Fotos: Alba Díaz

A nosa terceira noite en Cabo Verde espertei chorando, aqueloutrado, no medio da madrugada. Pasoume algunhas veces durante o último ano e medio, dende que soubemos que meu pai padece ELA. Logo duns intres, tranquiliceime ao recoñecer as formas da habitación e sentir a respiración da Alba e de meu fillo. Tendo en conta a situación, síntome o mellor que podo a meirande parte do tempo. Meu pai non perde nunca o bo humor –tampouco a miña nai– e estanme a ofrecer a lección máis importante da miña vida. Así que eu tampouco o perdo, malia relacionalo noutra época coa miña falta de intelixencia.

Como non podía durmir, pareceume que era un bo momento pra comezar un pequeno texto de debut na Luzes. Dubidei antes de iniciar estas liñas porque a illa de Sal, seino, é posibelmente o lugar máis turístico de Cabo Verde –e, á vez, unha das súas illas máis áridas–. Dígoo porque, se cadra, soñara outro tipo de reportaxe en illas máis amábeis á acreditación dunha suposta intrepidez xornalística: en Santiago, onde se encontra a capital do país no sur do arquipélago, ou en Sao Vicente, plenas ademais as dúas dunha inxente actividade cultural.

Mais non, seguramente eu non sexa intrépido nin tampouco estudei xornalismo. E ademais son de Lugo, da Piringalla: levamos a periferia no centro da periferia. Como canta o meu irmán Leo: «En lo más hondo». Así que ten certo sentido que rematásemos en Sal. Pero de igual xeito estou persuadido de que o importante é o xeito de ollar, polo que decidimos vir acó a última hora, loitando co pesimismo paradoxal da axencia de viaxes: «Si, ho, non se preocupen, mándennos a Cabo Verde, vainos ir ben».

Motivos, tiñamos: hai uns meses, gravamos en Burela as Batuko Tabanka, o grupo de mulleres caboverdianas que a AELG nomeou Mestras da Memoria o ano da pandemia, capitaneadas pola Antonina Semedo, a súa «matriarca da paz». Fora aquela unha «polafía» espléndida onde, ademais dos ritmos, músicas e danzas rituais das Batuko, estivo Manolo Maseda, peza importante da nosa música, canda a Banda Krioula. Maseda é responsábel directo do encontro musical das Batuko coa música galega e dese disco marabilloso que se titula Djunta Mô. Quedei coas palabras do profesor e activista Bernardo Penabade daquel mesmo día, apelando ao esforzo colectivo realizado todos estes anos pola integración e o moito que queda por facer. Lembro tamén a súa conversa, previa ao acto, nun pequeno canellón con varios alumnos seus –de trece ou catorce anos–, burelenses de ascendencia caboverdiana, que aquela mesma tarde debutaron no escenario declamando os seus propios versos de hip-hop.

Coñezo dende cativo algúns outros mariñaos caboverdianos; un cervense, o Toni, de San Cibrao: xoguei con el ao fútbol en xuvenís, era un verdadeiro talento. Tamén o Balú, seu curmán, quen xogou no Burela, no Xove Lago e no Vilalbés; e lémbrome do Manolo, burelense que xogou comigo nos meus últimos anos no profesionalismo do fútbol sala. Dicíame: «Loisiño, tou desfeito, ho». E o Rui, que foi alumno da Alba, miña compañeira, na escola de San Cibrao. O Rui foi un adolescente singular: houbo unha tempada que andaba a cabalo pola vila; e logo están o Alesander e o Vanpe –por Van Persie, o dianteiro holandés–, de nove e cinco anos, que xogan co noso fillo ao fútbol até a noite na pista de cemento da Praza dos Campos en San Cibrao.

