Era un sábado de inverno de 1994 en Compostela. Convocados polo músico e escritor Xurxo Souto, un feixe de rapaces dunha chea de grupos de toda Galicia sentaron nunha mesa alongada no Tumbadiós, histórica taberna da rúa do Vilar, coñecida por un licor que facía ferver ata as tripas.

Na cabeceira daquela mesa, presidindo toda aquela rapazada, un mito da música galega: Suso Vaamonde. O cantautor tivo a idea de recoller nun álbum recompilatorio un tipo de música que ecoaba por todas partes: o emerxente rock bravú, un rock cantado en galego, inzado de guitarras eléctricas que facían retumbar os teitos de uralita dos cortellos de Galicia enteira. Naquel encontro estaban membros de grupos como Os Diplomáticos de Monte Alto, Os Rastreros de Chantada, Skornabois de Lourenzá ou o Caimán do Río Tea, de Ponteareas. Tamén había representación doutros grupos peculiares que chegaron a gravar discos pero que logo non subiron no carro do bravú, como eran os Kaos, do Morrazo, ou Ollo ó Can, do Porriño.

Suso Vaamonde era respectado polo seu pasado no grupo de cantautores de Voces Ceibes e pola súa actitude rebelde en plena Transición, pero tamén xa algo vellote para aqueles rapaces que irradiaban a insolencia propia da xuventude. Alí na cabeceira da mesa do Tumbadiós, comezou a trazar un discurso arredor da evolución da música galega e veu a concluír: «Estades chamados a ser os novos Voces Ceibes». Nese momento houbo risas polo baixo e toques coa perna por debaixo da mesa, como dicindo: «Pero que carallo di este tipo?».

Vaamonde tiña tanta clarividencia para impulsar boas ideas como facilidade para acabar tirándoas por terra. Era cercano, xeneroso e agarimoso cos grupos novos e desfrutaba exercendo o rol de produtor que descubría talentos. Así naceu Unión Bravú, un álbum referencial, impulsado por Edicións do Cumio, que enfadou algúns dos grupos alí reunidos. «Tiñámoslle moito aprecio a Suso e tiña boas ideas, pero ás veces non remataban ben. O disco non tiña o deseño que falaramos no Tumbadiós e na capa ata saíron nomes de grupos que despois non estaban dentro no disco», lembra Xurxo Souto.

Calquera movemento musical que se prece, nace e medra indisolublemente asociado a bares de referencia, a tascas iniciáticas. E o universo do bravú aséntase nunha triloxía tabernaria: o citado Tumbadiós de Santiago, o Parrús da Coruña e o Caballero de Viana en Chantada. Alí en Chantada é onde se sitúa precisamente o mito fundacional do rock bravú, na noite de Santos de 1994, cando en dita taberna se reúnen, cos Rastreros como anfitrións, un feixe de grupos, axitadoras como Sofía de Labañou, xornalistas como Alberto Casal ou escritores como Manuel Rivas.

Alí, no día da xénese, xa houbo varios puntos de inflexión e debate. «Alguén lanzou a cuestión de se eramos nacionalistas e anarquistas. Houbo debate, pero acabamos por tirar polo que nos unía: o rock e cantar en galego», rememora Souto sobre aquela noite, da que tamén lembra outras leas, como cando «un dos Skornabois de Lourenzá lles afeou aos Yellow Pixoliñas de Monforte que cantaran dous temas en castelán no primeiro disco». Se cadra por iso, os monfortinos, e outros grupos coetáneos como Heredeiros da Crus ou Zënzar, que facían todos rock en galego, foron por libre afastados do paraugas do bravú.

«Hai xente que puido ser perfectamente bravú, pero que non quixeron estar baixo esa etiqueta por decisión propia, como os Zënzar», explica Laura Romero, baixista actual do histórico grupo de Cerceda, autora de A culpa foi de Zënzar, 35 anos de rock en galego. «Todo o rock en galego que se fixo naqueles anos leva a pegada do momento. Pero hai algo máis importante. Para min o movemento bravú é unha expresión artística, máis que un movemento musical», explica esta artista e ilustradora.

