En 2019 Evo Morales deixou a presidencia de Bolivia. Denunciou un golpe de estado e a ditadura de Jeanine Áñez. Case un ano despois, o Movemento Al Socialismo (MAS) gaña as eleccións á dereita, pero a ferida do masacre de Senkata aínda continúa aberta para a súa poboación.

Evo Morales, expresidente de Bolivia, regresa de Arxentina despois dun ano exiliado e finalizado o Goberno transitorio de Jeanine Áñez, o que considera unha ditadura. O seu partido, Movemento Al Socialismo (MAS) gañou as eleccións con Luis Arce, pero a catástrofe de doce meses atrás aínda está moi presente.

A localidade boliviana de Senkata, no departamento da Paz, viviu os momentos de maior terror do golpe non declarado no país a finais de 2019. A intervención militar provocou aquí unha masacre da que se dá conta neste percorrido por alguns dos sucesos máis terribles da represión aleatoria, en especial contra a poboación indíxena, vítima de vexacións, acoso, disparos e malos tratos.

Martes, 19 de decembro de 2019. Amence no Alto, A Paz. O mesmo clima de tensión de días precedentes. Hai bloqueos, disturbios, marchas e manifestacións multitudinarias.

Non difire este ambiente do acaecido noutras ocasións, mais o que pasará despois sentará un precedente, e fará desta unha data que recordar e un fatídico día para a democracia e os dereitos humanos.

Mariana Encinas, 22 anos e estudante de Traballo Social na UMSA (Universidade Maior de San Andrés), é quen nos aporta este testemuño. A iso das 8.30 baixa dende o seu barrio –un dos 14 distritos nos que se divide o Alto– á facultade, no centro da capital. Baixar do Alto significa coller unha «mobilidade» (transporte colectivo), o máis común é un minibús, pequenas furgonetas xaponesas que arrancan unha vez enchen a cota, de 12 a 16 persoas, sen contar crianzas. O autobús ou o taxi é a opción menos económica.

Xa na estación do teleférico –transporte público que facilita o acceso dende as zonas periféricas ao centro da capital–, percíbese o que este novidoso medio (5 anos de funcionamento) supuxo para A Paz. Moita máis xente puido cursar estudos superiores universitarios, e optar a postos de traballo aos que doutro xeito non terían oportunidade, pois o Alto atópase a 9 km. do centro e a 500 metros de abrupto desnivel. Socioloxicamente, no teleférico pódese facer un resumo da poboación paceña, cando menos dos sectores máis populares.

Mariana deixou o seu barrio, o distrito 6, moi próximo á planta de gas de Senkata, con manifestantes bloqueando os 6 carrís de estrada que o atravesan, queimando pneumáticos, e coas mulleres de «pollera» (saia longa ata os pés, que forma parte da indumentaria tradicional das chamadas «cholas») agardando pola xente que acudía marchando dende zonas campesiñas e mineiras coma Colquiri, Potosí ou Corocoro, para sumarse ás protestas.

Ela continuou a súa rutina con certa normalidade, coma tanta outra xente, pois a vida segue a pesar dos conflitos sociais. Non era a primeira vez que pasaba en Senkata, porque alí está instalada a YPFB, a planta de gas, na que en grandes depósitos se almacena este recurso do que Bolivia posúe importantes reservas naturais. Este gas embotéllase en bombonas e todos os días sae en camións para ser distribuído na Paz. É por isto que uns días de bloqueo a esta planta supón un colapso inmediato na capital.

O bloqueo desta planta, acompañado do corte da estrada RN1 (Ruta Nacional 1), é un recurso utilizado pola poboación alteña para facer visibles as súas reivindicacións. Nesta ocasión, protestaban polos acontecementos que dende o 20 de outubro teñen paralizado o país. Resumindo: as acusacións, non pouco infundadas, de fraude electoral do partido gañador, o MAS (Movemento ao Socialismo), o claro apoio da OEA (Organización de Estados Americanos) a esta versión; a renuncia de Evo Morales ao seu cargo á fronte da Presidencia de Bolivia, mediante ameaza directa de Williams Kaliman (comandante das forzas armadas) o 10 de Novembro; a autoproclamación, o 12 de novembro da Senadora do Movemento Demócrata Social, Jeanine Áñez, coma presidenta transitoria ata novas eleccións. Todo isto, acompañado de graves disturbios nas rúas; nuns casos provocados como sinal de rexeitamento ao levantamento militar acontecido en Cochabamba, en apoio ao novo réxime ou goberno, e o conseguinte levantamento de delegacións policiais en diferentes puntos do país.