Pero sobre todo lémbrome da Alexandra, unha alumna burelense de ascendencia caboverdiana que tiven na escola de Riotorto. Seu pai andaba embarcado no Gran Sol e a nai traballaba arreo en Burela, así que a nena fora aquel curso a Riotorto a vivir con súa tía. Era o meu primeiro día e o seu tamén. Erguera a man e eu déralle a palabra. Entón preguntou nos seus dez anos se podía recitar uns versos de Rosalía e fíxoo de xeito incríbel e sinxelo pra sorpresa do resto que a escoitabamos, dese modo no que acontece o inesperado na nosa vida. Levo comigo ese recordo como unha das experiencias mellores que teña vivido nunca nunha escola. Pasei anos sen vela até un día nun instituto en Burela, cando se me achegou. Alexandra quería ir á Universidade. Non volvín vela nunca máis.

Así que preparei café e saín á penumbra cálida da terraza do noso cuarto do hotel co meu caderno e os libros: o Ébano de Kapuściński sobre África, que me propuxera ler no avión, Se Obama fosse africano, de Mia Couto, ademais dun libro de vello de contos tradicionais dun misioneiro portugués do século XIX. Entón vin un paxaro. Un pardal pousouse nunha das cadeiras e vagou sen medo arredor da cunca sobre a mesa. El, coma nós, descoñece o futuro, pero non por iso deixa de voar.
Kapuściński… Se fago memoria, son bastante previsíbel: lin a Böhl rumbo a Múnic e a Rubem Fonseca camiño do Brasil; A banda dos nenos de Saviano, cando fomos a Napoli, e o Trench Town Reggae de Hélène Lee cando fomos a Xamaica… Mesmo La Ciudad y los perros na viaxe ao Perú, a Patti Smith rumbo a Philadelphia…

Escribín un borrador que logo arrinquei do caderno para finalmente continuar con este. Sal pareceume dende o ceo unha illa lánguida e dubidamos da nosa elección. Pero, por que? Iamos «de viaxe» ou iamos cara «unha idea de viaxe»? Pra saírmos de dúbidas, onte buscamos un taxi pola nosa conta e axiña coñecemos o noso taxista, Ze, camiño de Santa María, unha das poboacións principais da illa. Deixounos ao pé dun bulevar que percorremos na calma máis absoluta, até que un rapaz se achegou a nós: «Vocês estão no hotel, certo? Eu vim esta manhã. Quer ver o mercado onde minha mãe trabalha?».

Declinamos a oferta e encontramos a igrexa e a escola infantil ao seu carón. Esgotamos o bulevar entre caixeiros que non funcionaban, bares, cafés, salas de baile, modestas casas de cores dunha altura e tendas de teas, agasallos e roupa tradicional. Nunha delas, atrás dunhas cortinas, demos con Samba, o mellor xastre de Santa María. Samba é senegalés, ten vinte anos e chegou hai uns meses a Cabo Verde en barca. Cóntanos, en francés e sorrindo, que aprendeu o oficio de súa nai e escribe o fío do seu destino nunha Singer, moi parecida ás de miñas avoas, que tamén sabían de «nobelos». Buscamos a praia e o mar atravesando a zona senegalesa: un modesto mercado colectivo con varios postos dentro do mesmo. Deixámonos guiar por Demba, quen nos explicou que naquel espazo traballan corenta familias que basicamente viven da artesanía: pezas esculpidas en madeira, colares de cunchas e amuletos feitos con area da praia.

Axiña chegamos ao mar de auga morna, esmaltado co azul maxestoso dos corais. Uns rapaces miraban en fite as ondas, como se o futuro fose chegar nalgún intre, como todas miramos o mar: sabendo que só é unha gran pregunta que ninguén pode responder. Os cans corrían entre nenas e nenos que se botaban á auga nas táboas de surf. E ao lonxe vimos o peirao: unha modesta pasarela de madeira que era un auténtico fervedoiro de xente a media mañá; varias peixeiras arremuiñábanse debaixo dun parasol e limpaban o peixe, alleas a nós. Atúns, peixes espada, douradas, barbos, sargos… Os pescadores ían e viñan nas súas barcas descargando as capturas da madrugada, entre as acrobacias acuáticas dos rapaces que buscaban a atención do turista. Varias crianzas xogaban espidas nunha pucharca ao pé dunha chalana. Porque a illa de Sal nútrese, por todas partes, da xuventude. E a importancia do mar para esta xente vólvese evidente. É onde transcorre a vida e sucede con máis intensidade. Resúltame difícil sacar algo máis ca imaxes impresionistas do que vexo. Pero tamén presinto que toda esta actividade frenética, a da xente do lugar e a dos propios turistas, aparentemente individual, responde a algo que escapa ao noso entendemento, fai parte dalgo máis grande, do xeito en que, por exemplo, un pode ver ao lonxe o voo acompasado dunha bandada de estorniños facendo acordeóns no aire.

