…ou como cambia o mundo cando unha muller marabillosa se asoma a unha ventá.

Vai frío e chove pola noite abaixo dun ano no que eu aínda non existo. A avoa Benigna métese no leito canda a netiña e comeza o rezo do rosario cotián. Á nena péchanselle os ollos co sono porque foi á escola, ao monte, axudou a munguir e logo fixo os deberes mentres ceaba unhas papas de fariña canda un pouco pan tostado na cociña, xusto a carón das arandelas. Péchanselle os ollos pero a avoa insiste en espertala para que acompañe a oración. Na cabeceira da cama, como única decoración humilde do cuarto, hai unha imaxe circular da Inmaculada, cos pés na Lúa e envolta en nubes, que sempre me fascinou polo efecto de levitación, quizais porque o único que levitaba no meu mundo era a masa do pan na artesa e, ás veces, a miña pequena mente, pero esa é outra historia.

Tardei anos en saber que aquela imaxe ascensional da Inmaculada era unha pobre reprodución dunha das obras máis populares do pintor barroco sevillano Bartolomé Esteban Murillo, coñecido e recoñecido como excelso pintor de Virxes. Pero Murillo foi moito máis, e a carón dos óleos relixiosos, a súa obra detense no cotián coa delicada mirada de quen ve os meniños pobres espiollándose nun barrio de Sevilla. Do cume místico coroado polos anxos aos baixos fondos habitados polos subalternos, eu quedo co costumismo que nos devolve o rostro real da xentiña anónima por volta do 1600.

Entre eses rostros pintados por Murillo hai dous que nos interpelan desde o silencio e desde o pasado. Non sei os seus nomes. Quizais eran Lola e Manuela, ou Maruxa e Petronila, quen sabe. Quen sabe como foron dar a Sevilla e como a necesidade as levou ao límite. Endexamais coñeceremos a súa aventura vital e delas só sabemos que un día se asomaron a unha ventá en Sevilla e foron retratadas por un pintor. Son as Gallegas en la ventana, un cadro realizado entre 1665 e 1675 e exposto hoxe en día na Galería Nacional de Arte de Washington.

Tamén coñecido como Mujeres en la ventana, o lenzo amosa dúas figuras femininas nunha fiestra: no primeiro plano unha mociña aparece debruzada no peitoril, sorrindo e ataviada de xeito sensual para a época, amosando os ombros, e, acompañándoa, nun segundo plano, unha muller madura asoma por tras dunha contra e ri tapando a boca, con xesto pícaro. O título do cadro tráenos o eco da tan criticada condición marxinal dos personaxes galegos na literatura española do XVII, sustentada neste caso, moi probablemente, na terrible condición subalterna das inmigrantes galegas, amas de cría e criadas abocadas ao abuso ou á prostitución. Velaquí a moza e a celestina, as gallegas que semellan (sobre)vivir  do comercio carnal nas afastadas terras do Sur.

Pero ademais Murillo retrata, canda estas dúas mulleres, o pensamento patriarcal que identifica o «asomarse» co «amosarse», con todo o peso do refraneiro popular contra as mulleres ventaneiras, tidas por putas ou meigas, e que Lorca tan ben plasmou en La casa de Bernarda Alba na voz condenatoria da terrible matriarca: «Siempre os supe mujeres ventaneras y rompedoras de su luto. ¡Vosotras al patio!» .

Pero na alta poesía temos tamén a voz inaugural de Rosalía de Castro, que pediu abrir a fiestra para ver o mar antes de morrer. Porque a ventá, coma o mar, é a vida. A apertura. O goce de ir máis aló. A saída dunha mesma cara aos outros, cara ao coñecemento, cara á liberdade.

Veciñas ventá con ventá

Ese enorme valor comunicacional da fiestra aprendino de moi nena, na alegría cotiá do encontro solidario e próximo cos veciños da casa de Chiqué. Deles tan só nos separaba un estreito camiño e unha enorme cerdeira cuxas raíces asentaban no noso horto e cuxas pólas chegaban ata a fiestra deles. No tempo das cereixas nada me gustaba máis que velos saír á ventá a comer a froita das gallas máis altas, mentres abaixo eu agardaba o envío polo ar das máis maduras, que me tiraban a aquelas miñas mans de tres anos e medio.

Por aquelas ventás a miña mai e a veciña déronse as novas cotiás da parroquia (…) se se raparan xa as ovellas, como lles ía a preñez a unha e a outra, e todos os pormenores de canto non conta a Historia: as galegas na ventá trazando na voz a vida

Por aquelas ventás a miña mai e a veciña déronse, durante máis de cincuenta anos, as novas cotiás da parroquia, saían escoitar as campás que tocan a defunto en Lamaigrexa, pedíanse un vaso de sal ou azucre, preguntaban polo formento, qué día ían botar as patacas ou se chovería e se se ía mollar a herba, que a tiñan segada no Agro, ou cantos quilos de uvas ían pisar este ano e cando viría o alambique no que rezaba a augardente mellor que calquera cura, se se raparan xa as ovellas, como lles ía a preñez a unha e a outra, e todos os pormenores de canto non conta a Historia: as galegas na ventá trazando na voz a vida.

Un dos primeiros recordos da miña nenez é vindo do monte. Eu choraba porque escaparan as vacas polo camiño da fonte e miña nai deixárame á par dunha árbore para eu estar segura mentres ela ía tanguer o rabaño. Mais a curiosidade púidome e metinme ao camiño enlamado, enterreime ata os xeonllos no trollo, e miña nai, vendo como as vacas viñan en tropel cara a min, voou para sacarme de alí e deume un azoutiño, chea de rabia e medo. Volvemos para a casa cos meus choros inconsolables feitos de retallos de pánico e de tristura. Entón saíu á ventá de Chiqué a veciña. O aire tráeme aínda hoxe o eco nítido das súas palabras: «e logo que che pasou, neniña?» Eu respondín: «a mamá deixoume no árbole e eu metinme ao carreiro onda as vacas e a mamá pegoume. A mamá deixoume no árbole…».

