Unha das peores lembranzas da pandemia é o que pasou nas residencias de maiores. Non só polas mortes, que xa sería abondo terrorífico: nos nove primeiros meses morreron 509 persoas residentes, o 41% dos falecementos en Galicia por COVID. Tamén porque se fixeron visibles as eivas de funcionamento destas infraestruturas que son o fogar de tantas persoas máis ou menos dependentes nos derradeiros anos das súas vidas. Eivas nos modelos de coidado proporcionados, sobre todo nos centros xestionados polo mercado: privados e concertados. Engádese a todo este desastre a falta de transparencia na información do que alí estaba a pasar. Hai que lembrar que só tivemos datos concretos do que sucedeu no país logo de que o Tribunal Superior de Xustiza de Galicia rexeitara recursos de empresas xestoras das residencias que pretendían mantelos ocultos, e obrigara á Xunta a publicalos. Para non esquecer o que pasou podemos recuperar os traballos xornalísticos de David Reinero en Praza Pública ou o libro de Manuel Rico ¡Vergüenza!. Non é tan áxil a investigación penal, esta non, que está lonxe de rematar, como Rico lembra cada día nas redes sociais que usa para promover que a fiscalía aclare o que sucedeu en Madrid.

Prometeuse dende os gobernos unha reflexión e un cambio de modelo post-pandemia. Os poderes públicos íanse responsabilizar de xestionar directamente, de reducir o tamaño dos centros, de controlar que as ratios se cumpren, de procurar maior participación das residentes na xestión, de revistar protocolos sanitarios… Os meses van pasando, e os anos, e pouco máis vemos que fagan que dar subvencións con fondos europeos para remodelación de centros.

Entre tanto están medrando unha serie de iniciativas cívicas, baixo a etiqueta cohousing, que agrupan en formas diversas de asociación ou cooperativa persoas que asumen e planifican a autoxestión da súa vellez e dependencia, buscando evitar as residencias.

Esta tendencia ten a ver co cambio demográfico: xa non vai haber fillas ou noras que nos coiden de maiores, ben porque xa non temos descendencia, ben porque de tela non a queremos cargar co peso do coidado dunha vellez cada vez máis longa e penosa. As novas familias, as novas tipoloxías de fogares tamén o serán para as persoas maiores. Non estarán marcados polo sangue ou pola necesidade. Serán escollidos e planeados anos antes, combinando soidade e sociedade. Grupos de amigas ou persoas descoñecidas estanse xuntando, comprometendo aforros, tempo, traballo e unha visión de como queren ser coidadas, de como non queren ser tratadas. Gobernos e Parlamentos están ao tanto das iniciativas, publícanse regulamentos e prométense axudas económicas.

Non podemos saber seguro se o medre deste tipo de proxectos é consecuencia directa da pandemia. Presumo eu que agora compartimos unha certa decepción sobre o que o mercado pode ofrecer na contorna dos coidados. Se cadra estase a instalar o convencemento de que o afán de lucro é incompatible con prestar coidados dignos a quen xa non pode protestar e non ten quen proteste por ela. Que incluso o diñeiro non chega moitas veces para ter esa mínima garantía. Mais tamén parece mostrar unha decepción sobre o que podemos agardar do Estado. Poucas prazas públicas e moitas concertadas, pouco control e moita propaganda. A cambio, irse vivir xuntas sen perder autonomía, fabricar novas infraestruturas coa base do servizo por riba da propiedade, xestionadas colectivamente, resulta unha proposta de futuro ilusionante.

Son iniciativas impecables dende o punto de vista da autonomía persoal. Escoller como queres que sexa a túa vellez, investir aforros, tempo e esforzos en facelo realidade. Responsabilizarte da xestión e dos servizos mentres podas, para ti e a xente que te acompaña no proxecto, e que cando xa non podas o faga alguén de confianza. Teñen tamén o valor social de autoorganización, de construción de tecido social. Incluso de recuperación de patrimonio urbanístico e repoboamento rural, e deberían servir como modelo para cambiar as alternativas tradicionais das residencias. Unha iniciativa privada sen ánimo de lucro, un espazo entre o estado e o mercado. O terceiro sector en movemento.

Todo parecen vantaxes. E, como toda iniciativa, se vai como se planifica, así será para as persoas implicadas. Mais desde o punto de vista do que debe ser a acción do Estado para garantir os dereitos que estableceu a famosa lei da dependencia de 2006, a cousa non está tan clara. Entre ampliar e mellorar a prestación de servizos universais e publicar subvencións á iniciativa privada hai moitas diferencias. Incluso se se dedican partidas semellantes nos orzamentos o resultado é ben diferente, como sucede cando se escolle entre construír/xestionar vivenda pública e subvencionar as hipotecas dos particulares que teñen medios para mercar unha vivenda. Ou cando se escolle entre mellorar a sanidade pública e subvencionar as cotas dos seguros privados…

Se o Estado, as administracións, deciden apoiar estas iniciativas como alternativa a ampliar e mellorar os centros públicos, desenténdense en certa medida da súa responsabilidade de xestionar a cobertura de dereitos fundamentais. Destinaríanse eses fondos a quen xa ten recursos, detraéndose de servizos universais que acollen a todas e, como vemos que sucede noutros servizos que deberían ser universais, rematan por deteriorar a calidade deses servizos que acabarán atendendo a quen non ten medios para outra cousa.

Un chanzo máis no camiño que transitamos entre a utopía do estado do benestar e a crúa realidade do da beneficencia, que só se vai ocupar dos que non se poden salvar a si mesmos. Sálvese quen poida!