Por moito que ames a Poesía (oh ti, que xa non sei se aínda existes ou se, ai, deviñeches nun mero consumidor enfastiado de palabras, ti, «Hypocrite lecteur, –mon semblable, –mon frère!»); por moito que ames, digo, esa Deusa exclusiva e excluínte, tan esixente cos seus devotos que só lles outorga os seus favores a troco dunha entrega total, non creo que che soe este nome: Tomás de Iriarte. Fabulista, tradutor, dramaturgo, músico e poeta canario, nado e finado no século XVIII, de cuxas moitas obras o xirgo do tempo tan só deixou pasar estes oito versos: 

Es el esplín, señora, una dolencia 

que de Inglaterra dicen que nos vino. 

Es mal humor, manía, displicencia, 

es amar la aflicción, perder el tino, 

aborrecer un hombre su existencia, 

renegar de su genio y su destino, 

y es, en fin, para hablarte sin rodeo, 

aquello que me da si no te veo. 

E por que sobreviviron ao xuízo implacable da Xustiza Poética? Porque eses oito hendecasílabos sintetizaron a primeira Definición del mal que llaman esplín (del inglés spleen) (sic) que se fixo na Península Ibérica. De Iriarte, home ilustrado e neoclásico, ben puido gabarse de ser un dos primeiros creadores que abordou ese «mal» denantes de que os románticos ingleses, alemáns, rusos ou franceses, coma Aleksandr Pushkin (Yevguieni Oneguin) ou Sophie Nichault de La Valette (As desgrazas dun amante ditoso), espallasen o andazo por Europa, e, xaora, denantes de que o simbolista Charles Baudelaire fixase para sempre a palabra na memoria da poesía moderna cos seus libros As flores do mal e mais O spleen de París. 

Aínda hogano afírmase que a peste en cuestión chegou de Inglaterra, mais abonda con lermos a páxina do Wiktionary dedicada a ela para sabermos que spleen procede, si, «do inglés medieval splene ou splen», mais este procede «do anglo-normando espleen», este, «do francés antigo esplein ou esplen», este, «do latín esplēn» e este «do grego σπλήν, “bazo”» –cando menos, pois talvez a palabra procedese xa do indoeuropeo–. E mesmo hogano –nos eidos poético, filosófico, psicolóxico, mormente– seguimos a falar de spleen. Pasado por cadanseu filtro lingüístico, o termo figura na maioría dos dicionarios europeos, incluído o portugués, mais non no galego. E por esta vez voulle dar a razón á RAG. 

Pois denantes que o spleen foi a melancolía, e denantes da melancolía, a acidia, un dos «sete pecados capitais». A acidia (acedia, en castelán, accidia ou acedia, en italiano) e a acedía teñen certo parentesco etimolóxico, e non é de estrañar porque adoitan ir da man. A primeira provén do grego ακηδία, literalmente «non-coidado», «descoido», «neglixencia», «indiferenza» (porque «cando alguén anda sen coidado, non pon atención, é porque algo malo lle pasa»), mais no DRAG aparece definida como «estado de depresión e de melancolía». Tristura fondísima á cal o DRAE engade a «amargura» (acedía), e o GDLI da Accademia della Crusca, a «noia», o «aburrimento»: varios dos síntomas que se adoitan vencellar co spleen.   

Percorrendo os círculos do Inferno da Divina Comedia, Dante bate tamén co dos iracundos e dos acidiosos (Canto VII, quinto círculo), no que se acha a Lagoa Estixia, nome que Allighieri leu en Servio (ad Aen., VI, 134) traducido ao latín como Tristitia. 

Na revista dixital Hablar de poesía (nº 13) Pablo Williams ten un artigo, en castelán, ben interesante sobre El vicio de la acedia y el giro estético de Dante:  

«El vicio capital de la acedia que atormentó primero a los anacoretas del desierto y luego a los monjes conventuales, y afinó después el análisis psicológico de los teólogos escolásticos del occidente medieval, fue definido por un lexicógrafo, Cesario de Heisterbach (s. XIII), como ‘ la tristeza originada en la confusión de la mente o en el excesivo tedio o en la amargura del ánimo por la que se extingue el gozo espiritual y por la que la mente, en una especie de precipicio espiritual, se vuelve sobre sí misma’. Tomás de Aquino la consideró pecado mortal por oponerse a la caridad, al amor divino. ‘Porque el efecto propio de la caridad’, nos dice, ‘es el gozo de Dios, y la acedia es la tristeza del bien espiritual en cuanto que es el bien divino’. De entre las ‘hijas de la acedia’, o de la tristitia, su sinónimo, registradas ya en las primeras clasificaciones de los vicios capitales (Casiano, Gregorio Magno) recordaremos algunas que caracterizan a los acidiosos de la Divina Comedia: la amargura, la desesperación, la somnolencia, la divagación de la mente (evagatio mentis), y dos que se relacionan con el lenguaje: el parloteo vacío (verbositas) y [su contrario] la pérdida de la palabra. Acerca de esto último, Tomás de Aquino cita a Gregorio de Nisa: ‘La acedia es una tristeza que priva del lenguaje’, y comenta: ‘Se dice especialmente que la acedia priva del lenguaje, porque la voz, de todos los movimientos externos, expresa más el pensamiento y el afecto interior’ (Summa Theol., I-II, q. 35) […] 