No rexistro material do barro non se conservaron as miñas pegadas, pero na memoria persoal si. E de feito, a miña imaxe do consolo será para sempre a da doce Consuelo na ventá, acollendo e dándolle lugar e comprensión á mágoa dunha meniña.

O día que a miña nai chegou a Vilarmao, aos seus dezanove anos acabada de casar, saíu á fiestra a Consuelo, que casara un mes antes e viñera tamén de Saa. E anque pola diferenza de idade non foran amigas da nenez, aquel canto común do río natal debeu unilas no novo destino parello no matrimonio con dous veciños. Endexamais houbo entre elas un mal xesto, unha mala palabra. Houbo sempre a paz do troco duns tomates por un repolo, uns fréxoles por unhas verzas, e sempre a atención solidaria aos males e ás alegrías unha da outra. Esta foi a miña gran e primeira lección do que significa a palabra diálogo: o logos expandido que vai e que vén, no respecto profundo á narración da outra, practicado polas mulleres desde tempos inmemoriais. E pregúntome cando comprenderá o mundo o inmenso valor da delicadeza e do territorio esencial e insondable da empatía.

Como é sabido, a partir da Ilustración, coa idealización da lóxica racionalista, na conformación do suxeito produciuse o triunfo da cultura fronte á natureza, da razón fronte á emoción, nunha organización binaria que nos escindiu afondando unha ferida aberta xa pola platónica confrontación entre corpo e alma. Segundo explica a profesora e arqueóloga Almudena Hernando, a idealización da lóxica, da razón e do cientifismo afastou a Occidente da noción do sagrado, do mito, cousificando a natureza e obxectivando o mundo, deixando atrás todos aqueles aspectos que non se poden reducir á cuantificación e á ordenación cartesianas: as relacións humanas, os afectos, as emocións, e toda a poesía do mundo, diría eu.

Quen ten o espazo, ten o poder. E quen ten o poder, ten a palabra. Por iso os saberes delas, ao non seren considerados esenciais non pasaron á cultura escrita, e forman parte do enorme palimpsesto ágrafo da tradición oral, e do corazón

Pois ben, Almudena Hernando sinala que, aínda que a dinámica patriarcal ten raíces que asentan probablemente no neolítico –coa aparición do poder e da riqueza asociadas á propiedade da terra–, a medida que o suxeito masculino foi asentando a súa identidade nestas premisas racionalistas construíndo a noción de individualidade, as mulleres ficaron fóra desta construción discursiva, quedando a súa identidade asociada só ao aspecto relacional: unha muller non é en (por) si, senón que é a esposa de, a filla de, a nai de… Gardadoras eternas dos esenciais lazos relacionais e dos labores do coidado, as mulleres foron relegadas á deostada cartografía doméstica, desde cuxas ventás soñaban cos camiños que percorrían os homes. E xa se sabe que quen ten o espazo, ten o poder. E quen ten o poder, ten a palabra. Por iso os saberes delas, ao non seren considerados esenciais non pasaron á cultura escrita, e forman parte do enorme palimpsesto ágrafo da tradición oral, e do corazón.

Así pois, do patrimonio cultural das incontables xeracións de mulleres que nos precederon non quedan apenas trazas escritas, pero queda a transmisión oral e quedan retallos da cultura material, quédannos os obxectos. Cando se percibe a grande intelixencia dun animal adoitamos dicir que só lle falta falar. Pois ben, os obxectos falan, e a miúdo eles son a única gramática histórica dos pobres, e neste caso, a das mulleres, que se asoman á ventá por ver, por verse.

O reloxo que canta e a pota de cobre

Teño tres anos. Unha mañá de abril camiño polo noso horto á procura dalgún bote que caera en desuso para servirme de pota e xogar aos cacharriños. Unha razada de vento tráeme o olor do gran loureiro e de súpeto escoito marabillada o reloxo de parede da casa de Chiqué, que canta unha Ave María para dar a hora. Deteño a miña busca, deteño o xogo e son toda eu un tímpano conectado a un corazón. Síntome verdadeiramente coma un paporrubio no medio e medio do cosmos. Como podía ser que aqueles meus veciños porta con porta e ventá con ventá tivesen un obxecto case máxico que rezaba cantando e daba as horas todo a un tempo?

Desde nena entrei naquela casa coa liberdade respectuosa do tránsito co que os nenos e nenas de aldea nos criamos de cociña en cociña, de patio en patio e de corte en corte, nun mundo de portadas abertas que xa non existe. Na casa da Consuelo vin por vez primeira unha lavadora pero o que realmente me fascinaba non era aquela máquina que viña substituír os lavadoiros da nosa Laga comunal, senón o brillo do cobre dalgunha pota antiga. Aquel reflexo de lúa vella que contrastaba coas nosas tixolas de ferro, denegridas polo uso e polo pingo, facíame intuír unha narración vital diferente e extraordinaria.

Os pequenos obxectos son indicadores mnemónicos especialísimos, fitos da memoria que falan da emigración, do soño, da fortuna, da herdanza, do esforzo, do amor. Lendo os obxectos aprendín cales eran as verdadeiras cousas da vida

Os signos do reloxo e do cobre falábanme como se formasen parte dun antimuseo vivo, como significantes dun tecido textual fragmentario, que relata o non-dito desde a marabilla material concreta e cotiá gardada nunha casa de aldea. Eu soñaba con entrar naquela estancia onde rezaba, cantando, un reloxo, cada hora en punto. Era o comedor grande da casa, que se empregaba nos días de festa cando había convidados e todo se impregnaba do talento anisado da Consuelo en forma de rosca, co punto perfecto do azucre almibarado.