Cando Vaamonde, na reunión do Tumbadiós, citaba os Voces Ceibes como precedentes, estaba tirando dun fío histórico da música en galego, do que tamén formaran parte outros grupos antes de chegar á eclosión bravú. «O certo é que é todo un continuo. Sen antecedentes como Os Resentidos ou Radio Océano, o bravú non existiría, así como o bravú foi tamén antecedente de todo o que temos hoxe en día», reflexiona o xornalista musical e escritor Xavier Valiño, autor do que pode considerarse o primeiro libro que analiza este fenómeno, Rock Bravú, a paixón que queima o peito (Xerais, 1999), e cuxa idea partiu do tamén xornalista e escritor Santiago Jaureguízar. «Aquilo supuxo algo inédito: a normalización do galego como ferramenta para expresarse no ámbito do rock», explica Valiño, que leva publicados máis dunha ducia de libros arredor de temas musicais.

«Todo o rock en galego daqueles anos leva a pegada do momento. Máis ca un movemento musical, o bravú é unha expresión artística» (Laura Romero)

O 1994, ano que marca a acta fundacional do bravú, é un momento de apoteose grunge, coas camisas de leñadores marcando tendencia, uns looks de calculado desaliño e as guedellas longas e desordenadas ao estilo de Kurt Cobain, o líder de Nirvana que se suicida ese mesmo ano. Galicia ollaba con interese outros movementos do Estado, como o rock vadical vasco, con grupos que amosaban o camiño. É o caso de Negu Gorriak e o seu antecedente Kortatu. «Estabamos nunha conta atrás que non podía esperar máis. Cataluña e sobre todo Euskal Herria xa tiñan o seu movemento de rock en lingua propia, e nós non. Milleiros de rapaces desexabamos iso en Galicia a principios dos 90, pero non tiñamos nin idea de como se podía facer», explica o xornalista Rodri Suárez, autor do libro Non temos medo, Memoria oral de Os Diplomáticos de Monte Alto, editado por Nicetrip.

Suárez di que nada sería igual se non aparecese a figura de Xurxo Souto, líder dos Diplomáticos de Monte Alto. «Apareceu un xenio como Xurxo, sen o cal resultaría imposible explicar o que aconteceu. O bravú foi un movemento transversal e popular que non buscaba liderados, e iso foi grazas á xenerosidade e modestia dun axitador con tanto talento coma el», loa o xornalista coruñés. «Tiña o papel dun ideólogo que empuxaba a xente a crear e que se apoiaba nos mellores, como fixo nos Diplomáticos coas composicións de Rómulo Sanjurjo. Eles son o máis parecido que temos en Galicia a uns Jagger e Richards, pero con viño en vez de xeringas», bromea o que fora propietario do bar Parrús.

«Foi unha anomalía nos 90. O galego pasou a ser cool. Tronzou o discurso de que a nosa lingua non servía para as músicas emerxentes» (Xurxo Souto)

O bravú posiblemente non sobreviviría aceso sen o papel de Xurxo Souto. Comunicador pasional, eficaz axitador, empático coa xente nova e líder do grupo de referencia. Souto tamén traballaba daquela nos medios de comunicación e tiña idea de como conseguir certa difusión. Case como un misioneiro, Souto comezou a predicar con entusiasmo un discurso alentador que foi gasolina para facer carburar os demais grupos.

«O máis importante é que aconteceu. Aquilo foi unha anomalía nos 90 e o galego de súpeto pasou a ser unha lingua cool, asociada á creatividade. Tronzou o discurso de que o galego non servía para as músicas emerxentes», reflexiona Xurxo Souto en perspectiva trinta anos despois. A aparición de grupos procedentes de vilas pequenas acabaría chamando a atención doutros rapaces que vivían nesas vilas por influencia da televisión e do Xabarín Club, que tamén nace en 1994.