Outro motivo de protestas foi a queima de Wiphalas (bandeira de sete cores, que representa os pobos orixinarios), que a poboación indíxena –maioritaria nos censos de poboación en Bolivia, e de ascendencia aimará, quechua e guaraní– interiorizou coma propia. No ano 2009, incluíuse coma símbolo nacional na Constitución, polo tanto ondea, excepto eses fatídicos días, nos edificios oficiais xunto á bandeira tricolor. Tamén, en multitude de casas ou negocios de quen con ela se identifica.

A vaga de disturbios tinxiuse de xestos de vinganza dunha banda e da outra; sucedéronse dende agresións e queima de propiedades a membros do MAS, á queima de 8 comisarías (FELCC, Forza Especial de Loita Contra o Crime), e estacións policiais no Alto, Cochabamba… autobuses municipais incendiados…

Algúns destes actos resultaron sospeitosos de seren realizados previo pago, tanto para danar directamente as vítimas deste feito coma para «favorecelas» a través do cobro de seguros dos bens queimados, por exemplo.

As rúas ardían con cheiro a guerra civil, a poboación botou fóra os seus máis afervoados sentimentos racistas contra a poboación indíxena; uns sentimentos que nestes últimos anos estiveran soterrados, amansados ou simplemente reprimidos; en gran parte polo auxe e apoio que tiveron nos 14 anos do anterior goberno (en 2010 promulgouse unha lei antirracista), que supuxo a participación e representación en todos os ámbitos da sociedade: político, cultural, laboral, educativo…

A iso do mediodía, cando a xente volta ás súas casas para almorzar, Mariana, a nosa estudante, de camiño ao seu barrio de Senkata, recibe a chamada dunha amiga, advertíndolle do que alí estaba a pasar.

Os bloqueos, comúns e aos que ela xa estaba afeita na súa corta vida, convertéranse nalgo que ela non coñecía. Cando o minibús parou para baixar a súa pasaxe na beiravía e dar volta, comprobou que a paisaxe cotiá convertérase na escenografía dunha guerra.

O ceo completamente cuberto de fume negro, da queima de pneumáticos e branco dos gases lacrimóxenos lanzados polas forzas armadas, obrigaban a xente a saír das súas casas para poder respirar, sobre todo con crianzas. Na súa carreira de regreso ao seu fogar, viu unas 15 persoas levadas polo aire ou en aguayo (tecido tradicional con múltiples funcións), feridas ou mortas. Os disparos e os gritos, xunto co enxordecedor ruxir dos helicópteros e avións que sobrevoaban moi baixo o distrito, foi a banda sonora que aterrou e traumatizou de por vida á súa poboación.

Viu o enfermeiro que gravaba un vídeo no que solicitaba recursos materiais para continuar socorrendo a xente que caía baleada. O home foi detido por policías de civil acusado de exercicio ilegal da medicina. O dato confirmouno o Itei (Instituto de Terapia e Investigacións sobre as Secuelas da Tortura e Violencia Estatal). Case dous meses despois dos feitos continuaba detido, sen confirmar o lugar de encerro –nun claro caso de apresamento abusivo–. Nas listas de detención constan menores e persoas discapacitadas.
Ante a escaseza de medios e ambulancias, foi a veciñanza quen se organizou para atender as persoas mortas e feridas, e levalas aos centros médicos.