Tardei anos en saber ler aquel comedor, que deveu un emocionante repositorio da memoria, e moitos máis en saber descifrar o alfabeto de madeiras nobres daquela casa, que fun interpretando coma un braille poético, e que contan ao seu xeito a vida dunha muller marabillosa e da compañía familiar que a arrodeou naquel tempo no que o tempo era cíclico, e o ano contábase pola secuencia da mata, da sembra, da seitura, da arranca das patacas, da vendima, e de novo da mata, da sembra, da seitura, da arranca das patacas, da vendima. Pero o tempo das mulleres, o tempo da Consuelo tamén se medía polo espazo e polos pequenos obxectos que o ocupan e que o crean, porque son indicadores mnemónicos especialísimos, fitos da memoria que falan da emigración, do soño, da fortuna, da herdanza, do esforzo, do amor. Lendo os obxectos, que a Historia non ten en conta, aprendín cales eran as verdadeiras cousas da vida.

Unha flor de madeira

Desde o ano 1304 no que o rei Sancho IV concedera a Carta Pobra ao lugar de San Pedro de Entrambasaugas, celébranse na Pobra do Brollón as feiras do 11 e do 25 de cada mes. Era o momento en que a veciñanza dos arredores se achegaba á vila e aproveitaba o desprazamento non só para comerciar ou gozar da feira, senón tamén para realizar trámites no Concello. Os libros de actas de nacementos que se conservan desde o século XIX testemuñan do rexistro dos meniños nos días 11 e 25, coma se o parto se acompasase ao trafego puntual da feira.

Nas feiras a veciñanza dos arredores achegábase á vila e aproveitaba non só para comerciar e gozar da feira, senón tamén para realizar trámites. Os libros de actas de nacementos testemuñan o rexistro dos meniños no días 11 e 25

A Consuelo foi tamén asentada un 25 de xuño do ano 1930, aínda que a memoria familiar sitúa o nacemento case dez días antes. Era a décima filla dos once que terían Eugenia Fernández González, do lugar de Serode (en Pantón), e José López y López, da casa do Mingarallán, de Saa (A Pobra do Brollón). O pai tiña naquela altura 42 anos e a nai 38. Coñecéranse en Bos Aires a onde ambos emigraran soñando con deixar atrás a pobreza.

Cando embarcou o José (1888), segundo dos irmáns da casa do Mingarallán de Saa, levaba canda el o talento natural de quen ve flores na madeira e sabe facelas florecer cunha pequena gubia ou apenas cunha navalla. Traballou primeiro cun crego facendo as veces de recadeiro e logo xa de carpinteiro, mentres parte da súa parentela tomaba tamén o camiño da emigración e a Saa chegaban as súas cartas desde Bos Aires e as do irmán máis novo, o Florentino (1899) e a irmá Otilia (1884) desde Nova York, onde se instalaran xuntos. A vella nai Vicenta non sabía ler e acariñaba aquelas misivas contra o seu peito mentres agardaba que a mestra do lugar lle descifrase aquelas letras chegadas case do alén. Máis dunha vez chorou mentres remexía a calduda no pote, sabendo que os seus fillos estaban ben, anque fose no outro extremo do mundo.

José e Eugenia regresaron de Bos Aires casados e xa coa primeira filla nos brazos. Cos cartos da emigración mercaron a casa da Selma no lugar do Barrio, en Saa, un outeiro desde onde se contempla toda a beleza do mundo. E a antiga casiña labrega transformouse nunha elegante vivenda con chans de madeira encerada, gran salón central, galería e balcóns.

Ás novidades arquitectónicas que fusionan o urbanismo visto en Bos Aires e a herdanza pacega autóctona, hai que engadir a nota persoal do talento de ebanista de José López y López, que fixo coas súas mans a gran mesa do comedor, de patas labradas con esmero, os exquisitos mobles retorneados dos dormitorios, crucifixos en tres madeiras, o berce para os seus fillos cun mecanismo móbil para os arrolar, un enorme armario-despensa para manter frescos os alimentos, e mesmo os marcos das fotos que foran tomadas na Arxentina.

José López y López, aquel neno orfo de pai, que ficara coa avoa e coa nai Vicenta chorando onda a lareira, acadara, con gran esforzo e atravesando un océano, benestar para si e os seus e a posibilidade de vivir dignamente do seu talento, acariñando cada día a madeira nobre do castiñeiro, que fixo florecer mesmo nos cabeceiros das camas.

A memoria oceánica

Na casa de Mingarallán, o neto de José e de Eugenia conserva con agarimo, ademais dos mobles do seu avó ebanista, un retrato de familia no que poden verse a parella e os seis primeiros fillos, ademais da mai Vicenta. O retrato está protexido por unha antiga cuberta en plástico, o cal dificulta a visión pero ao mesmo tempo confírelle un aspecto acuoso, coma se aquela prole viñese, en efecto, do océano. A imaxe foi tomada probablemente por Florentino nunha visita a Saa e logo revelada nos EUA. Ademais dos fillos, pode verse a Eugenia –con bebé no colo–, ao seu marido José, e a carón deste a irmá Otilia, vestida elegantemente coas galas chegadas de Nova York naqueles anos 20 que eran a Modernidade en Manhattan e a Idade Media en Saa, aínda que a vida non se poida medir por tales taxonomías. Aínda que a vida non se poida medir, coma as augas dun océano.

A partir de 1926 José establece o seu obradoiro de carpinteiro na capital do municipio, na Pobra do Brollón, nunha casa á par da estrada, no novo centro da pequena vila que comezaba a organizarse en paralelo a esta vía de comunicación. A casa era do seu irmán Florentino, mercada cos cartos que chegaban da emigración a Nova York, onde aínda permanecían el e a irmá Otilia.

Otilia e Florentino en Nova York

A comezos dos anos 20, Otilia pasou de andar descalza polas corredoiras de Saa a coñecer a seda e as sabas bordadas, os vestidos de encaixe e pedraría e os zapatos de tacón. Falaba en inglés e soñaba en galego pousando os ollos nos rañaceos de Manhattan, e quizais se cruzou con Federico García Lorca, poeta en Nova York que había sentirse pouco despois poeta da nosa alta herba, como el mesmo dixo. Non sería tan estraño tal encontro, dado que a rúa 14 de Manhattan foi coñecida naquela altura como a «Little Spain», a pequena España, unha colonia de emigrantes españois fundada a mediados do XIX fundamentalmente por galegos e asturianos chegados ao país americano na procura de oportunidades. Entre o bulicio dos cabarés, os teatros e as tendas da rúa 14, estaba La Nacional. Spanish Benevolent Society, a sociedade filantrópica española máis antiga dos Estados Unidos (fundada no 1868), e onde Lorca escribiu entre 1929 e 1930 parte do seu libro Poeta en Nueva York. Moitos anos despois, outro poeta, o lucense Claudio Rodríguez Fer consultaría os arquivos da Spanish Benevolent Society intuíndo quizais a Otilia e Florentino de Saa, entre os negros de Harlem e os amerindios de Manhattan.