«No meu libro de texto do cole saían Os Diplomáticos ou Os Rastreros. Cando es rapaz, queres afastarte do que sae nos libros porque daquela iso supoñía unha leria de vellos, algo alleo para min», di Nuno Pico, un dos grandes referentes da música actual en galego co seu grupo Grande Amore, que descubriu de verdade o bravú anos máis tarde. «Fun entrando a través de grupos que viñeron despois, como Terbutalina ou Familia Caamagno, e cando cheguei ao bravú flipei, porque ata daquela era ignorancia miña», lembra Pico. A el pasoulle o que segue a pasarlle aínda a moitos rapaces en Galicia: descoñecía o que acontecía á beira da súa casa. «Eu son do Valadouro e descubrín que a quince minutos da miña casa, en Lourenzá, estaban Os Skornabois, que evolucionaran cara a unhas cousas de electrónica experimental brutal», recoñece.

Unha das cuestións que co paso dos anos máis reflexións críticas provoca sobre o bravú é a ausencia total de mulleres nos grupos, algo que tamén merece ser analizado trinta anos despois. «Nos 90 non era doado atopar mulleres no rock, co cal o bravú non ía ser unha excepción. Non o vexo como exclusión, porque trinta anos despois segue sen haber moitas no rock. Outra cousa é noutros estilos», afirma a artista e ilustradora Laura Romero, compoñente de Zënzar e coautora coa escritora Iria Pedreira do libro Ferreñas e Rock and roll (Edicións Baía), que dá visibilidade ás múlleres músicas en Galicia ao longo de varias décadas.

A falta de mulleres entre os grupos rock do movemento bravú é un tema do que non foxe Xurxo Souto. «Nós diciamos que non eramos machistas, pero penso que si que o eramos nese momento. Despois necesitamos un proceso de decodificación, de readaptación á evolución nestas tres décadas», apunta Souto con conciencia crítica, ao mesmo tempo que o leva a unha reflexión arredor das letras e os seus relatos. «No bravú había unhas letras de máis contido social. Na música en galego de hoxe o discurso é combativo tamén, pero noutras vías. Combaten o neomachismo e o neofascismo, e iso paréceme interesantísimo», analiza Souto. «As temáticas cambian na música e na arte en xeral. Hai cambios de temática porque hai un cambio de punto de vista xeracional», di Laura Romero desde a súa perspectiva tamén como creadora.

A nova e exitosa fornada de grupos que cantan en galego tres décadas despois parece renunciar ao rock, pero atopou un filón na reinterpretación contemporánea da música tradicional e nun discurso que abraza a diversidade sexual sen complexos. Desde o camiño aberto polas Tanxugueiras ata a vibrante vaga postanxugueiras na que están Fillas de Cassandra, Caamaño & Ameixeiras, Mondra, De Ninghures ou o propio Grande Amore. «Cadaquén vai desenvolvendo as súas propias narrativas, pero no fondo, antes e agora, consiste en contar cousas que che pasan», resume Nuno Pico.

«Vivimos un momento incrible, onde unha chea de grupos beben das coplas tradicionais para facer un discurso renovado onde a diversidade sexual traza unha nova revolución», indica Xurxo Souto, que non ten ningunha dúbida en sinalar a artista que para el é o punto de partida clave desde o bravú ata a música actual: Mercedes Peón. «No bravú foi unha referencia absoluta para nós polo xeito no que bebía da creatividade popular. Despois explorou a electrónica e o relato da diversidade sexual, e é a persoa que marcou a senda de toda a música que se fai hoxe en Galicia», sentencia o líder dos Diplomáticos. «Só dous artistas marcaron este punto de inflexión na musica galega recente, Mercedes Peón e Narf»

Aínda que o bravú foi un movemento que naceu ás marxes e de xeito espontáneo en diferentes vilas de Galicia, houbo unha clave incuestionable na súa posterior difusión: a creación do Xabarín Club na Televisión de Galicia e o seu método de repetición de videoclips con karaoke. Temas como O Sacristán de Basán, dos Rastreros, Xabarín que te vin, de Yellow Pixoliñas ou, sobre todo, Estou na lavadora, do Caimán do Río Tea, convertéronse en himnos cantaruxados por milleiros de nenos e mozos.

