Estaba lavando no pozo de Saa unha peza de roupa cando ouviu tras de si un berro que lle pareceu deter a corrente da auga e escapoulle das mans a saia, que baixou aboiando río abaixo:

            Manuela, Manueliña! Deixa todo, a mamá está morta, a mamá está morta!

Manuela, Manueliña, é a nai da nai da miña nai. Manueliña, co sangue detido naquela hora das once en punto da mañá, érguese coa vista fixa na saia que galopa sobre as augas e, sen dar palabra, bota a correr cos seus peíños descalzos cara ao seu irmán maior, Manuel, que ceiba berros ao ar e esbracexa coma se o mundo estivera a piques de se acabar. E en efecto, o seu pequeno mundo aínda redondo e intacto coma unha mazá madura, remataba alí, naquela hora, naquel lugar. Porque toda perda é o final do mundo tal e como o coñecemos.

No pequeno horto que forma un triángulo equilátero entre o río Forgas e o río Lebrón, xacía morta Carmen Carreira, da casa de Venas do lugar d’A Pousa, en Saá. A noite anterior houbera vendaval e dixéralle ao seu home: mañá hei ir apañar as castañas do castiñeiro do noso hortiño, que con iste aire inda han de caer ben delas. Remexeuse no xergón e durmiu tranquila oíndo a corrente do río e o ar que bruaba na portada do patio e entraba polas mil regandixas das táboas e das lousas daquela casiña vella. Aquela casa que lles doara o vello Venas no ano 1878 a cambio de atendelo, e que agora era o seu fogar.

Pola mañá, en efecto, colleu o seu cesto e encamiñouse ao horto con forma de triángulo. A pequena parcela que formaría a base do triángulo, apuntando á Igrexa, era da casa de Estanqueiro, e naquel diminuto espazo tiñan os veciños un castiñeiro. A terra do pico do triángulo era o noso horto, bañado pola confluencia de dous ríos que se unen alí para formar un só: o río Saa, afluente do Rubín, afluente do Cabe, afluente do Sil e do Miño.

Se ollamos o hortiño desde a casa de Venas, vémolo coa punta cara abaixo. No pensamento arcano, o triángulo coa punta cara abaixo simboliza o principio feminino, a matriz, a Lúa, a Gran Nai, a auga… Alí finou a nai da nai da nai da miña nai.

Pousou o seu cesto e comezou a apañar as castañas que o vendaval tirara de noite. Algúns ourizos flotaban no río. Achegounos á orela cunha varanca e foinos gardando mollados. Había que aproveitar todo, pois a fame era moita e tiña tres fillos que manter: o Manuel, o Ángel e a Manuela. Con eles vivía tamén o seu sogro, xa moi ancián e encamado, que esixía moitos coidados. Pensou no moito que lle gustaba a calduda ao señor José e alcanzou co garabullo a última castaña do río. Cando xa estaba limpando as mans ao delantal disposta a volver para a casa, apareceu no horto a Rosa de Estanqueiro, rubia coa rabia, e berroulle:

-Ladroa, estasme roubando as castañas!

-Non, Rosa, non, estou apañando das nosas que caeron ao chan e á auga do río.

Mais Rosa viña disposta á batalla dialéctica e continuou acusando en falso á súa veciña Carmen da casa de Venas, que notaba como lle batía o corazón no peito e por momentos parecía faltarlle o ar ante a insistencia enrabexada da outra. Chegou un intre no que apenas ouvía os berros da Rosa, lonxanos xa, coma se a furia se proxectase desde o alén a aquel triángulo de terra e de castañas. Mais a forza da verdade e a dignidade mantivérona en pé e díxolle á Rosa:

-Eu nada che roubei, e senón, que caia morta aquí mesmo.

E alí mesmo caeu, vítima dunha afección cardíaca, que herdou a súa filla, e a filla da súa filla. Enterrárona no cemiterio vello de Saa, hoxe en desuso, onde medran as silvas e ninguén acertaría a dicir onde se encontran os seus. Naquel espazo simbólico onde se perderon os nomes xacen a comunidade ancestral, os amores e os odios, a Carmen e a Rosa.

A Rosa, aquela muller que pasou á historia do humor local como o paradoxo da fealdade á que lle poñen nome de flor. Disque unha vez foi á feira á Pobra e andaba a probar espellos, e o vello da casa do Caravel de Lourente -que tampouco era moi agraciado-, preguntoulle:

–E logo Rosa, que tanto rebuscas aí?

Ao que ela respondeu:

–Pois ando buscando un espello, pero todos dan mala cara.

E entón o Caravel sentenciou, con gran mestría retranqueira:

–Ai Rosa, Rosa, o que a ti che puxo Rosa e a min Caravel puido quedar ben canso!

Inexplicablemente, moi pouco tempo despois da morte da miña tataravoa, o meu tataravó casou coa Rosa, que pasou a entrañar o arquetipo da madrastra: a que procura a beleza reflectida no falso espello. O seu recordo chega a min coma unha muller dura, traballadora, que maltratou os tres nenos que ficaran orfos, e que pechaba a arca do pan con chave.