Talvez  Otilia e Florentino da casa do Mingarallán de Saa puideron beneficiarse da axuda de La Nacional nos primeiros tempos, e logo pouco a pouco foron facendo a súa fortuna. Así, mentres José e a súa muller Eugenia regresaran de Arxentina xa coa primeira filla nos brazos, os irmáns Otilia e Florentino continuaron algúns anos máis na grande urbe á par do río Hudson. Desde alí enviaban remesas de cartos á familia, e José investía, seguindo as ordes do seu irmán, en terras e casas. A hostalería e a fotografía formaron parte dos negocios do Florentino, que viviu en Nova York unha vida que endexamais podería ter imaxinado na súa infancia na aldea, onde o arado romano inda reinaba na tecnoloxía. Ao lonxe escoito o vello fermoso Walt Withmann e a súa barba poboada de bolboretas, e entre elas os pasos do Florentino pola ponte Brooklyn.

O retrato neoiorquino de Florentino foi feito no Pérez Studio, propiedade dun amigo oriúndo de Sarria, e situado moi probablemente naquela «Little Spain» a onde acudían retratarse os galegos e galegas para enviar as imaxes máis elegantes á familia. O Florentino mirou a foto, fixo unha copia coloreada a gran tamaño e envolveuna ben para metela no gran baúl que acababa de mercar. Aquela imaxe atravesaría o Atlántico no ano 1931, de regreso á casa, un dos obxectos simbólicos do triunfo que facía del un «americano», canda o chapeu, o traxe e uns zapatos que brillaban máis cós do rei, como diría un neno en véndoo subir pola corredoira que levaba ao lugariño do Barrio, en Saa.

Consuelo e os americanos

Florentino e Otilia nunca casaron, e conviviron ao seu regreso na Pobra como irmáns solteiros e confidentes, na lembranza daqueloutra vida ollando os rañaceos. Ás veces entre eles falaban en inglés, quizais coma unha luzada lingüística da experiencia única que compartiran. Na Pobra mercaran unha gran casa a carón do río, en cuxo baixo establecera o irmán José o seu obradoiro, e xusto enfronte o Florentino fixo outra nos tempos da II República. Rematada en 1935, a construción representa o edificio modernista á entrada da vila, á beira da estrada, a casa do indiano que se ergue sobre as demais canda a idea de progreso, e sen dúbida, como mostra material dunha prosperidade individual xa identificada co capital. O edificio foi alugado inicialmente como Casa Consistorial –en cuxo soto houbo calabozo tralo golpe de Estado do 36–, e tamén negocio da familia Somoza, que alí estableceron ultramarinos, botica e bar todo por xunto. Máis tarde houbo o coñecido café do Xil, e logo un consultorio médico, a sede da Caixa de Aforros, clínicas odontolóxicas e hoxe en día funeraria: todo un signo dos tempos, marcado polo abandono catastrófico do rural e o desastre demográfico.

Cando entro na Pobra e deito a miña ollada sobre a casa republicana do Florentino vénseme en remuíño á mente meu pai xogando a partida no café do Xil, cantando as corenta ou arrastrando en bastos. E a miña pituitaria aínda recoñece o olor da champanada, unha bebida composta por café e gaseosa que Florentino bebía alí nuns vasos especiais traídos de Nova York.

A casa e a Consuelo naceron case xuntas. Ela era a décima sobriña de Florentino e Otilia, a quen os tíos desexaron criar na Pobra co mimo e as atencións que se dedican a unha filla única. Era ademais unha práctica moi corrente entre as familias numerosas, a de situar un fillo ou unha filla canda uns tíos sen descendencia. E así, aos seis anos de idade a meniña Consuelo pasou a vivir cos tíos, sempre na proximidade dos pais aos que vía moi a miúdo. Nos seus claros ollos azuis vían á perfección o Atlántico, que traía a lembranza do tango arxentino á gramola paterna e o jazz neoiorquino á radio do Florentino. Cousas do alén mar.

Pero ao pouco de se trasladar á casa dos tíos, por volta de 1936, a Consueliño viu algúns homes presos na adega da casa nova e ela leváballes auga para calmar a sede e partíalle a alma velos cos pés nos charcos daquel soto a carón do río, no que parecía que mesmo nacía a auga. Un daqueles presos era o propio alcalde, o republicano agrarista Antonio Reboiro Rodríguez, do lugar de Santalla, que sería fusilado en Lugo un ano despois. Por aqueles días, oía a nena berros terribles na devesa de Gaioso e escoitaba a tenue voz do tío compadecerse daquelas vítimas. O seu diñeiro salvouno probablemente de ser tamén unha delas. Porque non foi Florentino o indiano convertido en cacique, senón o rapaz de Saa que fixera cartos e agora se ocupaba do negocio inmobiliario, alugando casas, investindo e emprestando cartos, pasando a vida coma un bon vivant.

O Pepe ficou para sempre naquel campo de batalla absurdo, como o son todos nunha guerra, pois a función do campo nunca foi a de xerar a morte senón sempre a de facer xerminar a vida

E mentres se escoitaban aqueles berros na devesa, na fronte de guerra atopáronse por un intre dous irmáns da Consuelo: o Pepe e o Florentino, que levaban o nome do pai e o tío e cadanseu fusil. Dous mozos que nunca máis se volveron ver: o Pepe ficou para sempre naquel campo de batalla absurdo, como o son todos nunha guerra, pois a función do campo nunca foi a de xerar a morte senón sempre a de facer xerminar a vida.