Seguindo o consello de Ze, pola tarde buscamos os mellores tragos de Santa María nunha cantina brasileira e, despois, procuramos despegárnolos probando o mar, antes de cear. Achegóusenos un rapaz: «Vocês estão no hotel, certo? Eu vim esta manhã. Quer ver o mercado onde minha mãe trabalha?». Daquela, entendemos o sistema e deixámonos ir até dar nunha vella tenda onde Aissata tentou convencernos de que o metro senegalés, en Cabo Verde, medía oitenta centímetros. Démosllo por bo porque as teas eran fermosas. Ao saír, un rapaz achegóuseme para falar. Pregunteille se el tamén traballaba no hotel e díxome: «Não, mas eu realmente gosto da sua camisa Bob Marley».
A pegada do xamaicano está en moitos lugares de Sal, tamén nas súas paredes cheas de pintadas: «Stolen from África, brought to América»; «Nos cultura, nos força»; «Paz, amor e morabeza»… Ze explicounos que a «morabeza» é a calma hospitalaria do seu pobo. Atravesamos de madrugada as paraxes desérticas da illa no taxi ao ritmo do «funaná» de Tony Fika e Zé Español e cambiamos de sentido ao xeito tradicional: atravesando a mediana de terra entre os dous carrís. As sombras da noite delataban as ruínas das antigas pistas empedradas de finais do século dezanove, unha vez que se lanzou a extracción de sal e a illa xa levaba un tempo habitada. Penso en meu pai. Na ELA prodúcese unha alteración entre o sistema nervioso central e as transmisións periféricas nas que xoga un papel fundamental a motoneurona. E a quietude desta parte do interior da illa contrasta coa axitada vida caboverdiana ao pé do mar, como se houbese unha desconexión entre eses dous mundos.

Antes de adormecer, vénme á cabeza o conto caboverdiano da outra madrugada, Blimundo. Na versión que lin, afástase do canon da fábula moral de animais. Blimundo é un boi forte, libre e amante da liberdade. O Rei pretende matalo porque o seu exemplo podería ser perigoso se o resto fai o mesmo. Entón o monarca fai uso dun neno para capturalo, despois de perder os seus mellores homes querendo usar a forza. O boi é sensíbel á palabra e á canción do neno e déixase engaiolar. Resulta difícil non ver unha correspondencia entre esa imaxe do conto e moita da xente boa que imos cruzando neste país fermoso.

O quinto día, na piscina do hotel, retomei a escrita do texto para Luzes, namentres lía o Mia Couto falando da «cultura da aceptación» e a «construción do inevitábel». Sería esa unha «morabeza» tráxica? Marchamos con Ze, camiño de Espargos, a capital no centro da illa. Subimos ao alto do centro de telecomunicacións, custodiado sen moita gana por un amábel soldado. Dominábase a cidade, chea de edificios de cores de varias alturas, o modesto centro de saúde, a escola, o campo de fútbol e a pequena zona das favelas. Axiña pensei no cerro de Puente Piedra, un dos asentamentos máis poboados de Lima; Sao Caetano, a favela de Recife, no Brasil ou as aforas de Kingston en Xamaica. Mais Sal non sofre esa enorme tensión demográfica que si se dá nesoutros lugares. Alí respirabamos a cada intre o ambiente de violencia e hostilidade, a presenza das metralletas, co vigor que adquire o medo cando un sente o mundo sangrar polas súas feridas.

