En Sabratha, unha cidade a uns sesenta quilómetros ao oeste de Trípoli pódese contemplar, quizais mellor que en ningún outro sitio, en que se ten convertido Libia desde a insurrección que derrocou a Muamar Gadafi en 2011. Antes da revolución, o lugar era sobre todo famoso polas súas ruínas romanas e bizantinas, patrimonio cultural da UNESCO. Agora os turistas xa non as visitan. O lugar é demasiado perigoso para unha excursión. Fai uns anos, unha parella de estranxeiros apareceu degolada nas súas proximidades sobre as toallas que levaran para facer un pícnic. Como en case toda Libia, a inseguridade é total. As milicias islamitas, as das tribos, ou os simples criminais, móvense pola zona con total liberdade. Durante un tempo, mesmo o Estado Islámico logrou facerse forte nesta zona.
Nestes tempos, máis que o impresionante teatro romano das ruínas de Sabratha, o espectáculo é o que se ve desde el: todas as noites o horizonte ilumínase coas luces de ducias de embarcacións que cargan gasolina e diésel de contrabando. Logo zarpan camiño de Grecia, de Malta e de Italia, onde a mafia siciliana se encarga da distribución. É un negocio que move uns 10 millóns de euros, diariamente.
A gasolina non é o único contrabando que sae de Sabratha. Polo día, as praias aparecen estradas de obxectos de todas clases: peites, flotadores, maletas, botellas, zapatos, mantas… É outra arqueoloxía, a dos emigrantes ilegais, non tan distinta na súa linguaxe fragmentaria da das ruínas de Sabratha. Este sector da costa que vai ata Zawiya é o epicentro da industria do tráfico de persoas. O ano pasado case 200.000 inmigrantes conseguiron chegar ás costas italianas partindo de aquí. Polo menos 5.000 morreron afogados, e nas praias de Sabratha e Zawiya tamén é habitual ver os corpos devoltos polo mar, empapados na gasolina de contrabando e o petróleo que manchan o mar nesta costa.
En realidade, Libia nunca se recuperou da revolución de 2011 contra Gadafi. Se o conflito rematou en novembro daquel ano, en xaneiro do ano seguinte xa comezaban os primeiros tiroteos entre os vencedores. As milicias negáronse a desarmarse, rexurdiu a lóxica xeográfica da secesión, reapareceron os conflitos étnicos no sur do país entre árabes, tuareg e tubu. Mala coñecedora da realidade libia, a comunidade internacional tranquilizouse cando se puido elixir un parlamento en xullo de 2012, pero en realidade o país estábase desintegrando rapidamente nun caos armado ao que o espírito da revolución non fixo máis que engadir novas rivalidades.
Cando unhas segundas eleccións en 2014 deron o triunfo a outras faccións, o parlamento saínte negouse a recoñecer o parlamento entrante. Amencer Libio, unha coalición de milicias islamitas aliadas ás da cidade de Misrata, aproveitou para dar un golpe de Estado e facerse co control de Trípoli, a capital. Case simultaneamente, co que quedaba do exército regular libio, o xeneral Khalifa Haftar daba outro golpe de estado en Cirenaica, no outro estremo do país, para opoñerse á toma do poder dos islamitas. O país quedou, efectivamente, dividido en dous.
Os deputados do parlamento lexítimo decidiron entón poñerse baixo a protección de Haftar en Tobruk. Pero Tobruk, un porto importante pero unha cidade pequena, non contaba con aloxamento para tanta xente; así que os deputados tiveron que instalarse coas familias nun cruceiro turístico grego alugado, o Elyros. Era tamén unha preparación prudente para o peor: se as milicias se achegaban demasiado, o Elyros non tiña máis que soltar amarras e poñerse a salvo nun porto estranxeiro. Pero a imaxe dun parlamento e un goberno a bordo dun barco de prestado, unido á terra unicamente polas amarras, era unha desas metáforas que o din todo. Celebrando consellos de ministros na cafetería, mentres os camareiros gregos uniformados servían refrescos ás mulleres dos deputados e os nenos xogaban a perseguirse polos corredores do barco, o Elyros era unha imaxe simbólica, o emblema dun país á deriva.
Era inevitable que este baleiro de autoridade o aproveitase o Estado Islámico. En outubro de 2014 xa tiña unha base en Derna, moi preto de Tobruk e o seu goberno flotante. En febreiro do ano seguinte fíxose con Sirte, a localidade natal de Gadafi. Foi entón cando apareceron por Sabratha, a cidade das ruínas. Cando os norteamericanos bombardearon o seu cuartel xeral alí, matando a máis de corenta dos seus operativos, nos petos dos corpos apareceron documentos que os identificaban como tunesinos. Isto quería dicir que o Estado islámico non só tiña bases en Libia senón que estaba a piques de desestabilizar o veciño Tunes. E aínda así as alarmas da comunidade internacional non saltaron ata que os xihadistas se apoderaron de Ras Lanuf, o principal centro petrolífero do leste de Libia.
A realidade era que a comunidade internacional recoñecera inicialmente ao parlamento de Tobruk como o único lexítimo, pero a súa asociación co xeneral Haftar complicaba as cousas. En principio, Haftar ten o perfil perfecto para recibir o apoio de Occidente na súa empresa por reconquistar o país: antigo xefe militar de Gadafi caído en desgraza e exiliado durante anos nos Estados Unidos, laico, anti-islamita… Haftar mesmo traballou durante un tempo para a CIA —de feito, vivía a poucos quilómetros da central, en Langley, Virxinia—. Pero o xeneral conta co apoio de Rusia, que o está armando a través de Exipto. Como en Siria, a nova guerra fría con Rusia pesa máis que a confrontación global contra o xihadismo. Así que Occidente optou por cambiar de protexido e apoiar o goberno de Trípoli e as súas milicias islamitas do Amencer Libio a cambio de que se enfrontasen ao Estado Islámico.
Esta campaña contra o Estado Islámico non foi ben. Algunhas das organizacións de Amencer Libio simpatizaban abertamente co inimigo, outras, como as procedentes da cidade de Misrata, parecían máis interesadas en facerse co control do petróleo desta rexión que en derrotar os xihadistas. En cambio, as forzas do xeneral Haftar, avanzando tamén contra o Estado Islámico na outra dirección, foron gañando terreo.
A comunidade internacional decidiuse entón por unha táctica diferente. Fíxose que a ONU nomease un «goberno de unidade nacional» que recibiu de contado o recoñecemento internacional. A idea era que os outros dous executivos e parlamentos, o de Trípoli e o de Tobruk, se disolvesen e lle permitisen gobernar. Convencer ao de Trípoli foi difícil, pero ao final a cousa resolveuse con cartos. O parlamento de Tobruk, en cambio, preferiu seguir poñendo as súas esperanzas no xeneral Haftar.
A aposta resultoulles ben aos inquilinos do Elyros. Coa axuda rusa, exipcia e dos Emiratos Árabes Unidos, as forzas de Haftar fóronse facendo, unha por unha, con todas as localidades da costa de Cirenaica que estaban en poder das distintas faccións islamitas. En setembro do ano pasado, xa controlaban todas as terminais petroleiras do leste libio.
Mentres tanto, o goberno de unidade sostido pola comunidade internacional tiña dificultades mesmo para establecerse con seguridade na súa capital, onde as milicias de Amencer Libio o ignoraban ou o ameazaban. Ao final, o seu presidente, Fayez Serraj, non tivo máis remedio que buscar refuxio nunha base naval preto de Trípoli, de onde non sae máis que para viaxar ao estranxeiro.
Ultimamente, parece que a comunidade internacional se rendeu á evidencia de que a súa idea non está funcionando. O resultado é que Serraj viuse obrigado a negociar co xeneral Haftar. Os dous reuníronse en febreiro de 2017 no Cairo. Que o anfitrión fose un aliado de Haftar é revelador. De momento, o único acordo entre as partes é a reunificación de NOC, a compañía petroleira libia, que dividira as súas lealdades entre os dous gobernos. A Haftar ofréceselle un papel prominente nun hipotético goberno de unidade, quizais o control do exército… En marzo aínda non se atopara a fórmula. O Elyros hai tempo que zarpou de Tobruk e volve levar turistas entre Italia e Grecia. No seu lugar hai agora un xigantesco portaavións ruso, o Almirante Kuznetsov.
Pero aínda que está claro que un goberno de unidade lle daría estabilidade ao país, este conflito institucional está moi lonxe de ser o único en Libia. Poderíase dicir mesmo que non é o máis importante. Nin sequera o histórico enfrontamento xeográfico entre este e oeste, entre Cirenaica e Tripolitania, é a razón de todo.
Libia é un mosaico de rivalidades, un exemplo extremo de diversidade hostil, a niveis ás veces obvios e ás veces sutís. Por exemplo, a feroz guerra entre a cidade de Misrata e os árabes das montañas de Nafusa reproduce un conflito clásico entre costa e interior. En cambio, os enfrontamentos entre eses mesmos árabes de Nafusa e os seus veciños amazigh (bereberes) é étnica e determinou que os amazigh se unisen ás milicias de Misrata. Poñamos Cirenaica: a rebeldía inicial de Derna e Bengasi fronte ao xeneral Haftar tiña unha aparencia ideolóxica – son bastións islamitas – pero un fondo demográfico: estas localidades costeiras teñen poboacións orixinarias en gran parte, precisamente, de Misrata e Trípoli, sobre todo nos barrios occidentais, que foron os que máis resistencia ofreceron cando Haftar os conquistou.
Se en Tripolitania o localismo explica moitas cousas, en Cirenaica a clave secreta é moitas veces o tribalismo, que nesa parte do país segue a ser moi forte. O triunfo de Haftar nesta rexión debe moito ao apoio da tribo dos warshefana, dos obeidat e sobre todo dos warfalla, a máis numerosa de Libia. Proba de que na formación das alianzas a ideoloxía é secundaria, os qadhadhfa, a tribo de Gadafi, tamén elixiron o bando deste xeneral exiliado polo ditador. O primeiro éxito de Haftar, a toma de Ajdabiya, viuse facilitado polo feito de que a súa tribo era orixinaria desta cidade; pero para facerse co seu control tivo que prometer que non despregaría alí soldados pertencentes a outras tribos.
O peso da xeografía sobre o conflito libio pode verse aínda con máis claridade no terceira peza do crebacabezas: O Fezzan, a vasta rexión desértica do suroeste. Alí, as vellas canles abandonadas, escavadas na calcaria hai máis de dous mil anos, son o testemuño silencioso de que este foi na Antigüidade o berce da civilización dos garamantes, que desenvolveu unha cultura sofisticada e comerciaba cos romanos, ata que o Sáhara a devorou.
Hoxe só a parte norte do Fezzan está habitada de forma permanente, o resto é hamada (un terreo pedregoso) e area que só sosteñen pequenos grupos semi-nómades de tuareg, árabes e tubu. Pero unha cousa segue a ser igual que nos dourados séculos da Antigüidade: o Fezzan é unha autopista que une o Sahel e a África subsahariana con Europa. Se no pasado a percorría o ouro de Malí, hoxe é o camiño da droga e as armas; por onde antes se conducían escravos condúcense hoxe emigrantes do Golfo de Guinea. As fronteiras de Alxeria, Níxer e Chad forman unha liña de 5.000 quilómetros case imposibles de controlar. O contrabando, en todas as súas variantes, supón o 70 por cento da economía do Fezzan.
O Fezzan é outro país, outro mundo, outra política. Alí o conflito non é localista, porque non hai territorio que posuír, só unha asfixiante extensión de pedras e area. Tampouco pode ser un conflito tribal, porque o odio é entre etnias. E, sobre todo, non é un conflito ideolóxico. Aínda que o Estado Islámico, e sobre todo al-Qaida, lograron poñer o pé no Fezzan, non foi máis que outro síntoma da impunidade.
Alí a loita é primaria, polos recursos. Os tuareg, os árabes e os tubu nilóticos compiten polo transporte do tabaco, do cannabis, a cocaína, as persoas, as armas… Mesmo o uranio. As disputas levan provocados centos de mortos desde que rematou a revolta contra Gadafi. De feito, nun só incidente no Fezzan en marzo de 2012, morreu máis xente que en toda a revolución anti-gadafista. Normalmente, á violencia segue a cooperación. Hostilidade e simbiose son dúas caras da mesma moeda, unha forma de organizar e reorganizar constantemente o reparto.
A cidade máis importante do Fezzan é Sabha, un oasis no que viven unhas 100.000 persoas. Neste lugar perdido era onde Gadafi pretendía fabricar unha bomba atómica. Era alí onde, na década de 1980, os rusos facían probas para o seu programa espacial. Agora é onde conflúen as dúas grandes rutas do tráfico de persoas, a que vén polo leste de Sudán e a que vén polo oeste do Golfo de Guinea. En certo modo, con isto Sabha non fai así máis que recuperar a súa vella condición de centro do comercio das caravanas que tiña hai séculos.
