Celebración da vida

Existe en Galilea un lago coa forma dunha arpa primitiva. Á súa beira de auga doce preparaban as redes os pescadores aquela mañá de maio hai máis de dous mil anos. E nomeaban, un por un, en arameo, os aparellos da pesca. Seguramente unha muller daquel mar interior cosía unha rede púrpura, e os meniños xogaban a ser homes fabricando palangriños de fondo.

Namentres, no castro de Castroncelos, a miles de quilómetros, en Galicia, unha moza baixaba por auga á fonte cunha rústica ola de barro, e un cativo contaba unhas contas de vidro cuxo brillo o fascinaban, case tanto coma o feito de que chegaran de lonxe, atravesando un mar que nunca vira nin podía sequera imaxinar.

Se puideran por un intre comunicarse uns e outros, seguramente as crianzas se comprenderían no xogo e as mulleres entenderían a dureza das súas vidas, sen necesidade de mediar palabra, nin do arameo de Galilea nin do baixo latín de Galicia. Pero máis aló da humildade da súa existencia, estaba a piques de unilos unha gran creación lendaria.

No Libro dos libros que é a Biblia cóntase como á orela daquel lago con forma de lira apareceu o fillo dun carpinteiro e dunha moza humilde, chamado Xesús, e que os pescadores o seguiron como se segue  un líder revolucionario que cre no poder do amor. Levaba, quizais, no bico un cantar e na fronte unha estrela.

Mar de Galilea

Xacobe de Zebedeo, alcumado «fillo do trono», quizais polo seu forte carácter, soltou decidido a rede das mans e foi despedirse da súa muller, que quedou ao cargo da casa e dos fillos no lugar de Cafarnaún namentres seu home marchaba a un destino incerto, fascinado polo discurso de igualdade social do seu amigo. Foron aquelas mulleres anónimas dos discípulos as viúvas dos vivos da Biblia.

Xacobe acompañou a Xesús na súa aventura revolucionaria ata a fin, e canda el viu volver da morte a filla de Xairo, e ouviuno falar así no cume daquel monte: que a ventura sexa cos humildes, pois eles herdarán a Terra. Outros dixeron que o seu amigo convertera a auga en viño nas vodas de Canaán, e mesmo que calmara un terrible trebón no mar, que resucitara a Lázaro, que multiplicara pans e peixes para alimentar a multitude. Xa se sabe como é a xente. Pero para el, Xesús era aquel rapaz idealista, que chorara co medo no Hortal cheo de olivos, sabendo que ía ser asasinado a causa das súas ideas, asumindo as consecuencias e mantendo ata o final aquilo no que cría. E por iso, por fidelidade a aquela forza natural do amor e a intelixencia, arriscou tamén a vida espallando, trala morte do amigo, a memoria do seu benquerido carpinteiriño de Nazareth.

Logo a lenda quixo que fose Xacobe, tamén chamado Iago, ou Xaime, quen, atravesando medio mundo, chegase ao noso final da Terra transmitir a mensaxe de Xesús, e que, trala súa morte a mans de Herodes aló polos anos 40 do século I, os seus quixesen depositar o seu corpo decapitado no lugar de Galicia. Aquí chegou nunha barca de pedra que aínda traería o saibo daquela pesca milagrosa ás beiras do Mar de Galilea, cando Xesús lles enchera as redes para amosar o inmenso poder da poesía.

Translatio na barca de pedra

            O mar das cunchas, as augas da vieira venérea anteceden a lenda xacobea e aliméntana coma un substrato precristián de vida alén das prédicas, e do poder, e da pedra dura sobre a que se edificou o gran negocio da Igrexa. Ese mar das cunchas necesario para lembrar a liberdade da fluidez primeira, da creación lendaria fronte ao mandato unívoco que sinalou unha tumba, e sobre ela ergueu capela, e ergueu igrexa, e ergueu catedral inmensa, e ao seu arredor unha cidade levítica centro da cristiandade de Occidente.

A superposición dos poderes e dos intereses creados ao longo de séculos foron engadindo novas capas na configuración da imaxe xacobea, e a carón da iconografía de Sant-Iago peregrino portador da vieira emblemática, xorde na loita medieval contra o pobo musulmán a imaxe de «Santiago Matamouros». O galeguismo cristián de Nós, Castelao e Otero fundamentalmente, sinalou de xeito recorrente ao longo das súas obras, a confrontación entre a imaxe violenta do Santiago Matamouros da cultura castelá, fronte a aqueloutra, conectada ás orixes da translatio, ao camiño e polo tanto á natural apertura da cultura galega.

Por diante da nosa casa en Vilarmao pasa o chamado «Camiño de Inverno», Camiño Real ao longo do cal eu tanto lin e estudei, coma unha peripatética discípula de Aristóteles, poñendo os meus pés nos pés dunha Historia nunca contada. Cando eu era nena ningún peregrino transitaba esta vía esquecida, que fai máis fácil o tránsito en inverno como alternativa aos altos do Cebreiro.

