Galicia é a comunidade autónoma con máis vivendas vacías: 1.863 por cada 10.000. No eco dese parque inmobiliario desocupado, resoa o de sempre: xente sen casas, casas sen xente.
Habería que escribir nestes novos anos vinte un libro cuxo título imitase aqueloutro de Rafael Dieste. A casa baleira sería agora o texto impreso na capa, colocado alegoricamente no medio dun cartel branco coma os que penden das fachadas en ruínas. A imaxe dun edificio alto ilustraría a novela de non ficción e, na contraportada, a sinopse desbordaría a actualidade. As páxinas interiores protagonizaríanas as caras e voces anónimas que habitan alí onde o sistema as deixa estar.
A rúa. Un albergue con conta atrás. A casa eterna dos pais. Un piso minúsculo e inadaptado ás necesidades persoais e familiares. Unha vivenda que tamén é a do maltratador. Un apartamento cun alugueiro que supón preto da metade do salario de cada mes. Un piso de estudantes que cae a cachos. O dereito constitucional a unha vivenda digna e axeitada esboróase apenas ao pronuncialo e mirar arredor.
Na outra beira desta incongruencia, 3,5 millóns de fogares deshabitados en España. Son datos do censo realizado polo Instituto Nacional de Estatística (INE) no ano 2011, o último dispoñible en materia de poboacións e vivendas por tratarse dun rexistro decenal. Galicia encabeza a listaxe das comunidades autónomas con máis vivendas baleiras: 1.863 por cada 10.000. No eco dese parque inmobiliario desocupado, resoa o de sempre: xente sen casas, casas sen xente.
En alugueiro
Mina Galván é a presidenta e voceira da plataforma Stop Desafiuzamentos Lugo. Implicada na busca activa de solucións para aquelas persoas con dificultades vencelladas á vivenda, analiza a situación e repara no forte incremento do prezo dos alugueiros: «Medrou moitísimo, moitísimo. Non fai falta falar de rúas que xa de por si son máis caras, senón que pasa tamén noutras zonas que tradicionalmente tiñan prezos máis baixos. Hai uns anos igual atopabas un piso familiar por 450 euros. Agora resulta que xa che piden case 600 euros por un piso similar ou de condicións inferiores».
Se ben é certo que a pandemia de coronavirus puxo freo neste aspecto, as estatísticas que manexa o Observatorio de Vivenda de Galicia amosan esa tendencia á suba xeneralizada desde o ano 2015, aproximadamente. As variacións máis acusadas déronse na cidade da Coruña. Alí, o prezo medio dun alugueiro pasou de situarse nos 400 euros a superar os 530 no período abranguido entre 2014 e o primeiro cuadrimestre deste 2020.
«E que persoa ou que familia pode permitirse pagar iso?». Mina Galván entende que esas cifras non encaixan «de ningunha maneira» coa realidade social galega e cos salarios «precarizados» que perciben as persoas traballadoras. Tales desaxustes poñen difícil para moitos inquilinos ou potenciais inquilinos o pagamento das cotas e redundan en emerxencias habitacionais. «A perda de vivenda en alugueiro por impago de rendas mensuais aumentou moitísimo nos últimos anos. É un tema sanguento».
As cidades dos turistas
A este caldo de cultivo hai que sumarlle agora outro ingrediente máis: o da turistificación e a sementeira de pisos orientados a este tipo de viaxeiros eventuais. Con data do 1 de setembro, constaban 11.511 inmobles deste tipo inscritos no Rexistro de Empresas e Actividades Turísticas (REAT) da Xunta de Galicia, unhas 1.000 máis que as que se contaban hai tan só catro meses. Estímase que a cifra real de aloxamentos de uso turístico é incluso maior, o que dá unha idea da dimensión deste negocio, que no seu conxunto xa acapara máis prazas ca o sector hoteleiro tradicional.
Os propietarios agoiran maiores beneficios e reinventan a explotación deses edificios de seu, mentres as axencias inmobiliarias ven como se vai reducindo a oferta de vivendas en alugueiro tradicional. «En Santiago de Compostela cada vez é máis complicado atopar un piso de estudantes axeitado», quéixanse dende a Asemblea Nacional de Estudantes Galegas (ANEGA). «Hai menos pisos, e os que hai están en moi malas condicións. Os caseiros e as inmobiliarias aprovéitanse da situación e, ao saber que non quedan moitos pisos dispoñibles, non se molestan nin en arranxar os que ofrecen eles».
Quen fala é Manuela Nores, integrante de ANEGA. Entre as reivindicacións da asociación está a de facer ver que a problemática da vivenda en Galicia non é allea ao colectivo estudantil. As consecuencias non son outras que aturar unhas pésimas condicións de habitabilidade –que, por suposto, teñen efectos negativos no rendemento académico e demais aspectos da vida diaria–, así como a paulatina expulsión do estudantado cara as aforas das cidades universitarias.