Unha mañá o Manuel foi traballar a viña ao sitio das Rozas, preto do lugar de Lourente. Tardaba en volver ao mediodía, e a súa irmanciña comezou a inquietarse. Probablemente o sobresalto da súbita morte da nai activara nela un coñecemento intuitivo, unha sorte de alarma  destinada a protexer e a salvar a quen se ama. Cando chegou á viña atopou o Manuel deitado  sobre unha gabela de toxos, perdido o coñecemento polo esforzo do traballo feito sen probar bocado. Os veciños do Viñal axudaron a transportalo ata a casa. Sentárono onda a lareira e a Manueliña suplicoulle á Rosa algo de alimento para reanimar o irmán desfalecido, pero ela dixo que non, que agardarían a que chegase o pai, e negouse a entregar as chaves do arcaz onde gardaba o pan e o pouco alimento que había na casa.

En canto chegou o pai, Manueliña contou o sucedido e el, sen mediar palabra, agarrou o machado foise cara o arcaz, cheo dunha rabia antiga que probablemente gardaba nos seus adentros desde aquela mañá de outono en que a Carmen perdera a vida no horto de entre os ríos. Desfacendo dun golpe a pechadura da arca, dixo: nesta casa nunca máis estará o pan pechado pra ninguén. Así é como na adega da nosa casa de Venas se conserva un deses obxectos que deveñen símbolos e que contan por si mesmos a intrahistoria e o pensamento dunha familia que sempre tivo o corazón do lado das esquerdas.

Pouco tempo despois da escena do arcaz, Manuel marchou pra Cuba e nunca máis se soubo del. Atrás deixaba a fame, a dor, a orfandade. O Ángel marchou traballar ás minas do Bierzo e en Parada do Sil formou unha familia humildísima, cuxo rastro perdemos nos seus netos. Marchou da pobreza ao alén sentenciado pola silicose. E a Manuela ficou na casa, destinada -como era costume ao ser a serodia-, a levar a casa e atender os vellos.

A miña bisavoa foi unha muller sabia no goberno da casa e das terras. Levou adiante a familia e morreu aos sesenta e seis anos gastadiña coma se tivera cen. O día en que estaba a lavar no río aquela saia que a corrente levou ata o mar que ela nunca viu, aquel día acababa, en realidade, de chegar á casa. Era unha nena de apenas doce anos e marchara de criada a Pinel. A fin de mes o pai ía coller o xornal que a nena gañaba na casa na que servía e mais na vía, pois traballaba picando e carretando culeiros de pedra sobre a que asentan os raís do tren no que ela nunca montou, e no que marcharon á emigración os seus irmáns, o seu home e os seus netos.

O día en que estaba a lavar no río aquela saia que a corrente levou ata o mar, acababa de regresar á casa pois o seu avó encamado precisaba coidados permanentes e foron por ela a Pinel, para atender do ancián. Aquel día viñera descalza desde Pinel, como descalza ía picar pedra á vía, como ía descalza ao río. Porque a miña bisavoa, coma tantas outras meniñas e meniños pobres que levamos soñando nos xenes, andou descalza ata os dezaseis anos.

Xa moza casou e tivo unha filla, á que por suposto lle puxo o nome da súa nai morta, Carmen. Erguíase moitas veces con noite para abrir a auga da rega, ía á arada a romper o día, e mentres seu home marchou para Cuba á corta da cana de azucre ela ficou soa á fronte de todo, e teceu soa a súa tea, sembrou soa o seu nabal, soia foi por leña ao monte, e soia a viu arder no lar.

O seu home regresou con obxectos fermosos de alén-mar: vasos de cristal, un xogo de café e un machado, probablemente aquel co que cortara cana en Cuba ata enfermar de morte. Regresou xa para morrer, con cartos para mercarlle o Batán aos curas, xa que era un ben eclesiástico.

O batán no que a Manuela mazou e suavizou o liño e a la para facer mantas e cobertores cos que escorrentar o frío da húmida casa de Venas, fronte por fronte do río Saa. E mentres o seu home ía perdendo a vida ante os ollos impávidos da súa filla Carmiña, que tiña catorce anos, a Manuela tecía no tear a súa soidade, tan próxima que case lle podía tocar coa punta dos dedos entre fío e fío, entre baraza e baraza, entre novelo e novelo.

Primeiro orfa, e agora viúva e cunha filla mociña ao seu cargo, Manuela foi quen de traballar as terras e administrar os bens da casa. Sendo analfabeta facía as contas de cabeza sumando e multiplicando por reais, ou cebaba porcos que logo vendía ou ían á subhasta das Ánimas no adro da igrexa. Intelixente, tenaz e boa. A Gran Nai que brilla con todo o seu fulgor no triángulo do horto entre ríos.