Cando eu era nena, un domingo decateime, con abraio e con temor, que aos pés do cabalo da imaxe do Santiago da igrexa parroquial, xacía un pobre home sobre o cal non só podían verse as patas do cabalo senón a espada mortal do Santo. Aquel día chorei, sen que ninguén me vise, axeonllada no banco duro de madeira e ferro da igrexa parroquial de Santiago de Castroncelos. Era acaso aquela unha mensaxe de amor?

A aquel primeiro cuestionamento infantil seguiron outros na adolescencia. Así, observando a distribución dos fieis no templo aldeán, constatábase en primeiro lugar que había unha segregación por sexos: as mulleres e nenas sentabamos do lado dereito, e homes e nenos do esquerdo. Mais había unha lei non escrita que estaba por enriba desta segregación: no lado esquerdo, diante de todo, tiñan o seu lugar reservado os membros de familias poderosas da contorna. Eu vía con interese sociolóxico como naqueles primeiros bancos non rexía a segregación sexual porque a ela se superpoñía outro poder antigo que eu aínda non comprendía ben. Así, sentadiña nos bancos das mulleres de casa humilde, canda todas elas, aprendín visualmente a diferenza de clases e de xénero. Moitas daquelas mulleres foran, ata non había moito, por auga ao pé do Castro, coas olas á cabeza, igual que dous mil anos antes fixeran aqueloutras contemporáneas da esposa do mariñeiro Santiago de Zebedeo, cuxa onomástica celebramos desde hai séculos no meu pequeno lugar.

A igrexa de Castroncelos érguese nun fermoso outeiro pre-courelao, ao pé do Camiño, e das súas orixes románicas conserva aínda a torre do campanario. No seu camposanto repousan sen lápida os meus bisavós e trasavós, e a carón da lousa que cobre a súa materia medrou un pequeno carballo, porque a vida se abre paso. A poucos metros, no adro, polo día de Santiago, as nenas e nenos de varias xeracións sentimos no peito a alegría do estoupido dos foguetes. Algúns ían correndo tras das varillas que se espetaban no campo.

Igrexa de Santiago de Castroncelos

Ningún de nós pensaba no Santo nin no rezo e nin sequera na lenda e no camiño de peregrinación por onde quizais pasaran xentes doutrora fuxindo das neves de Pedrafita. Non. Nós eramos felices coa roupiña de estrea, pensando na orquestra, no baile, na verbena, nos humildes tenderetes dos xitanos onde mercabamos un chifre, unha bonequiña, un algo precioso de plástico que se rompía facilmente, pero que máis ten.

Tradicionalmente faciamos a primeira comuñón o día da festa. Eu fíxena o 25 de xullo de 1982, e, coma todos, imbei a oblea co temor de morder o corpo de Cristo, e apenas bebín o viño coa impresión que me causaba pensar que por mor da transubstanciación, aquel líquido era no meu padal o sangue do Señor. Eu, que tantas veces merendara sopas de burro canso, migando con furor o pan nunha boa cunca de viño novo ou de viño co dulce…

Aquela mañá, miña mai e máis eu adornamos a igrexa con gladíolos e rosas emprestadas dos veciños. Lucín un vestido de niño de abella que non me gustaba moito, pero que ía ser útil pois logo poderíanmo encoller do longo e servía como vestido das ocasións. E cunha boa lazada no pelo saín triunfante do último sacramento que recibín.

Na casa había unha cámara de fotos, que un tío lle regalara ao meu irmán, pero como non había cartos para os carretes e o revelado, endexamais se fixo unha foto con ela. Así que se estreou o día da miña primeira comuñón, co resultado final de estar o carrete podrecido pola falta de uso e quedei sen unha imaxe daquel día senlleiro. Entón, uns días máis tarde, o meu tío volveu co seu aparello novo, e volveume retratar ataviada coas galas da festa, pero esta vez non no marco da igrexa ou do adro, senón no Camiño Real, sobor do po e das pedras de granito daquela estrada sen asfaltar. Naquel lugar do meu paseo, das miñas lecturas, do meu estudo, naquel espazo de tránsito a miúdo adornado polo perfecto círculo da bosta das nosas vacas, que volvían do monte cheas trevo e sono.

Olga Novo, primeira comuñón, retratada no Camiño de Inverno

Na nosa cultura tradicional non se festexaban os aniversarios, os homes contaban a súa idade polas quintas do servizo militar, e ás veces mesmo descoñecían a data exacta do seu nacemento. A maioría eran asentados no rexistro o día de feira. Así pois, as festas verdadeiras xiraban arredor dos labores agrarios e a festa do patrón.

Os días antes do Santiago, a aldea rebulía na limpeza de ventás e chans, con sosa cáustica e lixivia, baldes de auga quente e cepillos duros. Había que asear a vivenda pró Día grande. Desde a ollada urbana e burguesa, a hixiene da casa de aldea era escasa porque non se comprendía o carácter utilitario da mesma. Coas cortes e cortellos abaixo, a vivenda do piso superior podía acoller en ocasións a artesa do pan, un saco de penso, un caldeiro dos porcos enriba da cociña de leña, as vellas táboas do piso manchadas das pegadas dos zapatóns do traballo no campo. Unha herba, unha flor, un pequeno escaravello que viñera pendurado do chapeu, unha formiga, unha folla de millo, un cachiño de verza, a para dunha pataca, a carouba dunha cereixa…

Os días antes do Santiago a casa transformábase por dentro e por fóra. Meu pai encalaba o corredor, miña mai ulía a anís, miña irmá fregaba pratos, meu irmán limpaba as cadeiras, as contras, as alacenas, miña tía facía roscas, un añiño do curral perdía a vida… E un brillo inesperado escintilaba sobre a pobreza.