La tristeza acidiosa de la Estigia dantesca, sin embargo, no está referida directamente al bien divino, o al bien espiritual en general, según concebía este vicio Tomás de Aquino, sino al bien espiritual de la belleza. El vicio aparece como un rechazo a la belleza del mundo, al ‘aire dulce que se alegra del sol’. El lamento vano sale como gárgaras de la garganta de estos desdichados: es también él una forma de contrapasso, no una consecuencia marginal de la incómoda ubicación en el barro. El lamento de la tristitia ante el mundo bello se ha convertido en lamento fragmentado, una culpa que el arte divino ha convertido también en pena»

 

O noso Darío Xohán Cabana –que a Deusa teña no Paraíso, aos divinos pés de Beatrice–, na súa célebre versión da Divina Comedia, traduciu así esa pasaxe:  

E eu, que a mirar estaba ben atento, 

vin no pantano aquelas fangosas xentes, 

todas núas, con cara de tormento. 

 

Pegábanse coa man, e non somentes, 

senón tamén con testa, peito e pés, 

arrincándose anacos cos seus dentes. 

 

Dixo o bo mestre: «Fillo, agora ves 

as almas dos vencidos pola ira; 

e estimarei tamén se ti me cres 

 

que baixo a auga hai xente que suspira, 

e fai ferver esta auga cos seus bramos, 

como a vista che di, segundo xira. 

 

Presos no limo, din: “Tristes eramos 

naquel doce aire que co sol se alegra, 

polo acidioso fume que tiñamos; 

 

contristámonos xa na lama negra”. 

Este himno gorgolexan coa garganta, 

pois non logran dicir palabra en regra». 

 

Un gran[de] arco xiramos da vaganta 

entre ribeira seca e lamazal, 

ollando a quen con lidro se atraganta. 

 

A acidia, xa que logo, non é comparable nin á morriña nin á saudade (sentimentos ou estados anímicos que teñen cadansúas características propias), e, dado que ese termo tan cargado de historia médica, teolóxica, filosófica, literaria… abrangue, como xa vimos, practicamente todos os síntomas asociados ao de spleen, para que incluírmos este no DRAG galeguizándoo como «esplín»? 

* * * 

Permíteme, emporiso (oh, ti, que, malia o Sistema noxento no que ambos malvivimos, se cadra segues a seguirme e a seguirte, hipócrita lectora ou hipócrita lector, miña irmá ou meu irmán tan semellantes a min) que, como bo acidioso que son arestora, che comente algo máis verbo dos devanditos síntomas vencellados co noso spleen galego. 

«Estado de depresión e de melancolía», lemos, si, no DRAG, cando procuramos o termo «acidia», e «estado psíquico caracterizado pola tristeza, polo cansazo e polo desánimo, que pode ir acompañado de ansiedade», cando procuramos o de «depresión». 

No tocante á «melancolía», se o spleen se situaba no bazo, ela, a doenza romántica por antonomasia, sitúabase no ventre, e, concretamente, no fígado. Voz latina procedente doutra grega formada por μελας, «negro», e χολης, «bile»: os melancólicos de antano tiñan «o fel negro»; eran «lúgubres», «morosos», «nostálxicos» e mesmo «saturninos». A melancolía era un dos «catro temperamentos» que coincidían cos «catro humores». Dos catro elementos, o seu era a terra. Das catro estacións, o outono. E dos planetas coñecidos por entón, Saturno; deus da agricultura e das colleitas na mitoloxía grecolatina, chamado, denantes, polos auríspices estruscos Satre –como sabemos hogano por un dos arte/factos máis abraiantes e misteriosos que conservou o subsolo: o Fígado de Piacenza–. Pai devorador dos seus fillos… 

Indiferenza, desleixo, desánimo, nostalxia, abatemento, tristeza, amargura, pesadume, congoxa… son, xa que logo, algúns dos ingredientes dese cóctel que, cadaquén á súa maneira, preparamos día tras día, noite tras noite, os cativos da acidia, da melancolía ou do spleen. Secasí, eu coincido con Jules Laforgue en que as maiores calamidades de nós os outros, os doentes (enfermos/rabiosos) son o aburrimento e mais as súas variantes: o cansanzo, a desgana, o fastidio, a abulia, a apatía, o noxo. E como equiparo o spleen francés coa acidia galaica traducín así este poema de Laforgue: 

 ACIDIA 

Todo é fastío hoxe. 

