Que cada quen sexa de onde desexa. Esa é a única concepción da identidade que recoñece a máis profunda liberdade humana: a do lugar que habita sobre a Terra, máis aló de estirpes lexitimadoras de dereitos de abuso, máis aló do crime que supón unha fronteira, máis aló da burócrata invasión da intimidade que é unha cédula, un carné, un pasaporte. O Sur e o Norte, que son, senón unha metáfora cartográfica do poder e das súas vítimas?
Porque son do universo, eu son dun lugariño que non sae nos mapas, e que se perde baixo un manto de vexetación vizosa coma un monocromo verde na extrema Europa. Se trazo a liña do meu sangue, probablemente as miñas xentes antepasadas habitaron este lugar desde hai centos de anos. Mais canda este sedentarismo ancestral, a memoria é a primeira nómade do tempo.
Se expando o primeiro círculo da grande onda concéntrica da miña identidade, iría de Vilarmao a Castroncelos, e logo á Pobra do Brollón, e logo a Lemos. Pois na estrutura territorial galega imos do lugar á parroquia, para logo aveciñármonos aos próximos espazos do concello e da bisbarra. E xunto aos marcos pétreos que sinalan onde comezan e rematan eses pequenos mundos, sitúanse outros fitos simbólicos que condensan a marca inmaterial da identidade.
Os pequenos lugares parecen non merecer a grande Historia, e a miúdo, incendios devastadores ou pacientes pragas de couza –literal ou metafórica– arruínan os seus arquivos. E acabamos preguntándonos quen somos, soñando coa construción dun humilde mito necesario, para sinxelamente recoñecérmonos como comunidade.
Probablemente isto sentiu Jesús Miguélez Pardo, o bo mestre rural que alfabetizou a varias xeracións de nenos e de nenas de Salcedo, aprendéndolles as matemáticas con cálculos de ferrados e de hectáreas, de canados de leite e olas de auga. Pedagoxicamente avanzado no terrible marasmo do sistema escolar do franquismo, Don Jesús licenciárase en Santiago en 1930 e vivira xa como docente os anos daquela República dos mestres. Moitos dos seus compañeiros perderon a vida a mans do fascismo, outros coma el, lograron salvala gardando aló no fondo dunha memoria traumática o pequeno escintileo daquel ensino laico e progresista.
Así, Don Jesús, en plena posguerra, e naquel diminuto epicentro do universo que é a aldea de Salcedo, non soamente adaptou a ensinanza ao contexto rural do seu alumnado, senón que percibiu, con profunda ollada poética, a necesidade dun mito humilde para aqueles nenos que medraban fóra da Historia, na marxe absoluta dunha cultura que se extingue, que falaban unha lingua sen Estado, e vivían nunha autarquía labrega próxima a ser devorada polo capitalismo.
E mentres pechaba as páxinas da novela que estaba a ler aquela tarde de setembro no corredor, entre espigotos de millo encabado, Don Jesús soubo que a el lle correspondía fabricar aquel mínimo mito que atopara entre as liñas de La casa de la Troya, do afamado xornalista Alejandro Pérez Lugín. Así que unha vez comezado o curso, relatoulles aos nenos as peripecias dun tal «Samoeiro», que a fins do século XIX estudara en Santiago, e que proviña da Pobra do Brollón, coma eles. Sen dúbida, o salto temporal e cultural era o de menos, pois o que verdadeiramente importaba era que un membro do noso clan ficara inmortalizado nas páxinas dun libro. Samoeiro era noso, e por iso, Samoeiro eramos nós.
Durante anos, o bo mestre trasladou xeración tras xeración –primeiro na escola unitaria de Salcedo e logo no grupo escolar da Pobra–, a noticia da existencia do brollonés literaturizado pola pluma dun escritor de éxito. Aquela sona insospeitada creaba unha marca positiva, unha referencia culta coa que se identificar, un algo que nos nomea no mundo.
Co tempo, moitos rapaces da Pobra que pasaran polas aulas de Don Jesús leron a novela de Pérez Lugín para ir ao encontro do Samoeiro, e moitas outras persoas que endexamais abrirían as páxinas dun libro chegaron indirectamente ao eco de Samoeiro, que pasou a formar parte do imaxinario popular do concello de Brollón canda a lenda dos guímaros.
A rúa na que hoxe se sitúa a Casa da Cultura do concello da Pobra leva o nome do personaxe de Lugín, e xa en 1986 nacera a Asociación Cultural Samoeiro, que deu pulo á creación dunha banda de gaitas, dun coro, unha escola de danza tradicional, representacións teatrais, e un senfín de actos culturais que dinamizaron durante unha década a vida do pequeno concello, e sen a cal non podería explicarse a intensa vida cultural das terras brollonesas.
E coma se dalgún xeito o pulo contrapoder de Don Jesús permanecese na memoria de Samoeiro, o labor da Asociación desenvolveuse malia a oposición frontal dunha corporación municipal conservadora, caciquil e ignorante, que identificaba a cultura cos roxos, aos que evidentemente temía por igual cincuenta anos despois da Guerra.
A Asociación Samoeiro deu ademais ao prelo a primeira revista cultural do concello, o Guímaro, cuxo primeiro número se editou en decembro de 1986, abríndose coa alusión ao personaxe que lle daba nome á Asociación.
O personaxe, en efecto, foi o célebre Jesús Samoeiro Torviscón de La casa de la Troya, novela publicada en 1915 e que lle deu un enorme renome literario ao seu autor, Alejandro Pérez Lugín (1870-1926), madrileño de nacemento pero compostelán de querenza, desde a súa chegada a Santiago na adolescencia, onde a súa familia se instalou e onde el fixo os estudos de Dereito na mesma facultade onde estudaba leis o noso Samoeiro.
La casa de la Troya é unha novela costumista, denominada «estudantina», que relata os amores do estudante Gerardo Roquer e de Carmiña de Castro Retén, tendo como tea de fondo a alegre vida dos mozos da tuna compostelá a fins do XIX, con epicentro simbólico na fonda da Troya, convertida desde 1993 en Casa Museo.
O argumento sinxelo, os amores do madrileño –trasunto do propio Lugín–, e a moza galega, sérvelle tamén ao novelista para trazar a súa grande oda á Galicia idealizada pola ollada amable do costumismo pintoresquista. Mais La casa de la Troya é tamén, ou sobre todo, un grande exercicio nostálxico que quere fixar para sempre a memoria dos anos mozos do propio autor, lembrando con afecto o anecdotario común nos corredores da Universidade, nas rúas de Compostela, as trasnadas, os amores, os risos, en fin, todo canto conforma aquela burbulla vital da xuventude universitaria por volta de 1885.
A novela tivo unha extraordinaria acollida desde o inicio e as súas edicións son incontables, converténdose nun verdadeiro éxito de vendas. Foi ademais levada ao teatro polo dramaturgo Manuel Linares Rivas, e as peripecias dos estudantes da Troya víronse igualmente inmortalizadas nunha zarzuela e en cinco versións cinematográficas, a primeira delas xa no ano 1924, unha fita muda dirixida polo propio Lugín.
O certo é que aínda que Lugín, prolífico xornalista, deu ao prelo unha abondosa produción literaria, La casa de la Troya foi, máis aló do éxito editorial, a súa obra máis querida, na que debrocou a memoria da súa propia Feliz Idade. A proba de que estamos ante o elemento central da súa inspiración é que dez anos antes xa escribira discretos bosquexos, que contiñan en xerme o nó emocional da novela. En particular, o conto «Venganza» e a semblanza «Estudiantina», escritos en 1906 e 1904 respectivamente, anuncian o bulicioso cadro coral da Troya, onde destaca a pincelada humorística, caricaturesca por momentos, ao nos ofrecer o retrato dalgúns dos personaxes e situacións.
Samoeiro ocupa precisamente un lugar sobranceiro nas memorias universitarias de Lugín, pois é o personaxe central da «Estudantina» que constitúe a prehistoria literaria de La casa de la Troya. E así, cando en 1904 o autor decide ou desexa volver a vista atrás, e regresa aos anos da ledicia da mocidade, quen xorde, baixo o nome de «Ameneiro» –sinónimo de samoeiro–, é o noso insigne brollonés. E cunha mestura de hiperrrealismo deformante coma os espellos de Valle-Inclán, e de nostálxica recreación biográfica, traza unha humorística e pretendidamente tenra evocación do peculiar compañeiro de outrora, «uno de los troyanos que más éxito y simpatía han logrado en el favor del bondadoso público».
«Amieiro» ou «Don Trombón» na semblanza –«Samoeiro» na novela–, representa o tipo inxenuo, mal estudante, despistado, torpe sedutor, mal axeitado e demodé, protagonista de hilarantes situacións no medio académico no que se desenvolve, como responder ao profesor de literatura que Don Quixote ía subido ao lombo, non de Rocinante, senón dun rinoceronte.
Así, Samoeiro, Ameneiro ou Don Trombón, foi obxecto de chanzas continuas dado o seu particular aspecto e conduta, tal e como sinala Lugín:
Alto, desgarbado, de largos brazos, interminables piernas y cerdoso bigote, que, con las pobladas cejas, formaba el más hermoso juego de cepillos de botas (…). ¿Quién puede olvidar tus chaqués de raro corte, antes llenos de manchas que estrenados; los disparates con que esmaltabas tu conversación amena; los artísticos bandaus con que dividías tu pelo, brillante a fuerza de agua; tu desmedida afición a la política, y aquella costumbre de morder el cigarro… y escupir el tabaco sobre el infeliz que tenías a tu vera?
Malia o ton humorístico que Lugín emprega como nota de estilo na semblanza de Samoeiro, o resultado non deixa de evidenciar como se constrúe socialmente o humor, en base á negación e burla da diferenza: «Desde el punto y hora en que hizo su aparición en la ciudad, la gente moza la tomó con él. Antes fué conocido por el mote que por su nombre. Todas las mañanas, a su llegada, representábase en la Universidad la misma regocijada escena, que no dejaba de repetirse por la tarde en la Rúa y por la noche donde era habido».
A comicidade das situacións das que Samoeiro é branco fácil da gargallada xeral deixa non obstante ver entre liñas o sufrimento do personaxe, que sente sobre si o peso do escarnio: «La vida universitaria fué para él vida de purgatorio. (…) el infeliz movía presuroso sus largas zancas corriendo de aquí para allá en busca de los atrevidos sin que jamás consiguiese dar con ellos. Mas, ¿qué valían esos disgustos comparados con los que le proporcionaban sus estudios?». Neste senso, a miúdo, Lugín fai referencia á pouca brillantez intelectual de Samoeiro: «Él no se explicaba cómo los demás podían aprender sus lecciones. En vano el pobre Don Trombón desojábase sobre aquellos endiablados libros. Nada de lo escrito lograba penetrar en su cerebro».
Agora ben, tras esta caricatura, o propio Lugín parece ser en parte consciente da crueldade da mofa e mesmo se desculpa cara ao final do texto, pois en realidade sempre manifesta un afecto profundo polo compañeiro: «¡Oh tú, mi buen Ameneiro! Si por casualidad llegas a leer estas líneas no me guardes rencor». Mais ao tempo que se escusa, incide na extraordinaria veta humorística da ridiculización do personaxe: «Tu nombre y tus hechos son, más que otros, dignos de ser llevados de una a otra parte por la fama».
E en efecto, parece que Lugín considerou que o nome de Samoeiro debía pasar á posteridade, de modo que o integrou, como membro destacado, á compañía de mozos tunantes da compostelá casa da Troya. Nas páxinas da coñecida novela relátanse polo miúdo as desventuras e ocorrencias de Jesús Samoeiro y Torviscón, un home «de muy buena pasta», paciente, e a cada paso aludido polo alcume de «Ostrógodo» –debido á incorrecta pronuncia esdrúxula coa que se refería ao pobo bárbaro–, ou polas denominacións irónicas que cinguen o escarnecemento da súa aparencia física coa súa procedencia rural: «el dandy brollonés», el «Jorge Brummel de la Puebla del Brollón». Os apelidos Samoeiro e Torviscón aluden precisamente a esa condición rural, así como á metáfora vexetal que identifica o gran corpo do mozo coa árbore.
Por outra banda, unha das anécdotas máis celebradas no que respecta ao señorito Samoeiro –como lle chama agarimosamente a sra Generosa, dona da pensión–, ten que ver co roubo dunhas empanadas por parte dos seus compañeiros, empanadas que el levara desde Brollón a Compostela para o seu valedor na cidade, «el Muy Ilustre Señor y gastrónomo don Ulpiano Mazaira y Cereijo, canónigo de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia Catedral y encargado durante el curso de la persona estudiantil del no menos ilustre señor don Jesús Samoeiro y Torviscón». Lugín desprega aquí unha gran carga irónica dirixida ao cargo, condición e labor titorial do canónigo, así como á procedencia social de Samoeiro.