Pero sobre tódalas cousas, na súa mente permaneceu a lección do arcaz sen chave: cada vez que cocía, gardaba un boliño de pan para os mendigos. Aquel bolo estaba reservado ao primeiro pobre de pedir que se achegase á portada da casa de Venas. Unha vez seica o seu neto maior, o Pepe, que estudaba no seminario de Sarria, despediu, sen lle dar esmola, a un vagabundo dicíndolle: Vaia con Deus. E a Manuela reprendeu ao neto: Iso é o que vos ensinan os curas? E quixo que o seu neto maior comprendera a lección solidaria do reparto dos bens dos pobres cos aínda máis pobres.

Na longa xinea feminina da casa de Venas non conservamos imaxe ningunha da nosa bisavoa Manuela, que finou o 18 de maio de 1946. Mais entre o escaso dote que miña nai trouxo de Saa ao casar atópase unha manta de tear, en cuxo centro sobrancean dúas iniciais: M.F.

É esta a humilde pero inmensa e sincrética sinatura que non fica estampada de puño e letra na documentación, nas escrituras patriarcais do patrimonio, non. Esta é a sinatura vital dunha muller analfabeta e pobre que andou descalza ata os dazaseis anos e que deixou a súa pegada nun produto do seu labor artesán, unha manta ancestral que protexe do frío do mundo. E contemplo con emoción durmir a miña filla cuberta pola herdanza de quen tanto traballou para que hoxe saibamos ler o seu nome.

M.F. Eu quero proclamar, canda a miña nai, a miña tía e as curmás, na voz coral deste querido xineceo noso da casa de Venas, coa memoria amorosa da bisneta que descende da túa fame, o teu nome e apelidos: Manuela Fernández Carreira, que teciches ti soa o tear de todas.

Hai algúns anos, cando lle ouvín por vez primeira á miña tía Amparo a historia da súa avoa Manuela, escribín unha «Danza da bisavoa descalza», que hoxe reproduzo aquí, agradecéndolle a transmisión sempre xenerosa, sempre conmovida, do noso común bosque de cromosomas.

DANZA DA BISAVOA DESCALZA

Pietá pietá

a miña bisavoa pasou fame

e a min

o calcio da linguaxe

aliméntame os ósos.

Andou descalza ata os dazaseis anos

co arcón do pan pechado con cadeado

fascinada polo brillo dunhas letras

que non entendeu nunca.

Desde nena sen querer

destápome os sesos pola noite

e así sinto as túas tripas falándome

coma un oráculo.

De súpeto o mundo entra en min como nun transo

e sei que a túa fame segue viva:

non conseguiches levala contigo

enterrada na tumba do teu estómago.

Non descansa a miña bisavoa descalza.

Estame tragando o abismo

como unha acuarela de Turner

estás tu disposta a romper o día

cunha aixada

na canteira

onde as únicas maus de muller son as túas

e desde que sei todo isto

vou rabiosa e tenra polos camiños

cravándome á verdade coma se fose unha agulla

estou escribindo isto cos teus liviaos

orfa pequena

estou dando a entender a túa dolor a mordiscos

sábelo ben

desde o alén

lavo no pozo do río Rubín

as túas maos lumpenproletarias

luzo a túa escoliose coma un ornamento astral

deixo que a gravidade me presione as vértebras

e mas enrosque á terra no Castro da Roda

pode a túa herdanza xenética

seguir carretando pedras ó meu carrelo

ata que me tumben

estou entrando na fase granítica

reverbero o meu sangue ó instante

máis feliz da túa vida

e co teu tecido celular fago unha saia de flores

para estrear o día da nosa señora

canto che gustaría… Querida bisavoa:

Ando roendo raíces e soños sós.

Dóeme o ventre e a lucidez faime verte

na noite menstrual divina

onde locen as estrelas que contabas de pequena.

Non descansa a miña bisavoa descalza

e agora eu

que teño a idade dos metais…

son a remota mente

arráncome do teu rastro á razón

vou a onde me leva o teu tímpano

coma unha cigana errante cantando a Maldoror

bótolle os cans á túa dor maldigo o trigo negro

que non comiches

que se pudra a raíz do poder que non che deu de comer.

Tantas veces sentiu a túa epiderme o pánico

tantas veces fuches a romper o día

cunha machada ó aire

tantas veces a túa mai morta sobre as augas do río

cantou para que durmiras

unha aria entre as troitas…

ancestra miña pequena orfa.

E aínda agora

a lúa vella saca a túa porta de quicio

morde á túa bisneta que fala co sílex de madrugada

fago chispas coa lingua

a xeada baixo os teus pés pequenos

é un pensamento que crispa

debería aprender a morder

e que se pudra

que se pudra a raíz do poder

que non che deu de comer.

Pasa as páxinas da miña mente

esta voz invisible que acaso eras ti

deixa que morda coma a boa ladroa de lume

e fume e entrego na danza o carozo da alma

porque

non descansa

a miña bisavoa descalza

non descansa

a miña bisavoa descalza.