Descorro a cortina: 

Enriba, un ceo gris raiado por unha choiva eterna; 

Embaixo, a rúa pola que unhas sombras camiñan, 

Entre unha brétema de feluxe, 

Esvarando sobre os lagotos. 

 

Ollo sen ver, 

Fuchicando no meu cerebro vello, 

E, maquinalmente, no cristal embazado 

Coa punta do dedo fago caligrafía. 

Boh! Saiamos, por ver se atopamos 

Algunha novidade. 

 

Ningún libro recente. 

Babiolos paseantes. Ninguén. 

Algúns coches de punto, lama 

A mazo, treixada arreo… 

Despois, o serán, o gas 

E mais a volta a paso grave… 

 

Ceo, bocexo, leo, nada me apaixona… 

Boh! Deitémonos. 

Media noite. A unha. 

Ah, todos dormen! 

Tan só eu non podo durmir, 

E todo é fastío de novo. 

O fastío do acidioso é un fastío vital, existencial. O paciente está realmente, fondamente, terriblemente, desesperadamente aburrido, canso, farto… non xa de todo e de todos (comezando por el mesmo) senón da existencia en si. Os románticos e mais as románticas que xa non podían máis suicidábanse mormente por iso, e non por amor ou por desamor, como aínda hoxe seguen a crer os que nada saben do auténtico Romanticismo (xunto co surrealismo, o seu continuador, o movemento máis importante e influínte dos últimos tres séculos). E é por iso polo que os acidiosos ateos e materialistas, as e os que fían en que o seu sufrimento finará coa súa propia morte se suicidan aínda hoxe. 

Niso, no seu fastío vital, existencial, os acidiosos coinciden cos místicos que están a atravesar a súa «noite escura da alma»: tamén eles rexeitan –con indiferenza, desleixo, abulia, mesmo tristura, pesadume, congoxa– todo o mundano («olvido do creado», aconsella San Juan de la Cruz). A diferenza estriba en que os místicos senten nostalxia, morriña, saudade, si, de Deus, da Deusa, do Grande Espírito, do Dao, do Brahman… da Tathāgatagarbha (esencia búdica) que xa albiscaron mais coa que aínda non puideron fundirse. («Teño gula de Deus», afirma Arthur Rimbaud, o «místico salvaxe», n’Unha tempada en inferno, verso que vén sendo a paráfrase simbolista do «muero porque no muero» de Santa Teresa de Jesús). E, malia ese baleiro sen sentido («vivo sin vivir en min»), ese devezo punxente de algo ou de alguén que o encha á fin de plenitude, a ningún místico se lle pasa pola cabeza quitarse a vida, porque sabe a ciencia espiritual certa que ese é un dos dous maiores erros (pecados, nas relixións patriarcais) que pode cometer un ser humano; o outro, o primeiro, é quitarlle a vida a outro ser humano –e máxime «no nome de Deus», sexa cal sexa o nome dese Pai, como tantas veces aconteceu ao longo da historia da humanidade e como hogano segue a acontecer en tantos lugares do planeta. 

Ben (dirás ti, lectora ou lector, se aínda non marchaches cara ao teu nada), mais «Is there no way out of the mind?» (Sylvia Plath). Acaso non hai ningún xeito de saír, de liscar, de librarse da mente ordinaria (manas ou sem), farta de sufrir, e, xa que logo, de existir? As mestras e os mestres budistas –que son nos que eu fío, a pesar dos meus pesares– responderanche que si; que Siddharta Gautama, o Buda, achou a maneira de liberarse da condena do samsara –o ciclo dos continuos renacementos– e das innumerables aflicións que este entraña unha e outra volta.   

Dukha, a palabra sánscrita que empregou o Buda na primeira ensinanza que impartiu tras acadar a Iluminación para definir unha das «tres características da existencia samsárica»; dukha, a primeira das «Catro Nobres Verdades», adoita traducirse por «sufrimento espiritual» (para diferencialo da dor corporal); pero, consonte os especialistas na antiga lingua sagrada dos hindús, dukha abrangue dende o malestar ao dó, pasando por todas e cada unha das emocións aflitivas que vencellamos antes coa acidia. O contrario de dukha é sukha, palabra esta que, daquela, abrangue todos os antónimos das devanditas emocións aflitivas vencelladas coa acidia: benestar, alegría, ledicia, gozo, dita, éxtase… paz, paz, paz sublime: «Om shanti shanti shanti!». E para conseguires pasar do primeiro estado mental ao segundo –diranche as mestras e os mestres budistas–, o que has facer, xaora, é seguires o Nobre Óctuplo Sendeiro. Atrévete, lectora ou lector, atrevámonos todos, daquela, a percorrer cadaquén cadanseu Camiño Sagrado ata a gran Metta, e descubriremos que o paso da infelicidade á felicidade consiste tan só en trocarmos unha letra do noso deprimido abecedario por outra: o d de dukha polo s de sukha.