«En Santiago xa era practicamente imposible atopar vivenda no casco vello. Non hai pisos, pero tampouco servizos. O mesmo pasa na zona norte», quéixase esta moza. «Só queda o barrio do Ensanche [no centro-sur], pero é que agora xa se están vendo bastantes casos de estudantes que teñen que alugar na periferia da cidade».
«Cremos necesario que se regule o mercado do alugueiro», piden dende ANEGA. «Antes do coronavirus e coa aproximación do Xacobeo, as previsións que tiñamos eran terribles. Nun só ano, o prezo do metro cadrado subira un euro».
Á marxe da sociedade
Todas estas prácticas coas que os fondos de investimento relamben os beizos instálannos nun camiño escuro. O informe FOESSA sobre Exclusión e Desenvolvemento Social (2019) revela que 1 de cada 5 galegos está en situación de exclusión; isto é, unhas 470.000 persoas. O estudo sinala a vivenda como o principal factor xerador de exclusión social en Galicia, mesmo por diante do emprego.
Con semellante escenario ante nós, cabería esperar das administracións unha resposta firme e decidida. Así a todo, as solucións que se ofrecen quedan moi lonxe de adecuarse ás necesidades reais e fan que «as actuacións dende os servizos sociais teñan un perfil paliativo e estean máis baseadas na pura asistencia ca na adquisición de dereitos reais», segundo explicaba a traballadora social Sagrario Fernández nun artigo para Praza Pública.
Ela e mais o cineasta Xosé Bocixa lanzaron a mediados de ano un documental que debulla o conflito: A vivenda: un ben social?, de libre acceso en Youtube, que recompila os testemuños de persoas afectadas, profesionais da intervención social, expertos académicos… que van tecendo as arestas dun problema común. E é que se moitas non enfociñamos nese buraco, será case sempre grazas á nosa rede de apoio.
«Necesitamos políticas de vivenda pública, que non é o mesmo ca políticas públicas de vivenda», destaca nun momento da peza o arquitecto e investigador en urbanismo Iago Lestegás. Un pouco antes, coma quen deixa xa no aire a pregunta, o xeógrafo e catedrático da USC Rubén C. Lois González apuntaba: «Temos unha forte crise de vivenda, pero vivenda sobra. A cuestión é: onde se sitúa a política de vivenda?».
Na busca da vivenda social
A resposta (en termos de construción de vivenda social) está clara: moi por detrás da media europea. O Eurostat e o Observatorio Housing Europe, de novo con datos do 2011, cifraban a porcentaxe de parque de vivenda social de España nun 2,5% respecto do total de vivendas principais, fronte ao 9% da media dos estados membros da Unión Europea. Os Países Baixos (cun 30% de vivenda social), Austria (24%) e Dinamarca (20’9%) lideran a listaxe dos países máis avanzados neste sentido.
Pola súa parte, o informe máis recente do Observatorio de Vivenda e Solo (2020), dependente do Ministerio de Transportes e Axenda Urbana, advirte que España non chega a ter nin sequera unha vivenda social por cada cen habitantes (0’5). Tamén aquí se evidencian diferenzas notables entre comunidades autónomas. Euskadi e Estremadura (1’4 e 1’3, respectivamente) parecen entón o espello no que mirarse (e non conformarse) dende Galicia, onde tan só contamos con 0’3 vivendas sociais para cada 100 habitantes.
Non obstante, o Goberno galego minguou a súa oferta de vivenda social. «Segundo o INE, pasou de haber un número de 3.840 cualificacións definitivas en 1997 a haber só catro en 2010 e oito en 2018», lembraba Sagrario Fernández, traballadora social. Non só iso, senón que o procedemento para acceder a ese sistema torna unha odisea na que a sorte xoga un papel fundamental. «As persoas que máis o necesitan, precisamente, son as que moitas veces quedan fóra».
Contábao no documental Patricia López Iglesias, nai separada. Despois de deixar o domicilio no que convivía coa exparella, quixo solicitar unha vivenda social. Os requisitos volvíanse imposibles, ao pedirse un mínimo de ingresos anuais de algo máis de 7.000 euros: «o ano anterior non traballara e non chego a ese mínimo. Agora non podo facer unha xornada completa porque teño que coidar a miña filla. Non podo traballar para pagarlle a alguén que coide a nena».
Entre as solicitudes aceptadas, un sorteo decide quen son os beneficiarios das poucas vivendas dispoñibles. «Pódeche tocar ou non tocar. Se tes a sorte de conseguila, tes que dispoñer dun mínimo de 2.000 euros para dar de alta a auga, a luz, para facer o seguro, pagar a comunidade…», ademais do resto de trámites e gastos parellos ao fogar.
«Sei de xente que tivo que renunciar á vivenda por non ter eses cartos para acceder a ela», compartía Patricia. Noutros casos, a renuncia vén pola inadaptación do lugar, por exemplo, as dificultades de mobilidade ou a diversidade funcional do solicitante. Actualmente, son máis de 15.000 as persoas inscritas no Rexistro Único de Demandantes de Galicia.