Malia todo, foi aquela infancia da nena Consuelo un tempo privilexiado de xogos e de amizades na pequena vila da Pobra. Detéñome na alegría das imaxes máis de oitenta anos atrás e contemplo os rostros das nenas amigas nunha foto feita na feira, ou na ledicia expansiva de ir de mans collidas coa querida Dorinda por un carreiro abaixo. Porque a vida pode ser marabillosa.

Hoxe é o primeiro de setembro de 1937. Na radio fálase da fronte de Asturias, que está a piques de caer nas mans do fascismo, pero a Consuelo, que ten sete anos, está pendente da conversa do seu tío coa mestra da Pobra, pois el quere que a nena vaia á escola. Aínda é moi noviña, pero a mestra míraa con atención, e ao ser unha nena alta e forte que aparenta máis idade, admítea naquela aula heteroxénea, onde se mesturan soños e pizarros, cántase unha táboa de multiplicar e un neno pensa como será a raíz cadrada dun castiñeiro.

Uns días despois, a tía Otilia peitea o cabelo crecho da súa sobriña e revisa o vestido e os zapatos que vaian ben limpos. Xa está lista para ir á escola. A mestra, a luguesa Maruja Asla Polo, decide aquel día facer unha foto con algunhas das súas alumnas e a irmanciña dunha delas. Miro a mestra e penso que en catro anos vai ser enfermeira. Miro a mestra e sei que a súa irmá Ángeles será directora de Maxisterio en Lugo nos tempos da ditadura. Miro a mestra e penso no seu irmán Fermín Asla Polo, lexionario reconvertido a capuchino que no ano 61 conspirou contra Fidel Castro en Cuba. Son as xentes da (des)orde xurdida na ditadura. Pero cando é tomada esta foto nada diso aconteceu aínda e óese o río Rubín baixar con pouca auga polo leito entre o barrio da feira e a casa do tío Florentino.

Hoxe é o 25 de setembro de 1942, feira na Pobra. A Consuelo, mociña xa de doce anos, apura a mañá cos seus amigos diante do fotógrafo, tras beber unha pouca auga fresca do Mollón que aleda o corazón, segundo anuncia o augador ambulante. Pola tarde ten clases de mecanografía coa señorita Ángeles Ferreiro. Porque só a dozura permanece, a Consuelo lembra aos 90 anos  aquela mestra que sendo ela meniña a levou consigo a Lugo un día que ía facer algunha xestión persoal. Aló mercoulle unha boneca, a única que tivo. A señorita Ángeles Ferreiro, que estivera casada cun home vendedor de sopa no Campo da Compañía en Monforte. Oficios que xa se foron. Pero a lembranza da dozura non. Pero a dozura da lembranza non.

Un bo día o Florentino sacou dunha caixa un fermoso aparello cheo de letras que viaxara no barco canda el desde a badía do Hudson. Era a máquina de escribir. Con ela a mestra ensinaríalle á nena os rudimentos da mecanografía, e tamén coa mesma profesora adquiriría os saberes da taquigrafía.

Podía quizais a nena encamiñar os seus pasos cara ao maxisterio, cara ao secretariado, pero os pés da Consuelo corrían, canda os anos e sen ela decatarse, cara ao horizonte aberto polas cornas das vacas, desde onde se contempla a redondez do mundo e a lección sen arestas da circularidade da vida, tan semellante en todo á estrutura dun palleiro perfecto.

Nas festas da contorna lucía a Consuelo ás veces vestidos da tía Otilia que arranxaba para ela, e o encaixe de Nova York lucía na romaría de Santalla coma un anacronismo de luxo que pasa do ritmo do foxtrot ao pasodobre. Porque nos armarios da Otilia estaba gardado un mundo, canda os manteis de Manhattan sobre os que comeran, quen sabe, o esperantista de orixe galega Floreal Conchado e a súa muller, Hilda Sánchez, de orixe asturiana, o día que se encontraron naquela hostalería de Nova York e namoraron.

Ao día seguinte da festa, a Consuelo lava en auga fría e con xabón de lagarto o vestido de encaixe e observa desde a ventá a tía levando a cabo unha arte cotiá con enorme destreza: subida a unha escada, trepa cerdeira arriba e vai pelando folla por folla algunhas das súas canellas. Hai que arrancalas co coidado de non extraer o gromo, e logo metelas nun saco, mesturalas con auga e fariña e ir á corte cebar os porcos. Tantos anos despois, cando a Consuelo me refire este recordo, define ese labor coma unha verdadeira arte. E logo non? Eu pídolle que me ensine a facelo collendo unha galla de cerdeira en Vilarmao, e ela aos 90 anos apréndeme o xeito sutil de extraer unha folla sen arrancar o gromo, para que a vida se rexenere naquel punto exacto da cerdeira: a gran lección de poesía botánica.

A vida bordada

Coa maioría de idade a Consuelo regresa á casa natal de Saa canda os seus pais e alí ocúpase das tarefas domésticas, sobre todo trala morte da nai no 1954. Cociña, atende os sobriños, encera o chan, vai lavar ao río, remenda, borda e fai ás agullas. Os mendos e bordados revelan a habilidade manual da moza, probablemente herdada do pai ebanista e da avoa Vicenta, magnífica tecedora. Os mendos e os bordados son a arte do práctico e do ornamental –que é un xeito de praxe estética–. No comedor da súa casa contemplo dous obxectos que testemuñan desa arte ancestral das mulleres tecedoras e costureiras, recompoñendo con fíos o mundo. Neles leo un texto marabilloso no que fica entretecida parte da súa historia, non en van a palabra texto, vén do latín textum, que significa «tecido».

O primeiro deses obxectos, porque o poema é tanxible, é o «Diploma de bordadora» que obtén no curso de bordado a máquina impartido pola casa Sigma na Pobra, no ano 59. E o segundo, consecuencia do primeiro, é unha rosa bordada á máquina sobre madeira. Porque se o pai vía flores na madeira e as esculpía nos mobles, ela é quen de coselas e sesenta anos despois inda están frescas como símbolo íntimo da fermosura, como o signo do aparentemente intranscendente sempre asociado á artesanía fronte á arte. Pero a poesía e(é) o amor non establecen categorías no seo do que comunica e contén beleza vital.