«A televisión daquela axudou a visibilizar os grupos, pero hoxe en día as bandas poden traballar nas redes e trazar os seus camiños. Poden saír de cando en vez na TVG, pero se mañá se apagase a tele seguirían igual, porque non dependen dela. É outra anomalía marabillosa», compara Souto entre os anos do bravú e o momento actual.

Polo xeral, os movementos culturais non duran máis de dez anos, pero o importante é que deixen pegada. E é indiscutible que o bravú fixo iso. Ao final, igual Suso Vaamonde non ía tan desencamiñado cando anticipou que o bravú podía ser comparable ao que supuxeron no seu día os Voces Ceibes. Se cadra porque Suso sabía, mellor que ninguén, que na historia da música galega onde houbo lume, sempre foron quedando brasas.

Déixanos aberta a porta da cociña, Josefa

Unha mañá de inverno de 1999 entrei por vez primeira na cociña da señora Josefa de Bastavales. Debería de ser xaneiro, calculo. Levoume Xosé Manuel Pereiro ata alí, ata aquela casa ao pé das campás de Bastavales, por corredoiras estreitas e viñas que tecían un teito natural. Eu escoitara falar da señora Josefa, pero era a primeira vez que ía estar con ela. Fomos á súa casa para facerlle unha proposta arriscada: debutar como reporteira nun programa de televisión, aínda que tivese daquela cerca de 70 anos.

Entramos na súa cociña e xa nos sacou o licor café pola mañá. A conversa non comezou moi ben. Josefa preguntoume cantos anos lle botaba. Eu, inocente de min, boteille de máis, para o seu desgusto. Malia esvarar un pouco na introdución, a cousa foi fluíndo. Como pasaba sempre con Josefa, primeiro era tímida e dicía que non se acordaba de nada, nin de letras, nin de cancións, nin de ditos. Pero cando arrancaba xa era imparable. A conversa fluíu, pero sen unha resposta concreta para a nosa proposta. Botábase o tempo enriba e Pereiro decidiu ir directo: «Entón que, Josefa?». «Que de que?», retrucou ela. «Vén ou non vén?». «Pois se hai que ir vaise».

Manu Chao, Mercedes Peón, o Pinto d’Herbón, Xurxo Souto, as Jarotas de Ribeira ou Xabier Díaz beberon da tradición na cociña de Josefa, que mesmo foi de xira ata a lugares como Lyon

E así, con ese primeiro contrato verbal asinado no vento dentro da súa cociña, foi como a señora Josefa de Bastavales comezou a traballar de reporteira no mítico programa de TVE-Galicia ¡Qué Serán?, dirixido polo propio Pereiro e Luis Lavandeira. Pero alguén tiña que tutelala, guionizar as súas reportaxes e ser o que lle aprendese unhas nocións mínimas de televisión. Pereiro apuntoume co dedo, e o que tomei como un «non me queda máis remedio» pasou a ser un proceso divertido e entrañable, case como unha relación de avoa e neto. Así comezou a miña relación coa señora Josefa e o meu traballo como guionista e tutor á súa beira.

Non vou negar que os comezos foron sufridos. Nas primeiras reportaxes que fixemos, Josefa poñía moitas veces o micro onde non era. Cando falaba ela poñíalle o micro ao entrevistado, e cando falaba o entrevistado pegaba o micro á boca dela. Para montar aquilo e non desbotalo suamos tinta, como se pode ver na reportaxe do grupo Berrogüetto. Pensei en como solucionar aquilo e desenvolvemos un método didáctico propio. Cando arrancase a falar, eu estaría fóra de plano agarrándolle a chaqueta e, cando tivese que poñer o micro aos entrevistados, eu trincharíaa por detrás cos meus dedos. Ese era o sinal.