Sabha está poboada por árabes, tuaregs e tubu. Os árabes, todos da tribo Awlad Suleiman, viven nos barrios do norte e teñen boas relacións cos islamitas e o goberno de Trípoli. O concello está nas súas mans, polo que tamén teñen a propiedade de todas as gasolineiras.
A gasolina é moi barata en Libia; non só porque se produce alí senón porque ademais está fortemente subvencionada desde a época de Gadafi. Igual que sucede na costa, isto deu lugar a un rendible contrabando, neste caso cara ás veciñas Níxer e Chad. A infraestrutura do negocio da gasolina foi a que puxo as bases do negocio, en dirección contraria, dos inmigrantes.
Este tráfico de persoas, en cambio, está xa en mans dos tuareg e os tubu, que viven nos barrios do sur da cidade. Eles traen a mercancía humana e entréganlla aos Awlad Suleiman. Grazas aos seus contactos co goberno de Trípoli, estes facilítanlles o camiño ata a costa.
É seguindo ese camiño como chegamos ao punto de partida: as ruínas de Sabratha. Nesta costa, tanto o contrabando de gasolina como o dos emigrantes son negocios que están agora en mans da tribo Abu Hamyra, unha das máis importantes no oeste de Libia. Eles son os amos da veciña cidade de Az-Zawiya, onde os traficantes se pasean con carros de combate polas rúas. A impunidade está garantida, porque tanto o xefe da garda costeira, Abdulrahman al-Milad, un rapaz de 28 anos, como Mohamed al-Qasseb, xefe de seguridade da refinería de Az-Zawiya, son membros desa tribo Abu Hamyra. Incapaces de combater esta mafia, as autoridades europeas acabaron por facer un pacto con eles: a cambio de cartos e de certa tolerancia para coas súas actividades, os Abu Hamyra controlan aos outros traficantes. A verdade é que o farían gratis, posto que son os seus rivais, cos que se enfrontan a tiros cada certo tempo.
Podemos seguir profundando un pouco nestes lazos, nestas relacións máis ou menos ocultas que explican boa parte do que pasa en Libia. Entre eses rivais dos Abu Hamyra, o máis importante é o clan Dabbashi de Sabratah, a veciña cidade das ruínas da que falabamos. Este seu intento de introducirse no mercado dos emigrantes clandestinos hai que entendelo como una expansión de negocio, porque os Dabbashi teñen a concesión da seguridade do gran complexo petroleiro de Mellitah, que está tamén nesta zona. É o centro de operacións da petroleira italiana Eni en Libia. Por Mellitah pasa o 10 por cento de todo o gas e petróleo que se consume en Italia, o país máis dependente dos xacementos libios. Por iso cando todas as demais compañías estranxeiras abandonaron o país Eni non tivo máis remedio que permanecer. O prezo foi un acordo forzoso cos Dabbashi e os seus aliados da milicia islamita do Escudo Libio, vinculada a al-Qaida.
De novo, a ideoloxía conta pouco nesta Libia da post‑dictadura. Os oleodutos que conducen a Mellitah están protexidos algo máis ao sur pola milicia de Zintan, feroz inimiga de Escudo Libio. Máis ao sur, os pozos de onde vén o cru vixíanos – por un prezo – os nómades das tribos Tubu, inimigos desa mesma milicia de Zintan e á súa vez infiltrados polo Estado Islámico.
Sabratha, Leptis Magna… O emperador romano Septimio Severo, que acabou converténdose nun tirano, era desta zona. Moitos anos despois, foi aquí onde se exiliou durante un tempo Idi Amin de Uganda, cando caeu en desgracia. O ditador facía exercicio a diario correndo por estas mesmas praias de onde hoxe saen os barcos do contrabando de gasolina e os botes cargados de inmigrantes camiño de Europa.
É Libia un estado falido? Evidentemente, si. Desde outro punto de vista, sen embargo, é unha maquinaria engraxada, un sistema coherente que funciona con outros criterios, os da economía subterránea. No fondo, é unha reversión á Libia do pasado, a das tribos e as rutas das caravanas. Cando o estado desaparece, imponse a xeografía. As forzas centrífugas que ameazan con dividir o país —se é que xa non está dividido irremediablemente— non son o producto da anarquía senón dunha inercia natural contra a que loitaron inutilmente os romanos, os otománs, os italianos, Gadafi, e agora a Libia da post-revolución. O propio termo anarquía é enganoso. Non hai unha ausencia de poder senón como tal unha competición entre poderes que se solapan pero que responden a unha vontade popular nacida da inseguridade e o afán de lucro.