Un perfume a ferroia fresca

Un bo día, sendo xa moza feita e pasado o loito, nunha festa calquera sente sobre si o peso dunha ollada que a envolve coma un vento solano tanguido por algún deus labrego. É suave e doce coma a la lavada das ovellas posta a secar no corredor da casa. Ule a trigo maduro aquela ollada. Ule a ferroia fresca. Pero case non sabe de onde vén aquela mirada sutil que a abrangue coma se fose o cosmos completo e ela estivese no centro escoitando a orquestra Spallant no campo da feira polo Corpus da Pobra.

Pouco tempo despois apareceu na casa o Antonio do Chiqué de Vilarmao, un bo mozo de porte elegante que vén, seica, encargar unha mesa ao pai da Consuelo. Nada hai estraño naquela visita, dado que moita outra xente acode ao ebanista de Saa para encargar algún moble. Nada hai estraño naquela visita e a mesa queda encargada, de comedor, grande e rexa, de nobre madeira de castiñeiro, para o día do Santiago que temos festa e xente na casa. Pero ao marchar o Antonio, no corredor fica un rastro de olor a ferroia fresca, a trigo maduro, que soamente a Consuelo sente no ar daquela tarde hai agora case sesenta anos.

 A paréntese de Madrid

Pero nestas insiste a irmá Manuela, que vive en Madrid, en que o pai deixe ir á Consuelo aló, para que vexa mundo. E ela, que é compracente por natureza, e quizais esa imprevista aventura tamén a atraia, non di que non. Paira sempre sobre nós o si das nenas. Así que, fai a equipaxe, e monta na besta para facer os 15 quilómetros ata a estación de Monforte. O pai construíra un enorme caixón de madeira no que meter os produtos que canda a Consuelo viaxarán a Madrid. Vai a caixa abicarolada de chourizos e grelos naquel vagón que atravesa Castela nalgún punto exacto do ano 1956.

Desde as Vistillas, onde viven a súa irmá e o seu cuñado, contempla a capital e axuda á irmá  a coser na casa. Mais ao cabo de tres meses, outra irmá pídelle á Consuelo que volva a Saa para lle axudar a facer «o equipo», dado que vai casar. De modo que, para bordar toallas e sabas para a Felina, toma o tren de regreso a Galicia. Mentres ela estivera ausente, meus pais iniciaran o seu noivado. Paseaban pola beira do río Saa cando viron volver a Consuelo de novo subida á besta. Meu pai pensou de inmediato no seu veciño porta con porta, o Antonio de Chiqué, e en canto chegou a Vilarmao petou na súa portada e díxolle literalmente, coa oratoria hiperexpresiva que sempre o caracterizou: «Volveu de Madrid a do Mingarallán, e vénche boa!».

A chegada do amor

Non fixo falta máis. O Antonio volveu de visita a Saa, onde o que sería seu sogro estaba acabando de retornear as patas da mesa que o mozo lle encargara tres meses antes. Aquela mesa que estaba a facer sen saber que sería tamén para a súa filla.

O 6 de decembro do 1962 casaron. Fíxolle o vestido de noiva a mellor modista de Monforte,  levaron unha goxa de roscas á Igrexa para repartir entre a xente e logo corenta persoas tiveron un banquete na casa do Mingarallán, con entremés, polo, tenreira asada, e postres de roscas, roscón e galletas.

A revoda, segundo se estilaba, foi ao día seguinte na casa del en Vilarmao, a onde ela se trasladou a vivir, tan só un mes antes de que miña nai fixese ese mesmo camiño ao casar co meu pai. En Vilarmao a Consuelo deveu muller de casa labrega, goberneira, sabia e doce boa veciña, no trafego do monte, dos nabos e da herba, fregando ventás e lavando roupa, atendendo os sogros, botando un mendo e munguindo vacas, arrastrando a ordeñadora ou facendo o pan naquel forno ancestral ata que saía ben cocido, coa codela case queimada, que é como a eles lles gusta. Aquel olor a pan invadindo a aldea toda é para min un recordo case uterino, envolvente, saboroso e ledo. É un asombro cálido penetrando os sentidos, mentres vexo cos ollos da memoria a Consuelo subindo cunhas verzas da Laga polo camiño arriba ou estendendo a roupa mentres os fillos corren arredor, felices coma bolboretas que se pousan nun mundo que xa se foi.

Aquel olor a pan invadindo a aldea toda é para min un recordo case uterino, envolvente, saboroso e ledo. É un asombro cálido penetrando os sentidos, mentres vexo cos ollos da memoria a Consuelo

Porque os fillos logo viñeron e a moza deveu nai, e polo tanto o piar sobre o que rotaba a casa-familia tradicional labrega, sostén de todos os coidados pero tamén man de todas as obras. Ao seu arredor organizábase a colmea doméstica: o sogro lembrando os tangos arxentinos, pois tamén emigrara a Bos Aires coma o pai dela; a sogra botando a facenda ao monte, paredando e deixándolle a ela pouco a pouco o goberno da casa (dentro); o home arando, mercando vacas, xestionando a casa (fóra).

O hiperespazo da vida

Os meus ollos, afeitos a se pousar coma as patas dunha andoriña sobre un arame case invisible, póusanse no teito da casa de Chiqué nunha mañá de néboa na que o seu mundo aínda está completo e escoito como bruan as vacas na corte, ladra o can no patio, acaba de parir unha ovella e a señora Aurora, que é boreal, érguese cedo e está a migar pan na cunca do leite.

Vou tralo tempo petar na portada que xa non existe e acariño a súa madeira de comezos do século XX cando se construíu a casa e a señora Aurora ía á canteira cos bois carrexar centos de carros de pedra para facela. Agárrome ao seu chamador que xa non existe e na man da mente sinto regresar a vida plena dun modo que só coñecemos quen asistimos á extinción do noso lugar, do noso mundo, e vivimos para sempre nun estraño exilio entre silvas que medran e ocultan o que foi e o que somos. Peto con esta man fermosísima de ferro naquela portada que xa non hai, para volver ao poema da infancia e apañar unha cereixiña que me vén polo ar, guindada pola man do Antonio.