Cabo Verde está ferido, pero non temos esa sensación. O tránsito dos autobuses era incesante nas rúas de Espargos, neles viaxa moitísima xente nova que entra e sae das quendas de traballo nos grandes hoteis das aforas de Santa María. Tamén un bloque de vivendas sociais aínda en construción: «O salário mínimo é de cento e quarenta euros e o aluguel de uma casa custa duzentos e cinquenta», comezou Ze, que é da illa de Santiago, pero traballa en Sal. «Como você pode viver? E durante a pandemia as pessoas passaram muito mal. Não havia muito Covid, mas quase não havia nada para comer. Todos esses jovens vão para os grandes hotéis. Eles trabalham como garçons, elas limpam os quartos… Quanto essas pessoas cobram? Dez ou doze euros por dia? Quantas horas trabalham? Dez ou doze? O turista paga em euros mas o trabalhador recebe em escudos cabo-verdianos, entendeu, Lois?».

Desprazámonos en dirección ao oeste da illa por unha pista de terra e chegamos a Palmeira, unha pequena vila de mariñeiros, rúas empedradas e casas de planta baixa ao pé do mar, preto dos depósitos de combustíbel do Aeroporto Internacional Amílcar Cabral. A estatua dun pescador preside a incesante actividade do pequeno peirao a esa hora. Os mariñeiros desfilan coas caixas de atúns camiño do lavadoiro, algunhas mulleres comezan a limpalo e outros tan só miran. O peixe revólvese nas caixas como un ollo aberto de todo o vivo que nace ao noso mundo. Namentres, varios homes preparan as redes. Camiñamos entre as casas e as chabolas e cruzamos unha cuadrilla de adolescentes co pelo de cores que ignoran o ambiente dunha disputada partida de «ouril» á sombra, o xogo de mesa por excelencia aquí.

Desfacemos o traxecto e volvemos por Espargos. Ao lonxe, as salinas no medio da chaira desértica. E un pouco antes, o cemiterio e o cárcere. A Alba baixa do taxi de Ze e fotografía unha vella igrexa no medio da nada. As zonas de exclusión e silencio xordo. As salinas descansan sobre o cráter dun volcán e impresiona ver as ruínas dos antigos guindastres, probabelmente de comezos do século pasado. Desviámonos da estrada e imos á beira do mar cara un caseto no medio de ningures onde se anuncia a Shark Bay. Cinco ou seis guías bótanse ao taxi ofrecendo os seus servizos. O medo ás quenllas paralízame, o Loisiño sente o mesmo e rexeitamos entrar no mar. Pero a Alba camiña atrás de Jailson, quen verte uns metros máis adiante sangue de atún na auga. Ao pouco, varias crías de quenlla de corenta ou cincuenta centímetros deslízanse entre as pernas da Alba. Só uns metros máis adiante, contemplamos os desprazamentos á espreita das quenllas grandes, coas aletas sobresaíndo.
De volta no hotel doume por vencido e tiro ao lixo a segunda tentativa de borrador para Luzes. Envío sen obter resposta un par de correos a dous sindicatos caboverdianos tentando confirmar a información do noso taxista. Pero entón escóitolle a Henrique, o rapaz das maletas do vestíbulo, falar dun compañeiro que estivo en Galicia. E decido buscalo, encóntroo e quedo con el pra tomar un trago e falar.