Cando Mariana conseguiu chegar á céntrica praza 25 de xullo, moi próxima á igrexa de San Francisco –espontáneo lugar de reunión, onde brotaban as bágoas e as primeiras ideas–, recuperada a capacidade de pensar con claridade, decidiu chamar a prensa. Ninguén acudiu, «xa nin a tele vemos, a tele só di mentiras». É a frase máis escoitada no Alto referida aos medios de comunicación, trala cobertura mediática que ofreceron do alí sucedido. RTP, un medio local, foi o único en interesarse na emisión do acaecido en Senkata. A resposta gobernamental foi a clausura da canle durante 4 días. Doaron 7 caixóns para os mortos de Senkata, que en total foron once.

O pai Gechy, párroco da igrexa, decidiu abrir as súas portas, o que converteu San Francisco nun improvisado velorio, depósito de cadáveres tamén. Amais de espazo onde recibir as persoas asasinadas, as súas flores, velas e bandeiras, mesmo se realizou unha autopsia. As familias querían conservar as balas como probas, pois xa se sabía que nos hospitais os informes médicos corroboraban a versión oficial: «as persoas en Senkata matáronse entre elas nos disturbios, pois as balas non eran do calibre utilizado por policía e exército». O párroco tamén xustifica o sucedido o xoves 21 de novembro, cando milleiros de persoas a pé acompañaron os improvisados coches fúnebres, nos que as familias subiron os cadaleitos coa intención de chegar ao centro da Paz.

Presumiblemente, dirixíanse á Praza Murillo, onde se atopa o Palacio Presidencial, coa intención de facer visible a súa situación, e esixir responsabilidades á actual presidenta, Jeanine Áñez, por estas mortes. As impresionantes imaxes da represión por parte das forzas armadas desta marcha velorio, deron a volta ao mundo. Os cadaleitos deitados no chan, ante os tanques, e as persoas correndo escapando dos gases lacrimóxenos.

O párroco angustiado recriminaba esta acción: «as familias querían ser escoitadas no seu sentimento de dor, ían desarmadas, buscaban liberdade e xustiza», «non leven a esta pobre xente ao matadoiro».

Os medios adornaron a versión oficial gobernamental, cos cualificativos de «terroristas, vándalos, borrachos, delincuentes, vagos…», coa conseguinte criminalización do case millón de persoas que viven no Alto, a segunda cidade máis grande de Bolivia. A poboación alteña autodefínese como humilde e ultratraballadora, nun 70% exerce traballos informais, as mulleres son «mañaneiras» acoden ás 5 da madrugada a abastecerse de produtos alimentarios onda os propios produtores ou intermediarios, que despois venden nos mercados ao aire libre, un gran número delas criando bebés, que portean e amamantan coma sempre se fixo; os homes dedícanse á albanelería, mecánica… Moita xente nova cursa estudos universitarios, a UPEA (Universidade Pública do Alto) fundouse no ano 2000. En xeral, a boliviana é unha sociedade moi nova, cunha media de 2,84 fillos por muller.
Un exemplo desta xente nova e loitadora é Maria Cristina Quispe, de 21 anos, viúva de José Tenorio Mamani, de 23, e nai de Diego, de 1 ano. O seu home faleceu no acto dun disparo recibido nun costado que lle esnaquizou as costelas, o corazón e o pulmón. Era mecánico cerralleiro e saíra da casa o martes para ir ao banco. Non puidera traballar en días precedentes polos bloqueos. Nos testemuños das persoas que entrevistei, coincide o argumento da accidentalidade pura e todas son persoas novas, sen militancia política de tipo ningún, que non estaban bloqueando nin manifestándose.

Dende logo que había xente na rúa en Senkata loitando polos seus dereitos e defendendo os seus recursos, representados na planta de Senkata. A xente ten dereito a manifestarse, incluso con pedras e paus nas mans. Tamén é coincidinte, na maioría de testemuños das familias de persoas asasinadas, a parte do corpo na que recibiron os balazos: cabeza ou tórax, o que evidencia que os disparos viñeron dende posicións superiores. Distintas testemuñas falan de francotiradores en edificios ou helicópteros.

