e catro anos, coa cinza da miña infantoadolescencia aínda moi quente, en Lisboa, cando aínda non tiña amigos alí. Probablemente porque non tiña amigos e si tempo libre despois de traballar.
En que traballaba? Facía circuítos electrónicos de conmutación para centrais telefónicas electromecánicas. Era a transición dos sistemas electromecánicos aos electrónicos.
Unha transición tecnolóxica cando aínda non chegara a transición política. Cheguei a Lisboa en plena ditadura de Salazar. Nada máis chegar o meu xefe díxome: “«¡Coidado rapaz, que ti falas moito e aquí non sabemos quen de nós é o da PIDE!”. Referíase á policía política, que tiña infiltrados en todas partes.
Canto da súa propia vida hai en A nosa cinza? Vostede é fillo dun médico republicano represaliado. El calor de la ceniza non é a miña vida, nin a vida da miña familia. A miña nai morreu con 96 anos [a do protagonista da novela falece ao nacer el], e o meu pai non tiña nada que ver con Galicia cando chegamos aquí desde Miguelturra, onde eu nacín. Pero é verdade que o personaxe do pai do protagonista ten moito que ver coa figura do meu. Era forense en Ferrol, e hai pouco souben que se tiña compinchado con outro médico que curaba aos maquis feridos ou enfermos. Cando os mataban, o meu pai calaba que foran tratados ou operados polo seu colega republicano.
Como viviu a súa familia a represión? Chamábana «depuración». O meu pai era un «depurado». Era médico de Asistencia Pública Domiciliaria, unha figura que creou a República, e durante a guerra enviárono a un hospital de sangue, dos que estaban xusto detrás da primeira liña. Bombardearon o hospital, apresárono e enviárono a un campo de prisioneiros. Cando o liberaron, vetárono para exercer en lugares con máis de mil habitantes. E cando lle levantaron o veto, enviárono a Ferrol.
Como vivía unha familia manchega depurada nese Ferrol do Caudillo dos anos cincuenta, cheo de militares, núcleo do franquismo en España? «Non nos podían fusilar a todos porque facemos falta», como dicía o meu pai. Médicos, avogados, enxeñeiros… Seguían sendo respectados aínda que fosen republicanos. E o meu pai era un profesional entregado, aínda que a putada que lle fixeron foi darlle un barrio rural, Covas, sen cota de coche. Tivo que facer unha iguala cun taxista para ir ás aldeas para visitar aos enfermos. E ás veces levábanos a nós.
Criándose nunha familia castelán-falante en plena represión franquista, por que elixe o galego como a súa lingua de vida e como idioma da súa obra? Eu escoitaba o galego nesas aldeas, e en Ferrol, continuamente. O galego entraba en casa a través das mulleres que traballaban nela, varias porque eramos seis irmáns; era o idioma natural dos rapaces de «fóra de portas» de Ferrol, compañeiros desde primaria… Desde neno souben que existía outra lingua. Recordo ás vendedoras rueiras cantando «Quen quere leite?» e «Peóns prós ghatos!», vendendo leite e peóns, pescadiños que agora comemos fritidos no restaurante e que antes eran comida para gatos. O que se produciu en setenta anos dos meus recordos é unha mudanza total. Antes o idioma masivo era o galego, e o castelán falábase relativamente e como un idioma corrompido polo galego ata en boca de xente ben.
En El calor de la ceniza un personaxe pronuncia esta frase: «Galicia morreu ao final da Idade Media, na Segunda Guerra Irmandiña, e desde entón o pobo galego non vive, vexeta». A frase segue tendo vixencia? Que supuxo o franquismo de somnolencia para a identidade cultural e nacional de Galicia? Foi unha represión brutal, sistemática. «No seas bárbaro, no hables gallego, habla castellano, la lengua del Imperio». Eu son un neno da postguerra. A min facíanme cantar o Cara al sol todos os días. Nos seminarios poñíanlles anel de chumbo aos curiñas por dicir unha soa palabra en galego. Tiñan que pasarlle o anel ao primeiro compañeiro que soltase algo en idioma de aldea. O último que o leva ao final do día non durmía na cama… Por iso chama a atención a valentía de quen en 1950 se atreveron a crear Galaxia, unha editorial que só publicaba en galego. A Ramón Piñeiro, o primeiro director literario, chegaron a dicirlle que como se atrevía a publicar libros con faltas de ortografía.
Coma se o galego fose un español con faltas de ortografía? Esa era a doutrina oficial do sistema, si.