Abro a portada e vexo agateñar as pacas de herba pola palleira arriba, e a ordeñadora rombando ao solpor para munguir 12 vacas. E de súpeto vén da cociña un olor docísimo a manteiga e azucre batido con fariña pola Consuelo e dáme unha galleta grande redonda feita coa tona do leite das súas vacas, e algo esencial regresa a min porque somos quen somos porque fomos construídos con carros de pedra da canteira e unha galleta grande e redonda feita pola Consuelo.

Abro a portada e váiseme a memoria ao millo encabado colgado das vigas, e así como o péndulo de Foucault demostra a rotación da terra, o millo de Chiqué demostra a rotación dos cultivos, a fórmula perfecta da economía doméstica e unha beleza humilde trenzada por mans antepasadas.

Algunhas teorías físicas falan do hiperespazo, que ten catro ou máis dimensións. Eu abro a portada de novo e o meu poema recoñece no patio de Chiqué o hiperespazo onde conviven as dimensións do alto, do longo e do ancho que somos quen de percibir, coas dimensións emocionais que furan o tempo e que somos quen de sentir. O patio é un hiperespazo atravesado pola memoria, pola intrahistoria, un atallo amoroso entre puntos do espazo-tempo que xa intuíron Stephen Hawking e o can Táner ladrando contra a morte o día en que morreu a señora Aurora, e logo marchaba cada tardiña ao camposanto de Castroncelos chorar como só chora un can diante dunha tumba.

Abro a portada e parece que inda vexo os chanclos da Consuelo a par da escadiña das pitas que sobe soñar ao poleiro.

A segunda vida dos obxectos dunha cultura extinta revela o seu enorme poder simbólico, evocador, a súa natureza de amarre antropolóxico cando xa se perdeu a súa utilidade práctica. Por iso no hiperespazo do patio da casa de Chiqué seguen pendurados da parede os xugos das vacas do alén do tempo. Porque agora mesmo son as 9 da mañá do 15 de setembro de 1975 e a Arita e o José Antonio, fillos da Consuelo, fitan o seu pai que coloca o xugo á parella de vacas para ir á arranca das patacas. Inda brilla o orballo nas arañeiras e os bóvidos camiñan lentos pola terra abrindo o rego. Logo volven para a casa felices no remolque do tractor, dous nenos entre sacos de patacas e cestos que troupelean coma unha estrela buscando a súa constelación no cosmos, ou o número exacto da conta de dividir que mañá aprenderán na escola.

Por esas datas a Consuelo baixa cada día polo val ata a Pobra, cun canadiño de leite á tarde baixa, despois de acomodar a facenda e deixar a cea preparada. Colle da man a filla e, chova ou neve, faga sol ou trone, ela descende polo antigo Camiño Real que é unha congostra fonda que vai dar á vila, pois desde hai un ano faise cargo do benestar do tío Florentino, que quedou só trala morte da súa irmá Otilia.

Durante máis de dous anos dorme na casa do tío, e cociña en Vilarmao e cociña na Pobra, trae a roupa a lavar e volve levala limpa, pasa o ferro, frega nun lado e frega no outro, atende da sogra e atende do tío, ao tempo que cría os fillos, coida da facenda e ás veces aínda lle queda un intre para saír por unha ventá a consolar unha meniña que chora.

O día que morreu o Florentino ela estaba alí e el de súpeto sentiu unha presión no peito e viu regresar de alén mar unha andoriña de Manhattan, foise perdendo na pupila do paxaro, cara dentro, e sentiu que o asolagaba a paz no derradeiro campazo do Barrio en Saa, a carón mesmo dunha vella lareira onda a mamá Vicenta. Ao chegar o cura á estancia na que xacía o corpo do Florentino, soaron as doce en punto e un fermoso reloxo de parede tocou a Ave María.

Aprender a ler unha casa

Aquel reloxo veu canda outros obxectos coa Consuelo para a casa de Chiqué en Vilarmao, toda vez que era a herdeira dos tíos. E naquel intre no que no remolque do tractor se xuntaron o reloxo e mais un espello de prata da tía, unha máquina de escribir, algún moble e roupa de cama, cruzáronse a historia da emigración, a loita pola supervivencia das xentes subalternas, a memoria dos afectos, a esencial delicadeza dos coidados, a fidelidade ao que amamos na forma simbólica dun peite, dun espello, dun pequeno tapiz.

Di Almudena Hernando que o tempo é dos homes e o espazo das mulleres. E que o espazo – que é un parámetro sobre o que construímos o real, coma o tempo-, expresa a subxectividade de quen o constrúe. Para comprender a importancia vital deste feito hai que aprender a ler unha casa, e só entón as cousas aparentemente insignificantes revelan moito de quen as sitúa nese lugar para facer do lugar a casa.

Di Almudena Hernando que o tempo é dos homes e o espazo das mulleres. E que o espazo expresa a subxectividade de quen o constrúe

A Consuelo ten agora 90 anos. Hai xa máis de dez anos que morreu o Antonio e vive coa filla en Monforte, pero vén a miúdo a Vilarmao, acompañada polos seus fillos. Véxoa asomar entón á ventá e vou vela, repetindo un ritual feliz desde que eu era nena.

Ten unha memoria prodixiosa, que abrangue o comunal e o persoal, o detalle, a pequena anécdota, o lugar exacto onde aconteceu un feito e os nomes e alcumes de quen estaba alí aquel día e que sentiu e que sentiron. Falamos das cousas de antes. Sentadas na parede do seu horto, eu quero que non se acabe nunca este relato, esta indicible confidencia, este fulgor vendo pasar a tarde. Entón pregúntolle pola súa vida, polos tempos da súa nenez e, sentadas no corredor, vai degrañando cronoloxicamente todo o que aquí acaba de ser contado. Párase nas imaxes, sorrí ollando a amiguiña Dorinda agarrada da súa man tal día coma hoxe quizais, oitenta anos atrás, e parece que inda estremece no medio dun longo silencio cando evoca os berros dos torturados na devesa de Gaioso, en Outeiro, no 36.