Das familias que quixeron contar a súa historia, o que amosa unha ausencia de medo ás represalias –recordemos que as acusación ás que se enfrontan son as de sedición e terrorismo–, atopamos tamén o argumento coincidinte de que a persoa estaba a socorrer a algún ferido. Pode ser un recurso que a familia utiliza para soportar o duelo, pode que a idea do fillo ou irmán morto nunha acción heroica. Resulta crible que así fora, facer branco nunha persoa que está parada atendendo a outra ferida, máis que atinar a alguén en movemento ou pendente dos tiradores.

A masacre perpetrouse ao longo de todo o día, non foi nun momento concreto. Os disparos fan escapar a xente e permiten que poidan saír os camións cargados de bombonas escoltados da fábrica, pois ese era o motivo polo que o exército e a policía acudiu á planta YPFB de Senkata (a día de hoxe fortemente custodiada por militares, nalgúns casos de moi curta idade), escoltar os camións na súa entrada e saída da fábrica.

Loxicamente, tiñan que solucionar a problemática do bloqueo, que non lles permitía esta saída. Segundo Fredy Rojas, novo líder da FEJUVE (Federación de Xuntas Veciñais) do Alto, o 17 de novembro recibiron unha misiva da ministra de Comunicación ofrecendo diálogo, o 19 recibiron a segunda, que non foi contestada, pois nese mesmo día cometeuse a masacre.

Nas imaxes ás que tiven acceso do sucedido neses días, só hai fotografías e vídeos tomados polas familias dos asasinados, ou testemuñas directas, para contrarrestar as miles de fake news vertidas nas redes (falan de centos de miles de novas contas de Twitter nos días das revoltas, todas de seguidores de Áñez e Camacho). Non apreciei que a xente se defendera ou atacara con nada máis que as súas mans núas ou armadas con pedras e tirafondas. As testemuñas din que os muros de bloques da factoría derrubáronas coas súas mans, pois exército e policía estaban a meter persoas mortas e feridas á planta, posiblemente para facelas desaparecer.

A versión oficial argumenta que os vándalos e terroristas alteños posuían dinamita, coa que derrubaron estes muros, co conseguinte perigo que suporía para a poboación facer estoupar cargas de dinamita nas proximidades de depósitos de gas. O que dende os medios non se formula, nin a opinión pública saca a colación, é o perigo intrínseco da localización desta planta tan próxima a un núcleo urbano tan densamente poboado. Planta dende a que non houbo problema en disparar á poboación desarmada, segundo o testemuño do pai Guechy, que tivo acceso a ela en días posteriores á matanza, xunto coa representación da defensa do pobo e de dereitos humanos. Atoparon moitas vainas de bala de tres calibres diferentes. En moitos lugares das rúas de Senkata pódense apreciar os ocos deixados polos balazos, por exemplo nun comercio, no que o vendedor conserva a bala, e describe o lugar dende o que foi disparada.

O escenario de guerra estendeuse polas rúas dos barrios de Senkata. Como pode verse en imaxes cedidas, hai militares con uniforme de camuflaxe en cores marróns e ocres, en mímese coa cor dos ladrillos de adobe das construcións, e os rostros cubertos. Emboscados, disparando os seus fusís, claramente apréciase que non están disolvendo unha manifestación.

Noutras imaxes a policía dispara con escopetas de perdigóns a grupos de manifestantes parapetados tras as esquinas dos edificios, armados con paus, pedras e rudimentarias tirafondas, sen cascos nin ningún tipo
de protección.

Os feridos que acoden aos centros de saúde, moitos non o fixeron e moitos escaparon ou pediron o alta voluntaria, testemuñan, na maioría dos casos, horribles historias dos malos tratos recibidos polo persoal medico: dende non recibir atención e ter que marchar a outro centro médico, a non recibir sedación, ter que pagar por placas ou transfusións (1200 BS, pesos bolivianos, uns 170€ cando o salario medio dun obreiro é duns 2400 BS, uns 340 €), á violencia verbal, con ameazas de ser denunciados e detidos, ou mala praxe. Hai un alarmante numero de feridos que recibiron a alta hospitalaria cos proxectís aloxados no seu corpo, sendo a recomendación médica facer unha vida normal, nunha clara mostra de violencia e tortura institucional, infrinxida polo colexio médico a un sector concreto da poboación. Moitas das persoas afectadas por este trato e por estas prácticas médicas, acoden ao Itei, institución fundada e presidida por Emma Bolshia, na que xunto a un equipo multidisciplinar –formado por un cirurxián, unha psicóloga, un psicanalista especializado en psicotraumatoloxía, un avogado e bolseiros especializados en dereito, psicoloxía, ciencias políticas ou medicina–, traballan no centro dende hai 14 anos. Bolivia era o único país suramericano que viviu unha ditadura (Hugo Banzer Suárez 1971-78) sen centro para a rehabilitación de vítimas da tortura.