O feito mesmo da carreta das empanadas, graxentas coma o chaqué do estudante, os seus aprobados por recomendación, a súa tendencia a vestir esaxeradamente ao «último grito» –como el mesmo remarcaba–, a propia feitura corporal desamañada e con chepa, a súa tendencia ao namoramento e a súa torpeza na sedución, a súa linguaxe, o seu estrafalario xeito de tocar a frauta –cuspindo e facendo alarde dun esaxerado sentimento–, as insospeitadas aptitudes poético-musicais que eran comparadas, con chanza, con Strauss e Wagner… deron lugar incluso a frases feitas como «discurres menos que el colchón de Samoeiro». Un personaxe á fin, entrañable, que é bo compañeiro e sabe demostralo cando a circunstancia o require. E esta cualidade parece redimilo de todos os seus defectos nunha novela que exalta, sobre todo, esa solidaria rede masculina de mozos tunantes.
Sen dúbida, o retrato e o relato construído arredor de Samoeiro non soamente pon de manifesto o emprego do humor como arma contra a diferenza, senón tamén a confrontación ou a difícil integración dun elemento da vella fidalguía rural, nun contexto burgués urbano. Probablemente o inxenuo rapaz de chaqué, con modais señoriais de aldea, resultaría entre os mozos estudantes da cidade un verdadeiro anacronismo. E ademais, os seus intereses, onde a súa intelixencia brillou verdadeiramente, seguramente distaban moito dos dos seus compañeiros de troula compostelá. Porque, máis aló do personaxe literaturizado… Quen foi realmente Samoeiro?
Boa parte da crítica sinala a Carlos Pardo Pallín –secretario do concello de Lugo a comezos do XX–, como posible Samoeiro. Pero a realidade é que non existe ningunha conexión de Pallín coa Pobra. Por outra banda, José Nieto Iglesias, fillo de «Nietiño», un dos personaxes de La casa de la Troya, e amigo do propio Lugín, deu, nunha publicación de 1982, outro nome como fonte de inspiración do personaxe de Samoeiro: Adriano Quiñones Armesto, que ficou inmortalizado na novela pero perdido para sempre na memoria literaria.
Na honra daquela mocidade ilusionada e progresista que creou a Asociación Cultural Samoeiro, e na daquel mestre que quixo rescatar o seu nome novelesco e facer del o humilde mito dun pequeno lugar, quixen eu ir á procura de Adriano Quiñones Armesto, atravesando xenealoxías, visitando arquivos, recompoñendo o crebacabezas da historia local que nos explica a nós mesmos explicando quen foi Samoeiro.
Pois ben, Adriano Quiñones Armesto, que chegou a ser fiscal e xuíz municipal da Pobra do Brollón a finais do século XIX, licenciouse en Dereito na Universidade de Santiago en 1886, sendo polo tanto, compañeiro de Lugín e dos mozos tunantes da Troya. Nacera en 1862 en Ponferrada, de onde procede a súa familia paterna. Os seus pais, Adriano Quiñones Fernández de Baeza e Petra Armesto Fernández, pertencían a ricas familias fidalgas, orixinarias do Bierzo e asentadas no Courel e nas terras de Brollón. Ámbalas dúas liñaxes rexentaran desde antigo ferrerías e eran foreiros propietarios de grandes extensións agrarias neste recuncho da Galicia oriental.
Evidentemente, o estudante da Troya tiña que provir da elite local, e como era habitual nestes casos, os xornais da época ofrecen, nos ecos de sociedade, algunhas novas referentes aos persoeiros da provincia. E así en agosto de 1886, o diario El Lucense dá conta da licenciatura de Adriano Quiñones.
Tralo casamento, Adriano instálase en Veiga coa súa muller, e rexentará a granxa, e aí dará mostras da súa especialísima personalidade, que enxertaba unha tendencia á innovación nun medio social anquilosado e conservador como era a fidalguía rural. E é que á marxe do seu cargo de xuíz, Adriano parece interesarse pola experimentación agrogandeira, de xeito que na Exposición regional de Lugo de 1896, figura como gañador dun premio pola súa augardente de cereixas e outro polos seus xirasoles xigantes.