Entro con ela na casa, unha vez máis, pero desta volta con mirada amorosa sobre os obxectos que narran noutra linguaxe a súa vida. Entro e vexo o espello de prata no pequeno recibidor. Era da tía Otilia. É pesado, ten a forma dun corazón antigo, mírome nel e por un intre paréceme ver aquela moza de Saa en Nova York, nos anos 20, acabando de arranxar o cabelo para saír á festa do día de Santiago naquela Little Spain.

A poucos metros do espello encóntranse os baúis do Florentino, coma se fosen bois ancestrais deitados nunha gran sala. Brillan á luz da tarde e comprendo en profundidade a súa lección: o triunfo do emigrante que volta ao seu pequeno lugar coma se cruzase unha galaxia apenas en tres segundos. O espello reflicte a fermosura e o baúl garda o éxito. E por esa razón esta beleza moble foi conservada cando xa perdera a utilidade práctica. Pero, que pode haber máis práctico có amor? Máis útil? Precisamente por esta razón verdadeira que contravén a lóxica, entre varios homes subiron os baúis escaleira arriba cando a Consuelo os trouxo consigo coma unha metáfora da súa fidelidade ao esforzo migrante dos tíos.

Pouso agora os meus ollos no chan. Porque un dos baúis descansa sobre unha antiga manta de tear que me recorda a da miña bisavoa de Saa. Vermella e branca, con motivos xeométricos e florais, ostenta no seu centro as iniciais da muller que a teceu: Vicenta López, a avoa da Consuelo. De novo revélase a lección da materia fráxil das mulleres, cuxa función histórica parece ter sido o sostén da identidade relacional, a creación de calor no mundo. Elas, que non sabían escribir, só podían tecer a súa identidade. Comprendo así o xesto poético da Consuelo, conservando a memoria da avoa nunha manta que a contén coa inmensa tenrura dunha falta de ortografía: B.L.

 A Consuelo condúceme a outra estancia da casa, pero antes poño os pés noutro tecido, máis modesto cá manta do tear asinada pola avoa. E por iso desta volta non hai rastro de iniciais. Son os «roupóns», aquelas mantas cotiás menos luxosas, feitas con retallos de tea usada. Contémploas con emoción mentres a Consuelo me explica que a súa sogra facía nobelos interminables facendo tiras das vellas roupas da familia gastadas polo traballo. Logo enviaba aqueles nobelos a unha muller veciña que tiña tear e trenzaba os fíos de liño coas fitas da tea usada. Acariñei entón con coidado aquelas tiras de tea humilde, tocando cos dedos algún antepasado da casa de Chiqué. E sei que toda a memoria do traballo e a historia da loita contra o frío está neses roupóns trenzada por mulleres para sempre.

Pasamos a carón do chamado «cuarto do Santiago», que garda memoria onomástica de quen o empregou en tempos recuados: un criado da casa chamado así. A poesía asáltame de novo no xesto de evocar a presenza do subalterno, porque en efecto os criados formaban parte da familia extensa que era a casa labrega. Nunca saberei quen foi, de onde viña, por que a vida o levou a servir en casa allea, pero existe un cuarto nunha casa do meu lugar que conserva o seu nome.

Entro entón na estancia do comedor, ampla e luminosa, pechada agás nas ocasións de festa. Observo en silencio as fotos familiares sobre os mobles de madeira feitos polo pai da Consuelo. O Diploma de bordadora e a madeira con rosas bordadas. As olas de cobre do Florentino. A mesa que encargara o Antonio ao pai da Consuelo co gallo de pretendela, e o reloxo de parede que canta a Ave María á hora en punto e en cada cuarto. Cada cousa no seu lugar e o lugar en cada cousa. Acariñando os obxectos acabei de ler aquel inmenso libro vital escrito en braille poético.

É noite e mentres escribo estas liñas probablemente a Consuelo descansa no seu leito en Monforte. Ao quedar viúva, os fillos non quixeron que ficase soa na casa da aldea, e decidiuse que vivise coa filla e o xenro na vila. Entón fixo a maleta e pechou tras de si aquela portada que, xa sabemos, é un hiperespazo da vida. Pero ademais daquela maleta, a Consuelo levou canda si un obxecto, que é metáfora circular da súa propia existencia: unha manta do tear da avoa Vicenta, feita en liño branquísimo rameado en signos florais, baixo a cal dorme cada noite, baixo a cal dorme arestora. Así, a Consuelo traza, aos 90 anos, un arco alén do tempo, acubillada baixo a exquisita arte da antepasada. E a materia, de novo, expresa o inefable.

Para sempre

Unha nunca deixa de ser a nena que chorou onda o árbole. Nin a que observaba extasiada as cereixas á par da fiestra. Unha nunca deixa de sentir o consolo que se lle deu hai máis de corenta anos. Unha nunca deixa de escoitar os feixes de palabras intercambiadas ao longo dunha vida con verdadeiro afecto. Nin o padal esquece o sabor das roscas, nin a intelixencia olvida o talento da muller que escoita, do seu consello, do sorriso, da axuda solidaria e da bondade sempre. Por iso, sentadas na parede do seu horto, eu quero que non se acabe nunca este relato, esta indicible confidencia, este fulgor do amor vendo pasar a tarde mentres a miña filla e a Consuelo dan continuidade a esta historia, sentadas na parede do horto, rindo, xogando á lección da tenrura, facendo da vida algo extraordinario. Porque o mundo cambia realmente cada vez que unha muller marabillosa se asoma a unha ventá, grazas, Consuelo.

 A autora agradece a Xurxo Ayán, Xosé Gago, José Antonio López e familia de Mingarallán, Aurora e José Antonio Vázquez, a axuda prestada para a elaboración deste artigo. E sobre todo a Consuelo López por me relatar a súa vida enriquecendo a miña.