A súa fundadora foi refuxiada política en Chile e Suíza, ata que retornou hai 14 anos, e puxo en marcha o Itei. Actualmente, cunha oficina no centro da capital, A Paz –pois a sucursal de Cochabamba tivo que ser pechada pola represión gobernamental–, que utiliza a metodoloxía da burocracia imposible, requisitos moi difíciles de acadar, ou que trocan unha vez cumpridos, que derivan en multas ou impostos moi elevados, e resolucións que adquiren tempos de espera infinitos…).

No Itei ofrecen, ademais de formación, traballos que van da memoria histórica e o deber de restitución, mediante publicacións e informes, a intervencións directas en casos de crisis. Na mañá que acudín á súa sede pararon a dúas persoas: a primeira é Jose Manuel Cono Itusaca, de 16 anos, estudante de terceiro de secundaria que acudiu acompañado da súa nai, Lola Itusaca, de 40 anos. Ferírono en Senkata cando regresaba ao seu domicilio na Ceja: «os militares disparaban indiscriminadamente». Recibiu un tiro na cadeira, o proxectil aloxouse cerca da súa pelve. Trasladárono ao hospital holandés e tardaron moito en atendelo, outros feridos marcharon a outros hospitais. Estivo ingresado catro días, o doutor ditaminou que a súa situación non era tan grave, e que podía facer vida normal. No Itei dubidan dos criterios médicos que están a seguir para dar altas nestas condicións.
Deste mesmo centro médico, o Hospital Holandés, existen testemuños de ameazas a pacientes, neste caso cumpridas pois a doutora María Flores fotografounos e chamou a policía, que acudiu para levalos detidos. As principais acusacións na multitude de detencións arbitrarias que se sucederon nestes días foron: sedición, instigación pública a delinquir e asociación delituosa, cando non terrorismo.

A este rapaz de 16 anos, a axuda que lle brinda o Itei, ademais do estudo e seguimento do seu caso, vai ser o acompañamento a un centro médico onde lle extraian cirurxicamente o proxectil ademais de intentar estar presentes durante a intervención para comprobar e testemuñar que todo se realice de xeito correcto. Ter desconfianza nestes días en Bolivia, e cos casos aos que se enfrontan no Itei, parece o máis lóxico, sen ningunha traza de paranoia ou esaxeración.

Marcelo, o cirurxián que realiza as intervencións no instituto, estase atopando con «novidades» que intranquilizan e arrepían a partes iguais. En comparación coas intervencións que realizaron en 2003, na masacre do «outubro negro» –na que as protestas pola defensa da nacionalización do gas remataron con máis de 60 persoas mortas–, sinala que, na actualidade, as feridas de bala en contacto co corpo fan un estrago similar a unha bala disparada a unha curta distancia ou a «queimarroupa», cando as persoas feridas declaran que o disparo foi realizado a unha distancia entre 100 e 150 metros; con respecto aos perdigóns, en 2003 eran máis doados de extraer, pois permanecían a flor de pel, mentres que hoxe atravesan o músculo, provocando un maior dano físico, e dificultan a súa extracción cirúrxica. Ademais das dúbidas que presentan sobre a súa composición, chumbo nun principio –metal xa de por si bastante nocivo para a saúde–, mais coma novidade existe a posibilidade de que na súa composición inclúan mercurio, pois así o confirman analíticas realizadas en Chile, cos perdigóns utilizados na represión da actual revolta.