Iso explica por que non se reprimía a esas mulleres que vendían «peóns prós ghatos», pero si aos nenos escolarizados que falaban galego. Exactamente. Entendíase que elas eran seres inferiores que falaban mal o castelán, e que a condición para aprendelo era deixar de falar galego. Crecemos con esa idea. E cando se produce un cambio de mentalidade na miña xeración? Como se conta en El calor de la ceniza, cando adquirimos conciencia política. Con catorce ou quince anos.
Conciencia política contra a ditadura? Conciencia política contra o sistema, máis ben. Chegamos ao Preu [o preuniversitario, equivalente hoxe a segundo curso de bacharelato] completamente concienciados. Cando xorde o fenómeno do pop galego? Cando chegamos á universidade. A explosión do 68? Xa estaba todo cociñado de antes. Nós tomamos postura, que foi de gran valentía.
Como se aprendía galego naquela Galicia á que o poder negáballe o seu propio idioma? De ningunha maneira… A primeira gramática galega que vin, e clandestinamente, estaba no Club de Amigos da Unesco que dirixía Rafael Taibo, que era de Ferrol. Alí dábanos clase don José Ramón Fernández Oxea, galeguista consentido por bo profesional, inspector de Educación.
En Tertúlia revisitada vostede rebélase contra a obrigatoriedade de escribir seguindo a normativa da Academia Galega. Contra a norma, si, non contra a gramática. En 1983 eu era presidente da Asociación Galega dá Língua e fixéronnos traballar para conseguir unha normativa de consenso. E cando xa a tiñamos, cunha aproximación á grafía histórica do galego e á do portugués, impulsada polo profesor Ricardo Carvalho, traizoáronnos. E Carvalho foi condenado a damnatio memoriae et abolitio nominis.
Tertúlia revisitada describe todo ese inframundo editorial e narra como un autor se presenta a un premio cunha novela brasileira supostamente plaxiada. Curiosamente, vostede presentouna ao Branco Amor, a novela chegou a finalista pero foi rexeitada por medo a que fora un plaxio e vostede estivese troleando ao xurado. As grandes discusións daquel xurado foron pola normativa lingüística. Algúns membros tomáron a novela como ofensa á Real Academia Galega, onde tiñan poltrona. Pero tamén tiñan medo de que fose un plaxio, a copia dunha novela de aventuras, e que puidesen facer o ridículo, porque nunca leran nada de literatura de Brasil.
Que opina do que supuxo a transición e estes corenta anos de democracia para o galego, para a identidade cultural de Galicia? Díxeno cando se cumpriron corenta anos de A nosa cinza e de Fábula, ambas de 1980 e que contan Guerra Civil e posguerra abominable: non se adiantou nada, porque o problema de España non está resolto. Seguimos vivindo no franquismo, convertido en neofranquismo. Algúns negámonos a votar a Constitución do 78 porque sabiamos que era unha trampa, que España non pode avanzar cunha estrutura socioeconómica baseada nun inmenso poder de todo tipo gravitando sobre un lugar invivible que é Madrid. Fai falta repartilo. Agora mesmo hai unha represión sibilina contra toda forma de cultura que non se corresponda coa exclusivamente hispanomadrileña. Ese é o gran problema. Temos que aclarar se hai España para todos, ou se somos corenta millóns de xente «de provincias» fronte sete millóns da capital do Reino. E hai unha solución, única: unha República policéntrica.
Refírese tamén ao supremacismo lingüístico madrileño do que falaba antes? Observe unha cuestión lingüística. En Madrid xerouse un dialecto madrileñata, ata con formas procedentes do caló, completamente inintelixibles para quen non teña algunha relación con Madrid ou sofra bombardeo mediático madrileño. «Currar», «follar», «molar»… En Arxentina, en Colombia, en ningún país de América teñen idea do que significan. Pero en España impóñense como formas propias do castelán porque veñen de Madrid. Outro exemplo é o leísmo madrileño co acusativo masculino. Como era de incultos ser laísta co acusativo feminino, agora déronlle a volta e impoñen o leísmo en feminino: xa non se di «la llamé por teléfono», senón «a ella le llamé por teléfono».
Como funcionou a democracia en Galicia? En Galicia vivimos en pleno franquismo, con prebendas e descaros franquistas. Como pode seguir sendo presidente da Xunta un tipo que aparece a bordo do iate dun narcotraficante? En que país se admite iso? Galicia está en mans dun mandarín obediente ao establishment que se agarra ao absurdo da monarquía. Baixo o seu desgoberno, o galego non para de perder falantes porque o tratan como a un idioma estranxeiro e sen importancia. A decadencia industrial é manifesta, con blufs como o dos estaleiros. E a fuxida de cerebros en Galicia é alarmante e, como din os emigrados, non se ve perspectiva de retorno. O PP está a converter Galicia en terra de monocultivo rural: granxas de vellos medorentos de perder unha pensión miserable. Son os seus votantes seguros.