«As axudas que hai son insuficientes» e «desactualizadas», en palabras da activista Mina Galván. Fala do bono social, a única liña de subvencións existente para o alugueiro de vivenda antes da chegada da covid-19. Ás veces hai que «facer malabares» para ver que se pode conseguir coas contías ligadas ao bono e a escalada dos prezos dos pisos, explica.
Sen casa non hai seguridade
Coa pandemia polo medio, puxéronse en marcha máis medidas de apoio á vivenda para minimizar as consecuencias da crise. Porén, as xestións desas e outras axudas demoráronse no tempo e fan insoportables as esperas. «Síntome impotente. Levo dende febreiro con trámites pendentes. Dinme que teñen moitas solicitudes, pero eu só vexo que os días pasan», dicía con pesadume Juana, unha muller de 73 anos, emigrante retornada de Cuba.
«Viámonos apertados, moi apertados. Non podiamos pagar a mensualidade, iamos a Cáritas, pediamos diñeiro prestado… Os propietarios facíannos a vida imposible a min e ao meu marido. Marchamos de alí para evitar males maiores». O home de Juana padece problemas cardíacos e na cabeza dela só está presente unha cousa: «eu non quero que el se altere, temo que lle dea un infarto». «Por iso nos fomos. Se non fose por eses problemas de saúde, quedaría de okupa. Non tiñamos a onde ir», confesa. «Puxemos todas as nosas cousas nun garaxe, alí metidas».
Agora mesmo Juana e mailo home conviven co fillo, pero as circunstancias particulares impiden que esta situación se poida estender no tempo. «Vivo na cama. Ás veces levántome, porque non quero que o meu marido pense que estou enferma. Perdín a ilusión. Mantéñome aquí por el».
A incerteza de non saber se se ten unha cama na que adormecer e un teito protector alimenta a sensación de inseguridade, de falta de independencia, tronza o correcto desenvolvemento individual e faise co control da cachola. Andrea [nome ficticio] sofre depresión e ataques de ansiedade. «Esperto tremendo, déitome tremendo. Teño medo de que isto lles afecte aos fillos e á nena. Ás veces non teño ganas de vivir».
A pel de pita. A casa baleira, a vida baleira. E a necesidade de ocupala para enchela.
A okupación, o dardo de fume
«Cando se okupa un piso, na maioría dos casos é por necesidade. Ninguén okupa por gusto». E Mina Galván, de Stop Desafiuzamentos, prosegue: «ocorre que existe unha criminalización da xente pobre. Tratámolos coma se fosen apestados, coma se tivesen a culpa de non chegar a fin de mes». Somos unha sociedade «insolidaria» e «pouco consciente» de que «tamén nós nos podemos ver en situacións parecidas».
Pero aínda con todas as dificultades do mundo por diante, e por moito que sexa o ruxe-ruxe continuo no ecosistema mediático dominante, o certo é que as cifras de okupación non aumentaron. Os datos reais de ocupación ilegal de vivendas «non avalan» nin xustifican a alarma social creada recentemente en cidades como Lugo, nas que mesmo xurdiu unha empresa «antiokupación» disposta a prestar servizos polos desaloxos de ocupantes indesexados.
A propia Xunta de Galicia bota máis leña ao lume. Faino, poñamos por caso, cando a conselleira de Vivenda, Ángeles Vázquez, insiste en desdicir a realidade e alenta a «atallar» a situación ante o «incremento» deste fenómeno.
Tiveron que saír o Tribunal Superior de Xustiza de Galicia (TSXG), o Concello de Lugo e mais a Policía Nacional a recordar os datos oficiais. «Segundo as cifras da Policía Nacional, só son seis as vivendas que están ocupadas no municipio de Lugo», explicou a rexedora local, Lara Méndez. «E trátase de inmobles totalmente abandonados en todos os casos». O TSXG, pola súa parte, tivo coñecemento no ano 2019 de 145 denuncias por ocupación sen consentimento, fronte a un total de 2.271 desafiuzamentos. Estes últimos, moito máis silenciosos.
As casas do futuro
E, polo medio de todo isto, os inescrutables algoritmos anímanse a recomendar compañías telefónicas que se aventuran a comercializar alarmas para o fogar, empresas que garanten a seguridade de vivendas a pares. Pero quen garante a seguridade dos que non teñen vivenda? Mentres o rural esmorece e ve como se apagan as luces de casas deshabitadas, as urbes expándense cara as aforas e comen espazo con dentes inmobiliarios. Desoen os laios do interior, os das casas ocas que non podemos habitar.
Constrúense novos bloques de edificios dos que dicimos, todas cheas de orgullo, que son sostibles e súper ecolóxicos. Outros barrios mega modernos, con superficies abertas para celebrar macro concertos unha vez ao ano e nos que non queda un chisco de sombra nin un recuncho no que resgardarse do aire xélido de inverno. Arquitectura e modos de vida para un tempo novo, presumimos.
E, mentres, xente á que lle cae enriba a casa que non habita.