Logramos unha entrevista con Elíades Ochoa, que se fixera mundialmente famoso co filme Buenavista Social Club. Antes de comezar, anticipabámoslle un pouco de que iamos falar. Josefa colleu o micro para facer a presentación e facerlle unha pregunta a Elíades. Como non cambiaba o micro para poñer na boca do cubano, eu trincheina por detrás. Ela moveu o micro con tanta enerxía que quedou rexistrado como Elíades aparta o queixo para atrás pensando que lle quería bater. Ás veces Josefa desmoralizábase e dicía que non servía para isto, pero nós no equipo sabiamos que era unha marabilla e ata transgresor ter unha vella pandeireteira de Bastavales entrevistando estrelas da música mundial.

Outro día fomos a un festival en Cangas do Morrazo, chamado Herba e Son, co obxectivo de entrevistar a Los Van Van, lendas da salsa cubana. Como guionista responsable da peza, ocorréuseme unha ousadía, ou inconsciencia, para tratar de ir un pasiño máis alá cunha peza que tivese unha boa entrada, un bo contido no medio e un bo desenlace. Era á beira da praia, con moita xente acampada. Josefa sairía dunha tenda, coma se estivese alí acampada, faría a reportaxe e volvería á súa tenda a durmir. Ela non ía moi convencida, pero accedeu a gravar nunha daquelas tendas, onde o fume mesto arrecendía cunha fragancia que facía honra ao nome do festival. Cando estaba gravando a introdución saíndo da tenda, enleou un pé cun dos cordeis de amarre da tenda, caeu cara adiante e tirou coa tenda de campaña abaixo. Non foi unha caída grave nin nada polo estilo, pero Josefa enfurruñouse e estivo a piques de abandonar a carreira de reporteira. Aínda así, mesmo logramos o obxectivo de entrevistar aos míticos Van Van.

A Josefa iamos buscala á casa nun coche da tele, conversabamos moitas veces na súa cociña de Bastavales e rulamos por Galicia adiante moitas horas. Alí comecei a coñecela de cerca. Nacera en Tordoia, traballara duro no campo e quedara viúva con seis fillos que manter. «Eu estaba nun pozo e a música fíxome voar», dixo naquela marabilla de programa que era o Alalá da TVG. A súa pandeireta salvouna, fíxoa voar e aferrouna a un universo de cancións nas que ela facía un papel de médium da tradición oral herdada dos devanceiros.

O arquivo do Alalá contén un rexistro excepcional, o dunha das visitas de Manu Chao á cociña da señora Josefa, aquela cociña que lle resultaba tan familiar. Manu tiña unha casa en Bastavales, case porta con porta coa da señora Josefa, e a cociña dela case era como a súa. Por iso, un día, despois de tempo sen ir, díxolle a Manu aquilo de: «Por onde andas, Manu, que estás desaparecido?». E alí naceu aquela canción mítica, Desaparecido, e posiblemente a nova vida da Josefa artista, que chegou a xirar con Manu Chao e con músicos como Amparanoia ou Macaco, ademais da troupe do bravú, que a arroupou para chegar a lugares como Lyon, mentres ela os mantiña a base de caldo.

Só por isto, a cociña da Señora Josefa de Bastavales debería ser un patrimonio cultural de Galicia. A cociña de portas abertas onde o Manu escoitou feixes de cancións tradicionais galegas, por onde pasaron Mercedes Peón, o Pinto d´Herbón, as Jarotas de Ribeira, Manolo Maseda, Xabier Díaz, o propio Souto e unha morea de xente máis.

A cociña de Josefa, igual que as cociñas de Maruxa das Cortellas, de Concha de Luneda ou de Rosa de Moscoso, deberían ser Patrimonio Inmaterial de Galicia. O facho do patrimonio oral mantívose aceso nestas cociñas que sempre tiñan as portas abertas, a fonte na que tantas e tantos beberon. Este ano vaise dedicar o día das Letras Galegas a todas estas mulleres. Será de novo un bo motivo para volver lembrar a nosa Pandeireteira de Bastavales.

Por iso hai que pedirlle a Josefa, que por algún sitio andará voando coa súa pandeireta coma se fose unha alfombra máxica, que nos deixe sempre a porta da cociña aberta, que teñamos sempre lugares coma eses aos que ir buscar cancións e onde haxa quen nos conte historias á beira do lume. Boa viaxe polas nubes sobre as campás de Bastavales, Josefa.