Entra en escena Wilson, chamarémoslle Wilson por pedido expreso del. Ten trinta e cinco anos e é de Vilanova, na illa de San Vicente. A súa mirada é doce, esperta e limpa a un tempo. Traballa no sector turístico e, antes da pandemia, gañou un concurso de proxectos de desenvolvemento convocado pola Universidade de Cabo Verde, en colaboración co Ministerio de Asuntos Exteriores do Goberno español e a Universidade de Vigo. O seu proxecto cooperativo buscaba o xeito de mellorar a conservación do peixe logo da súa captura pra poder promover a súa comercialización cos grandes restaurantes e cadeas hostaleiras existentes en Cabo Verde. Unha das eivas que obxecta Wilson á pesca tradicional, case de subsistencia, é que moitos pescadores non son quen de garantir a conservación das capturas, coa conseguinte imposibilidade de poder comerciar con elas.
Co premio tivo a posibilidade de gozar dunha estadía en Galicia, onde puido visitar varias empresas e fábricas do sector, coñecendo tamén varios profesionais do mesmo. «A comida galega é maravilhosa: adorei Vigo e Pontevedra. E Burela! Mas, sobretudo, a simpatia de muitas pessoas que encontramos pelo caminho. Eles nos fizeram sentir em casa».

Nos últimos meses de 2019, unha vez de volta en San Vicente, puido abrir a súa loja. «Mas aí veio a pandemia e tive que fechar». Dende entón, Wilson traballa no sector turístico e a súa intención é aforrar o diñeiro abondo pra poder abrir de novo a súa propia tenda. Ese é o seu soño. «As empresas aqui exigem muito dos trabalhadores, mas os trabalhadores não podem exigir nada». Preguntado sobre as condicións de traballo do persoal das cadeas hoteleiras afirmou que «o empresário vem aqui para ganhar dinheiro. Ele poderia tratar melhor os trabalhadores, mas isso não precisa ser uma prioridade para ele. Quem deve garantir isso são as pessoas do governo, que ditam as regras do jogo e negociam com as grandes empresas. Mas essas pessoas não estão prontas para fazê-lo». O seu relato é coincidente co de Ze.

O noso tempo en Cabo Verde esgótase, pero volveremos. Lembro entón a cuadrilla de nenos de Palmeira, chamaban por meu fillo e por min. Un deles, de sete ou oito anos, adiantárase e amosounos o pé. Tiña parte da deda gorda en carne viva, medio desfeita, pero non parecía importarlle, todos nos miraban intrigados. «Qual o seu nome?», preguntárame. «Chámome Lois, e ti como te chamas?». «Meu nome é Jerson. Qual é o nome do seu filho?». «Chámome Lois», respondera tamén o Loisiño moi serio. Todos comezaron a rir. «Onde fixeches esa ferida?», preguntáralle entón o Loisiño. «Eu bati na pedra e dói muito, sabe?». Jerson mirábame en fite cos ollos moi abertos. Meu fillo semellaba hipnotizado pola ferida. «Coida ese pé, Jerson, non podes bater na pedra. Vaille curar o pé, papi?». «Si, fillo, vaille curar».

No conto de Blimundo, o barbeiro do rei esgázalle a gorxa ao boi, que confía no neno e soña co amor da vaquiña da praia. O Rei morre ao recibir unha couce fatal do boi. Entón o neno e o barbeiro foxen, pero levan gravada a rebeldía do boi, cuxo único erro foi acreditar na harmonía, a xustiza e a liberdade. É un final críptico e estraño. A experiencia da dor concreta é parecida en calquera lugar, tamén relativa malia indicar un límite do absoluto. Case todas as dores físicas que padecemos, agás as crónicas, resolvéronse no tempo, pecháronse. Pero a experiencia da dor verdadeira, a abstracta que nace do concreto tamén é parecida en calquera lugar. É única, intransferíbel e case incomunicábel. É importante sentila en cada recanto do mundo até contemplar cada unha das súas formas. Erramos ao non mirala de fronte e queremos evitala a toda costa. Porque somos seres humanos, iso está na nosa natureza, somos así. É probábel que viaxar poida ensanchar a nosa alma malia sentirnos pequenos. Hai unha dor en calquera lugar, algo que o percorre todo. Aquí mesmo, diante deste pardal, podo sentir a corrente da miña: a néboa, o picapeixe, o meu río de palabras torpes e pensamentos afiados. É a auga mansa da dor que levamos e estará sempre aí.