Miguel Hernández, de cuxa morte se cumpren mañá oitenta anos, pasou os seus últimos días entre penurias, enfermidades e fame nos cárceres franquistas de posguerra

Yo quisiera ser llorando el hortelano
de la tierra que ocupas y estercolas,
compañero del alma, tan temprano

A Coruña.- Xa estabas ferido de morte pola bronquite, a tise e a tuberculose cando che levaron á enfermería do Reformatorio de Adultos de Alacante, a última das prisións franquistas á que che conduciu a represión fascista.

Rafael Córdoba, aquel axente da policía de Salazar que che detivo por non levar papeis o 4 de maio de 1939 en Moura, unha branca e linda aldeíña de rúas estreitas, xeranios e sol xunto á fronteira portuguesa con Huelva, nunca soubo que a quen entregaba á Garda Civil era a ti.

Entre todos los muertos de elegía
sin olvidar el eco de ninguno
por haber resonado más en el alma mía
la mano de mi llanto escoge uno

Alí, naqueles calabozos do cárcere de Rosal de la Frontera, empezou o teu longo e penoso camiño cara á morte.

Tentaras fuxir a Portugal e cruzar en camión ao Alentexo para escapar do horror que che esperaba. Pero che traizoou, delatándoche, un veciño de Santo Aleixo a quen vendiches o teu reloxo, agasallo de voda de Vicente Aleixandre. Co que che deu por el puideches comprar unhas alpargatas novas coas que quererías seguir camiñando, camiñando e camiñando.

Alpargatas de esparto e tea basta, como as que usabas de crío cando pastoreabas os rabaños do teu pai e escribías poemas de mocidade, pero para adultos, entre a música dos cencerros e os balidos das cabras.

Os teus primeiros días de calabozos e prisións os conta Augusto Thassio en Miguel Hernández, su perdición encontrada. Nas mazmorras do antigo cárcere de Torrijos, xa en Madrid, despois de pasar polas de Huelva e Sevilla, recibiches a carta na que Josefina Manresa, a túa esposa, contábache as súas penurias: recentemente parida, só tiña pan e cebola para alimentarse ela e para alimentar ao bebé. Escribícheslles desde a túa cela algúns dos teus versos máis tristes e fermosos.

En la cuna del hambre
mi niño estaba
Con sangre de cebolla
se amamantaba

José María Cossío, o teu mentor cando traballabas para Espasa-Calpe, ofreceuche refuxio e quixo interceder por ti, como tratou de facer Aleixandre e como logrou finalmente Rafael Sánchez Mazas, fundador de Falanxe, probablemente quen convenceu ao tirano de que fusilarche daba demasiada mala imaxe ao novo réxime, que xa asasinara a Lorca.  Conmutáronche a pena por trinta anos de cárcere. Pero acabaron matándoche.

Tentaras fuxir por Portugal, como tantos outros perseguidos, para tratar de atoparche máis tarde con Josefina e co neno. Manuel Miguel era o teu segundo fillo, porque Manuel Ramón, o primoxénito, morrera ao pouco de nacer. Malditos quen empezan as guerras, que privan a pais e nais do dereito de legar aos seus fillos máis memoria que uns versos de trincheira.

Nacerá nuestro hijo con el puño cerrado,
envuelto en un clamor de victoria y guitarras,
y dejaré a tu puerta mi vida de soldado
sin colmillos ni garras

Dixeron que che condenaban por soldado, cando en realidade querían matarche por poeta, por cabreiro, por aceituneiro altivo. Déronche uns meses de ilusión de liberdade antes de deterche outra vez e pasearche por cárceres e penais: Palencia, onde pasabas tanto frío que nin chorar podías porque se che conxelaban as bágoas; de novo Madrid; logo Ocaña, Albacete e finalmente Alacante, onde chegaches con trinta anos malferido de fame, de malleiras e de pena por non poder ver a Josefina e ao pequeno.

¡Ay, breve vida intensa
de un día de rosales secular
pasaste por la casa igual, igual, igual,
que un meteoro herido, perfumado
de hermosura y verdad

Naqueles meses na galería de condenados á morte do cárcere de Alacante recitábaslle as túas poesías a Antonio Buero Vallejo, quen ría contigo e quen aínda non se dedicaba escribir, só a debuxar. Quen sabe se non foi o teu exemplo o que lle animou definitivamente a facelo? Encargáchelle que che fixera un retrato eterno, polo medo que tiñas a que o teu fillo non chegara nunca a coñecerte.