Foi Samoeiro socio fundador da Sociedad Nacional de Avicultores Españoles, e así, aínda en 1934, vinte e catro anos despois de falecer, a afamada revista gastronómica madrileña Marmitón lembraba ao brollonés, na súa sección «España ha enseñado a comer al mundo», como un dos mellores provedores de capóns de España:
En Galicia hace años que un culto y entusiasta avicultor, ya desaparecido, D. Adriano Quiñones de Armesto, que tenía sus parques en Veiga, Puebla del Brollon (Lugo), se dedicó a criar capones, preparándolos y presentándolos como «poulardes», que envió a Madrid, a la casa Lhardy, que le comprometió toda la producción para años sucesivos si continuaban criando aves finas.
Queremos recordar aquí que durante los años de guerra europea Francia no pudo enviar a España sus renombrados «poulardes», y, sin embargo, en los escaparates de los colmados siguieron apareciendo capones finos.
La presentación de tales aves finas no era la misma que la de los antigüos capones de Mans, pero su carne blanca, infiltrada de grasa y su sabor especial eran de las más delicadas y sabrosas de las que se conocen entre todos los tipos y clases de aves de cebo, por lo que los apasionados se declararon partidarios del nuevo artículo.
Na revista Agricultura moderna, dáse conta do «parque avícola» do noso Samoeiro, que cría galiñas de varias razas, patos de Rouen, ocas de Toulouse, coellos xigantes de Flandes, Inglaterra e Rusia… Sen dúbida, unha fauna case máxica que fascinaría os veciños da contorna, afeitos aos grandes ollos das vaquiñas mortas de fame que muaban nas cortes, mentres os señores de Robles preparaban capóns á francesa e imbaban azucre.
Do tránsito entre o século XIX e o XX consérvanse no Arquivo Municipal da Coruña varias instantáneas familiares dos Quiñones Robles que revelan, sobre o nitrato de prata, o ouro que constituía un verdadeiro abismo de clase: entre os pés descalzos da miña bisavoa e os zapatos finos das señoritas; entre os farrapos dos meniños de meu e a lazada de raso no traxe dos nenos ricos; entre o rostro escravo da xeada e do sol do meu avó e a fina pel do señor que cobra rendas; entre a fotografía familiar feita na feira e a fotografía do estudo «Nuevo» de Monforte; entre a ausencia de imaxes do traballo na leira e a imaxe do solaz campestre; a distancia inabarcable que media entre a terra traballada por uns, e a paisaxe contemplada polos outros.
Desde o cimo do cabalo, que se ve? Como se ve o mundo? Desde o cimo do mundo, coroada a testa por un chapeu colonial, só se pode mirar desde arriba cara abaixo: o Norte eran eles, o Sur eramos nós. A ollada vertical, patriarcal e poderosa que imparte a (in)xustiza porque é propietaria de todo canto ve. Samoeiro en efecto somos nós, a historia de sempre, esquecida por repetida, común retorno eterno da desigualdade. Pero é tamén a historia da incomprensión do diferente e do innovador, que sen dúbida foi tamén Samoeiro.
Acaso descendeu do gran cabalo Samoeiro, e nalgún intre, ornado da súa bondade, foi quen de ver o sufrimento alleo ao seu arredor? E penso no mestre de Salcedo, creador dun pequeno mito local a partir dun personaxe literario escarnecido, extraendo daquela chanza un aspecto positivo xerador de luz, coma o xirasol procurando a luz dunha estrela viva.
Adriano Quiñones morreu novo, non chegaba aos 50 anos. A prensa recolleu a nova do seu falecemento o 10 de agosto de 1910. Non chegou a ver, xa que logo, a novela que o inmortalizaba como Samoeiro.
En 1949, dous dos herdeiros da Granxa de Robles, Antonio Quiñones Robles –un fillo de Adriano que foi Comisario de Abastecimiento y transportes na ditadura–, e o seu curmán José Mª Gil-Robles y Quiñones –o político da CEDA e ministro da Guerra en 1935–, venderon a propiedade ao Estado, e así pasou a formar parte do servizo de mellora de gando vacún e prados do «Plan agrícola gallego» (1946). E coma se o espírito innovador de Samoeiro ficara velando o lugar dos seus xirasoles xigantes nunca vistos, a granxa sempre permaneceu vinculada á experimentación agraria. De feito, na actualidade a Finca Robles intégrase no CIAM –Centro de Investigacións Agrarias de Mabegondo (CIAM)–, que sementou de novo xirasoles xigantes o ano pasado, sen ter noticia de que un século antes outro innovador xa o fixera. Pero a Poesía existe e xira tamén procurando a luz.
