Comeza o ano do centenario do nacemento de María Casares (A Coruña, 1922-Alloue, 1996). Son moitos e fascinantes os compoñentes encarnados na súa figura, expresados tanto a través do seu compromiso e actitude persoal, como pola súa exquisita traxectoria profesional nos escenarios. A paixón, o talento, a capacidade de liberación conducen ao recoñecemento universal cara a unha personalidade decidida, valente, de vida complexa. Por iso convén estimular o esforzo arredor dos fastos –oficiais ou non– que nos esperan, poucas veces capaces de aprehender os numerosos matices dun periplo tan libre e autónomo, tan afastado das cadencias do gregarismo.

A modo de breves apuntamentos, imos centrarnos na dimensión simbólica de dous aspectos referidos a varios dos seus traballos artísticos. O primeiro ten que ver co cine, un arte co que Casares só parece alimentar expectativas nos primeiros anos. Logo das décadas dos 40 e 50, despois das colaboracións con Marcel Carné e Robert Bresson, de filmes como La cartuja de Parma, Bagarres ou a locución que nos conmociona en Guernica, das emblemáticas aparicións nos Orfeos de Cocteau, o fervor polo celuloide semella escaso e selectivo, envolto nunha condición mítica, como un tránsito acelerado precoz.

Porén, van ser dous títulos de madurez apenas mencionados nos estudos sobre a súa filmografía, o excepcional documental sobre as pisadas da guerra civil española Las dos memorias (1974) de Jorge Semprún, e La lectora (1988) de Michel Deville, os que nos sorprenden, tanto pola ruptura da imaxe tráxica tópica como pola presenza de elementos persoais e o carácter de escolma a modo de retrospectiva vital que posúen. Neste último filme, orixinal relato sobre unha lectora por encargo, popular no seu momento, a significación é, con asombro, tripla: a súa personaxe, unha viúva «roxa» namorada de Lenin, exerce de mentora política da lectora protagonista, concentrando en pantalla o rico itinerario da responsabilidade moral; recibe o seu único nomeamento aos premios César (actriz secundaria) e deixa ás claras as súas dotes para a comedia, así como as emanacións dun carácter irresistible, franco, lúcido. Moi similar á sensación que nos produce o goce do encontro a dúas voces en 1981 na evocadora entrevista con Joaquín Soler Serrano para Televisión Española do programa A Fondo.

Con Jorge Semprún, figura tamén poliédrica e cautivadora, María Casares garda relevantes paralelismos. Pertencen a familias exiliadas de procedencia ilustrada asentadas en Francia, conseguen logros artísticos sen deixar de ser voces do estrañamento na procura de recuperar o acento republicano, viven fascinados pola memoria e alcanzan o éxito cultural sen que a súa consideración entre nós resulte máis que difusa. Unha síntese implacable das consecuencias da guerra e da esencia do desprazado: glorias nacionais en Francia; exiliados misteriosos e inaprensibles en España.

María Casares forma parte da axustada coralidade de celebridades do desarraigamento cultural e político hispano (Carrillo, Espert, Ridruejo, Montseny, etc) de Las dos memorias. Filme de testemuñas, de memorias recobradas, silenciadas, incómodas, ás veces rutineiras, nada unívocas, a actriz coruñesa vai falar das súas dúas patrias, España («é a que me da a vitalidade») e o teatro, patria creada. A escoita permite asistir á fusión de ambas por medio da filmación duns ensaios de La Celestina en Collioure, localidade última no periplo de Antonio Machado, representante, como Casares, do entusiasmo creativo que cre nas artes, na cultura, na  ilustración, o antídoto contra a aversión violenta do fascismo.

Alcanzamos un segundo aspecto, xustamente vencellado á natureza da labor escénica. María Casares deixa para a posteridade en 1954 en Avignon a épica da súa Lady Macbeth, dirixida por Jean Vilar. Antes e despois desta peza representa dúas obras en Lyon que escenifican a intensa dor presente dun recorrido global cheo de tonalidades. En Jedermann de Hugo von Hofmannsthal, un home próspero resulta rexeitado por todos na súa última hora de vida. Na peza teatral de Paul Claudel El padre humillado aparecen resumidos, baixo outras premisas –unha Roma papal decimonónica–, os estilemas da procura moral de Casares, da paixón amorosa ao conflito familiar. Desfilan sen estar Albert Camus, Santiago Casares Quiroga, Gloria Pérez Corrales, a súa irmá Ester, residente forzosa no lugar da barbarie, ou André Schlesser, o actor alsaciano amor de Casares curiosamente marxinado pola literatura sentimental vertida sobre a historia artística.

María Casares aparece constantemente como metáfora, apóstrofe da memoria. Memoria privilexiada das artes, da súa terra de orixe e do exilio. Memoria literaria sensible, rebelde, vehemente, exemplificada precisamente nun dos libros memorialísticos máis xeniais e singulares. Desde o seu refuxio en Alloue, onde, como lembra Arantxa Estévez, lucía, nas paredes do despacho, un cartel publicitario coa célebre consigna da súa cidade natal («La ciudad en la que nadie es forastero»), foi memoria e conciencia do regreso imposible da República. Foi memoria do regreso imposible a unha cidade, A Coruña, que descubriu tarde que as prácticas da vida cortesá teñen consecuencias futuras dificilmente reparables. Foi memoria da infancia dunha résidente privilégiée para a que «o tempo galego, o das mareas e as lúas» merecía un eterno e destacado lugar. María Casares foi sempre, e sobre todo, memoria.