Buero recordábache introvertido e ensimesmado pero alegre e ás veces cantarín, e tan humano tan humano que che negabas a «comer en republica». Así lle diciades no penal ao feito de compartir os poucos alimentos que enviaban as familias dos presos e que non roubaban os gardas. A ti poucas veces te chegaban porque a túa familia non tiña nada para enviarche.

Contaba Buero que cando che ofrecían «comer en republica», ti, morto de fame, rexeitabas a oferta argüindo que outros presos estaban aínda máis famentos. Ou talvez era que non querías ter máis que a túa muller e o teu fillo, que se alimentaban só de nanas de cebola.

«Ofrecer o pouco que se tiña era normal, pero rexeitalo era dunha abnegación e un desprendemento inaudito», relataba Buero en 1982 nunha entrevista en El País. «Era tal a sensibilidade de Miguel que non se permitía aceptar algo sabendo que restaba alimentos a unha persoa que tamén estaba necesitada».

Yo nací en mala luna
Tengo la pena de una sola pena
que vale más que toda la alegría

Chegaches a Alacante en xuño de 1941, e en novembro ingresáronche na enfermería de onde xa nunca sairías. Alí puideron visitarche Josefina, e o pequecho, e tamén a túa irmá maior, Elvira. A tuberculose devorábache os pulmóns, pero os teus carceleiros non quixeron levarche ao hospital.

«Tiña a ronqueira da morte, eu toqueille os pés e os tiña fríos e con rodais negros», contaba Josefina rememorando a última vez que che viu vivo. «Ao día seguinte aínda foi a miña esperanza para levarlle o alimento, e ao poñer a bolsa no armario rexeitáronma mirándome. Eu funme sen preguntar nada. Non tiña valor de que me asegurasen a súa morte. Fun a casa da súa irmá e lle díxen que Miguel morrera».

Morir es una suerte
como vivir: ¡de qué! ¡de qué manera!
supiste ejecutarla y el berrendo
Tu muerte fue vivida a la torera
lo mismo que tu vida fue muriendo

A túa morte esnaquizounos a todos, mesmo a quen nacimos mil anos despois. Pero grazas a ela e a quen conservaron e honraron a túa historia, a túa memoria, a túa figura e a túa obra, soubemos polo teu exemplo que o que gañou o franquismo non foi unha guerra, senón un xenocidio, un exterminio atroz de xente única, grande, libre e boa, coma ti.

Ao pouco de que che enterrasen, Vicente Aleixandre, que se namorou da túa Elexía a Ramón Sijé, escribiu outra con versos dedicados a ti, e tamén aos teus asasinos:

Sí, esconded, esconded la cabeza. Ahora hundidla
entre tierra, una tumba para el negro pensamiento
cavaos,
y morded entre tierra las manos, las uñas, los dedos
con que todos ahogasteis su fragante vivir

Hai unha lenda que di que morreras cos ollos abertos, e que nin sequera os carceleiros de Franco puideron pecharchos, tal era o afán co que aferrabas á vida. É unha lenda fermosa, pero probablemente ideada ao redor doutro dos teus últimos poemas, Ao meu fillo, que empeza xustamente así.

Te has negado a cerrar los ojos, muerto mío
abiertos ante el cielo como dos golondrinas

Moitos anos despois, en 1984, cando morreu Manuel Miguel, exhumaron os teus restos para devolvelo ao teu lado. E foi como unha metáfora liberadora poder por fin apartar toda aquela terra cos dentes, a dentadas secas e quentes. Foi a maneira de atoparche, de bicarche a nobre caveira, de desamordazarche, de regresarche. Pouco despois morreu Josefina, a túa musa, e desde entón repousades xuntos os tres.

Hai oitenta anos que che mataron, Miguel, hoxe tamén é primaveira e xa empezan a asomar as aladas almas das rosas dos almendros de nata. Lembrarche fai que me doia ata o alento, pero sorte que non son eu o único que che requiro. Cantas cousas das que falar, compañeiro da alma, compañeiro!