Hoxe nin rastro queda do esplendor dos Quiñones Robles, agás a memoria popular dos señores e a sombra das súas sedas e o pantrigo branquísimo que case facía ervellar a vista. Alí o meu tío Manolo conduciu o primeiro tractor que rombou polos agros das terras de Brollón apenas iniciada a década dos 60 e empregou a primeira empacadora manual. Alí naceran os primeiros silos de Galicia, a carón do vello hórreo.
A biblioteca da casa dispuña de bibliografía sobre innovación agrícola, e nos anos 50 amosábanse filmes sobre novas técnicas agrarias no mundo. Mentres en vinte parroquias arredor, se seguía roturando a terra cun aradiño de pau e cantaban os carros na chá onde xa ninguén cantaba.
Ao remate desta chuviosa primavera en que isto escribo, puiden entrar por vez primeira no recinto da señorial Granxa de Veiga, antano Granxa de Robles, acompañada por José Manuel Leiras. Ao longo do delicioso e interesantísimo paseo, na gran aira que rodea a casa aínda poden contemplarse un magnífico magnolio centenario que viu nacer a meniña Pilar Robles, e un inmenso abeto de tronco duplo que acolle seis niños de cigoñas.
A carón das instalacións agrícolas, as columnas pétreas circulares propias da zona sosteñen a palleira. Todas as construcións están pintadas de branco e dunha intensa cor vermella sanguínea. O Leiras explícame que esa cor é o chamado «vermello inglés», e que se empregou en recordo á cor das vacas South Devon, unha raza do condado británico que se trouxo en 1952 para facer o cruce coa rubia galega e mellorar a raza autóctona. Nos anos 60, na granxa inseminábanse gratuitamente vacas rubias e os veciños da contorna acudían ao lugar co seu gando. Daquel cruce nacían xatiños avermellados, e en cada casa había unha vaca chamada «Granxeira» en lembranza do lugar onde tal mestizaxe se fixera posible. Non é acaso un poema visual unha granxa pintada co recordo dunhas vacas?
E en fin, a casa grande, en estado de abandono, constituiría un marabilloso pequeno museo da historia agraria galega.
Miro polas ventás do gran comedor e escoito un amiguiño da miña filla falando dos espectros. El parece percibilos.
Volvo mirar polas ventás e penso na inmensa nostalxia do futuro que alí debeu sentir Adriano Quiñones, experimentador coma un mago das galiñas. E tamén sinto nostalxia do futuro que ame o noso patrimonio e reconstrúa aquel lugar como merece. Quizais algún dos meus cromosomas leva inscrita a semente fósil dun xirasol xigante sementado polo peculiar Samoeiro, e aínda contemplado polo meu tío.
Miña mai non quixo acompañarme por non sentir ecoar os pasos do seu irmanciño morto en plena xuventude. Eu fun polos sentir precisamente. Pareceume percibir o movemento espiral que fai o talo novo do xirasol movido polas hormonas; porque a estrutura da súa flor é un tipo de espiral semellante á que se traza na procura da cuadratura do círculo, unha variable da chamada Espiral de Arquímedes, poética do dinamismo da memoria, que nunca se detén, na procura do que somos:
*Quero expresar o meu agradecemento ás persoas que lembraron para min ou me facilitaron a documentación necesaria para recobrar a memoria de Samoeiro: persoal do Arquivo Municipal da Coruña e do Concello da Pobra do Brollón, e os meus veciños e veciñas benqueridas: Lidia da Olga da Pobra, Pablo da casa do Mariñeiro de Castro, os Moreira de Salcedo, Noelia do Castor da Ferreirúa e a súa nai Pilar, Benxamín d’Abrence, Luís Carlos do Bota, e o Leiras que mantén en pé con paixón, esforzo e sabedoría o espírito da Granxa de Veiga. Porque a memoria é comunal, este escrito é de todos nós.