Cada casa era un epicentro que parecía imantar durante tres días as pólas familiares que se achegaban desde lugares máis ou menos remotos, e o sangue emigrado remontaba a corrente coma os salmóns, para volver ao tobo matriarcal onde todo perduraba, coma se a cultural tradicional fose para sempre un ente estático. Algo de todos nós se recompoñía durante un día, ou unhas horas. Unha ledicia comunal inmensa, froito só de verse xuntos.

Benigna do Pescado e os seus fillos, nunha festa de Santiago nos anos 60

Durante moitos anos, unha mesma persoa ocupouse de pedir prá festa: o Ricardo de Tarro percorría as festas da contorna coa caixa para xuntar os cartos. Para min era a encarnación do Día de Santiago. Trala súa morte, foi a rapazada e os membros da Asociación de veciños quen se ocuparon de organizar o evento. Verbena e queimada a véspera; misa o día grande, festa e verbena; e o día da festa pequena, de novo misa na honra a Santa Ana, e festa ata a madrugada. Pero hai máis de cincuenta anos, un ano que veu fresco, o segundo día da festa alguén decidiu á noitada prender unha fogueira e asar un touciño, e desde aquela instalouse o costume trocando o vello touciño por panceta e pan centeo e unha cunca de viño. Asar os anacos correspondentes a cada núcleo familiar na punta dun espeto a rente do lume deveu un calado rito de paso para os mozos, e un precedente local das festas gastronómicas que, na honra á santa memoria da fame, percorren de punta a punta o noso país.

O remate era sempre aquel círculo popular bailando todos xuntos a muiñeira de Chantada. Aquela danza case de consenso tribal poñía o ramo á festa, tralas cancións de moda e o baile a miúdo amenizado polas «animadoras», cuxo corpo era un reclamo nos carteis da festa, e que no fondo agochaba a escura estrutura patriarcal que tamén se evidencia(ba) nas orquestras.

Eu contaba os días que faltaban para a festa. Amaba a inminencia da chegada das curmás, do neno poeta, da gran rede cromosómica que se despregaba ante min coma un mapa xenético só disposto a bailar, a comer, a celebrar a vida tras dun silveiro, cun bico clandestino, unha cita prá verbena, un mínimo roce nun baile agarrado. Aló antes matábase a ovella máis vella, cuxa carne negra sabía a gloria; roxábase o forno e batíanse ducias de ovos para o roscón e as roscas, rezando para que as claras alcanzasen o punto de neve, e que o azucre non alampase ao facer o almibre; e chegada a hora do café metíase no pote un tizón para escurecer un algo aquela auga con menos café ca ilusión. Aló antes, cando o meu pequeno mundo aínda era unha mazá perfecta e nel non faltaba ninguén, sacaban en procesión o santo ataviados cos zapatos e o traxe novo, e nas fotos podo recoñecer o esplendor de antigas xuventudes anticipando a miña propia existencia.

Procesión do Santiago en Castroncelos, anos 60

Coma se dun ancestral ritual se tratase, minutos antes de rematar a festa, desde o pequeno palco un dos membros da comisión pedía o relevo para o ano seguinte e entregaba o ramo aos novos «ramistas», sempre homes, pois no fondo este feito non deixa de ser un recordo das «compañías de mozos», de orixe, polo menos, medieval. Pois era a mocidade masculina quen asumía a norma e organización de determinados actos na estrutura social da comunidade.

Quedar sen festa era un síntoma de certa decadencia material e espiritual da parroquia, era no fondo unha vergonza que sinalaban con xocosidade as parroquias veciñas. Por iso, con certo orgullo contaba sempre meu pai que o Santiago se celebrara sempre desde que il tiña memoria, e que só se quedara sen festa o ano da guerra. O segundo ano que non houbo balbordo de festa foi precisamente o ano que el morreu, coma se un loito comunal se impuxera de maneira azarosa. Aquela tarde fíxosenos o silencio máis denso, coma se o noso pequeno orbe reclamase o estoupido dun foguete, o eco dunha orquestra ao lonxe, o rombar dos coches subindo cara o campo, o trafego do bar do Adreano, as portas abertas da cantina do Chaca, o lume ancestral con olor a touciño, os veciños de Piñeiros, de Martul, de Castroncelos e Vilarmao.

A carón de todos eles, botarei hoxe un baile por ti que non estás, papá, para trocar o loito persoal e antropolóxico na festa e celebración que tanto amabas. Porque sabías, coma ninguén, lucindo o teu xersei rubio no medio e medio do campo, que a vida segue e se abre paso.

Xaime Novo –no centro de amarelo– asando a panceta en 2005

 

 

 

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail