Esta entrevista publicouse no número 31 da revista «Luzes» en xuño de 2016. Chus Pato acaba de recibir o Premio Nacional de Poesía por Sonora (Xerais, 2023).

É moi probable que en xuño a poeta Chus Pato (Ourense, 1955) ocupe unha cadeira na Real Academia Galega, en substitución do finado Xosé Fernández Ferreiro. Con dez libros publicados, é unha das voces máis prestixiosas e recoñecidas pola crítica e a investigación académica, tanto dentro como fóra do noso país. Foi construíndo a súa obra de vagariño, exercitándose na sofisticada atención a unha escoita, a unha mirada e a un pensamento que abrocha nas escrituras de poetas que comezan a pisar forte na nosa literatura. A vida vai, o poema teima por saír e escoitala falar dese ritmo no que mergulla cando cesa o ruído lévanos canda ela á tundra, ao primeiro asombro. Desxea.

Recíbenos na súa casa cando debería estar na Feira Internacional do Libro de Bos Aires. Pero a mesma consellería que a convidou non asinou o permiso necesario para poder ausentarse do seu traballo estes días. «Non lles vallo de moito, non son canxeable por nada», di entre resignada e sorprendida. Hai dezanove anos que vive en Lalín, onde organizou a súa vida tendo en conta que a escritura, tal e como se dá nela, require un grande espazo de soidade, bosques e árbores, para poder escoitar. Alí síntese libre.

Teño entendido que gosta de camiñar. O desprazamento axúdalle a escribir? Si, cando non dou avanzado ou estou atorada con algún texto -a miña escritura é moi lenta-, pasear dálle dinamismo. É común que ao comezar a andar as cousas se desbloqueen.

Vostede autoeditara o seu primeiro libro. Vintecatro anos despois valoran a súa candidatura para entrar na Real Academia Galega. Que lle pasa pola cabeza ao volver a vista atrás? Para min é moi sorprendente todo. Desde a publicación de Urania, como o sistema literario me recibe e como desemboca todo na posibilidade de entrar na RAG. Pero aínda queda camiño por andar e a decisión é dos e das académicas.

Faríalle ilusión entrar? Que proporía? Entraría por fidelidade a unha serie de cuestións que teñen que ver coa miña concepción da nosa historia e do noso país e porque hai xente que valoro dentro da Academia a quen me gustaría acompañar. De entrar, trataría de levar á práctica esta concepción, pero tampouco sei como funciona por dentro a RAG.

Por que no seu momento non asinou o manifesto pola entrada das mulleres na Academia? Entendín que era unha bala contra Ferrín, á marxe da boa vontade da xente que o asinou. A vida lévame a aprender que algunhas cousas non son o que parecen. Claro que quero que entren mulleres na RAG, pero non así. Por outra banda, o termo «muller», que é unha construción cultural, non me interesa en certos contextos. Depende que muller, non?

«O termo ‘muller’, que é unha construción cultural, non me interesa en certos contextos. Depende que muller, non?»

Hai uns meses recitou xunto coa poeta canadiana e tradutora da súa obra ao inglés Erín Moure na Poetry Room de Harvard. Como foi a súa experiencia? A min tocoume a lotaría: se unha gran poeta como Erín, coas relacións que ten co mundo, non traducise os meus poemas eu non sería Chus Pato nin se estaría falando de que podo entrar na Academia. Neste país hai quen é recoñecido porque é apoiado desde dentro e quen é recoñecido porque ten que marchar.

Como percibe a recepción da súa obra en América? Non dan crédito porque me len como unha poeta española e sorpréndense do próxima que estou a eles. Certamente creo que son nativa poeticamente de América, entre outros territorios. Ezra Pound é un poeta dos que me dirixe, con el aprendín que podía meter no poema o que quixese. Cando lin a antoloxía de Esteban Pujals sobre o grupo Language souben que non estaba soa no mundo e deume pé a escribir Nínive. Saíu publicado aquí e espantou a todos! E pasados os anos, un poeta do grupo Language, Ron Silliman, pídeme nun hotel de Rotterdam que llos asine. Carne de Leviatán está publicado na editorial deles, recoñécenme na súa escola… Isto non ten por que ocorrer, podería morrer sen que ninguén me coñecese, é o normal cando escribes en galego! É como se es fan dos Rolling Stones e che piden que cantes con eles.

En que idioma fala o poema, na súa lingua materna? En ningún. Traducímolo, o poema fala en tradución. Non creo –e aquí non concordo con Paul Celan– que sexa preciso escribir nunha lingua materna. É máis: non creo que exista unha lingua materna, ou en todo caso é a mudez porque pasamos dous anos aprendendo. Non é algo co que un veña ao mundo, é unha arte que temos que aprender. Despois escollemos en que lingua escribimos. A miña lingua materna é o castrapo, é o conflito lingüístico. Pouca xente en Galicia ten unha lingua materna pura.

E que se perde nesa tradución? O poema é mudo e quere saír á luz e ser dito, é un impulso que ten. Pero só a través das palabras podemos escribilo. Así que se perde todo pero tamén se gaña todo. A mudez é moi superior á palabra, é á posibilidade da palabra, anterior a ela. E non falo de silencio porque o silencio é igual que a palabra. Ves unha árbore e é perfecta. A necesidade de falar é unha cruz!

Por que a pentaloxía que pechou con Carne de Leviatán se chama Decrúa (antes Método)? A palabra método significa camiño e pensei que tiña que ver co camiño dos filósofos, que parte dunha tese e do percorrido que se fai para comprobala, mentres que a poesía camiña e no camiño encóntrase co poema. Decrúa é unha palabra pouco coñecida: trátase de facer cultivable un espazo que era salvaxe.

«Son nativa poeticamente de América, entre outros territorios. Ezra Pound é un poeta dos que me dirixe, con el aprendín que podía meter no poema o que quixese»

Daquela, coincide coa filósofa María Zambrano cando dicía que, a diferencia da filosofía, a poesía non quere conquistar nada para si. Si. Unha das cousas máis difíciles de escribir poesía é ese desprendemento. O poema cárgase con cuestións referentes á persoa, pero a poesía é unha liberdade moi grande na que non pode existir máis que a palabra. E para que esta sexa libre un ten que aprender a desprenderse de si mesmo.

Que etapa se abre agora? O máis difícil é liberarme do libro anterior… É un exercicio de malabarismo, porque no proceso no que aparecen os poemas sabes solucionar. E despois de tantos anos algo sabes de técnica poética. Pero desta vez esquecer como solucionaches ao longo de dez libros as dificultades para escribir non é doado. Paseime tres anos desbotando o que escribía e ás veces era incluso mellor que o publicado. Pero xa estaba escrito. Agora aparece algo que non é completamente distinto pero polo menos está máis espido e eu podo descansar sobre iso.

En Carne de Leviatán xa se insinuaba esa depuración. Porque pecha a pentaloxía e parécese máis a Urania. Os libros construíronse partindo de algo moi espido, Urania, cara algo que ía medrando e que acabou espido de novo. Agora hai unha nudez grande pero distinta ao demais.

Como o definiría? É moi duro. É unha vía seca, é moi pedregal, pedregosa, moi pedra.

Sempre houbo distancia cos poetas da súa xeración biográfica, a dos 80. Ten evolucionado este desencontro? Houbo e segue habendo pouca relación. Sempre notei que non lles gusto, eles son amigos e eu aparezo desde un exterior… Unha das poucas veces que coincidín con eles íase facer unha fotografía. Eu estaba ao lado dun enorme vulto literario e alguén me deu un empuxón, por iso saio nunha esquina. Estou segura de que hoxe non me empuxarían pero recórdome con trinta anos empuxada (ri).

«A miña lingua materna é o castrapo, é o conflito lingüístico. Pouca xente en Galicia ten unha lingua materna pura»

Nun congreso de escritores novos organizado pola Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG) alguén propuxo analizar como as novas escrituras se relacionan coa produción recente de autores consagrados. Sería unha fórmula para evitar caer no reducionismo da referencia xeracional. Que lle parece? Vexo aí o concepto de contemporaneidade, moito máis interesante que o de xeración. Os estudos literarios teñen inercias e unha delas é a das xeracións, son etiquetas. Hai grupos que poden coincidir cunha xeración pero nunca coa xeración enteira. A poesía dos 80 abrangue a un grupo no que por exemplo non estamos Reixa, nin Lois Pereiro nin eu. Cando pase o tempo certos relatos reescribiranse.

Mantén magníficas relacións con algúns dos poetas máis novos. Como as vive? Con felicidade porque me sinto acompañada. É a primeira vez que teño unha conexión real, son os meus compañeiros. Teño amigos como Xabier Cordal, Antón Lopo, as poetas dos 90… Pero agora síntome partícipe dun grupo dalgunha forma, e estou moi contenta. Adoro a poesía que fai Fran Cortegoso, é unha influencia de primeiro orde no que estou escribindo. E a de Oriana Méndez, Gonzalo Hermo…

Recoñece a Ferrín como o seu mestre. Que lle ensinou? Que se pode facer poesía universal en galego. Para min é un erro escribir para galegos e galegas. Escribín os meus primeiros poemas en galego pensando «se el fai estas cousas é que se pode facer». Foi abrir un mundo. Pero ademais ensinoume o valor de ser leal, que non é nada fácil. No ano 82, nun recital contra a OTAN en Ourense, escoitou con atención o que eu estaba lendo, uns poemas desastrosos… Falou comigo e interesouse polo que estaba facendo. Para min era o mellor poeta que había en Galicia, sentinme nunha nube. Despois vino poucas veces, pero non ten importancia. Síntome vencellada a el.

Escribe co peso dunha tradición, a que escolleu. Como terma dela? Coidando de que os grandes poetas, eses dos que me gustaría ser contemporánea, non me esmaguen. Cústame ler poesía porque é un exercicio de atención extrema. Dedícolle as miñas mellores horas, as da mañá. Quero avanzar sempre pero ler poesía é lento, intenso. E é difícil —agora menos, porque xa de técnicas de supervivencia con respecto ao poema algo sei— desprenderse de voces impresionantes, non escribir como o que estás lendo, desfacerse delas.

Por exemplo? Marguerite Duras. Resúltame moi difícil desprenderme das voces das mulleres.

Vostede focaliza a idea de vangarda poética en Galicia. Ás veces escoitamos «é demasiado hermética». Que lle diría a alguén que quere comezar a ler a Chus Pato? Diríalle: Se realmente queres ler poesía, se les poesía, vasme entender. A poesía non é a canción dun cantautor, é un método de vida e de escritura que ten milenios. Se che interesa edúcate e chegarás a entender a Dante, non a Chus Pato.

«A mudez é moi superior á palabra, é á posibilidade da palabra, anterior a ela»

Dixera Brecht «Que mundo este no que falar de poesía é ofender á sociedade!». Que vixencia teñen estas palabras? Toda. A sociedade sempre está ofendida pola palabra poética porque a poesía celebra o que somos e a sociedade non quere ser o que somos: seres mortais namorados daquilo que non ten forma e do infinito. Ser poeta é permanecer sobrio na ebriedade e isto á sociedade cústalle asumilo.

E ten que ser así? Si, porque só así pode sentirse libre. Dentro da sociedade ningunha, dentro da especie si.

Escribiu en Carne de Leviatán: «(política)/ Cando todo goberno cese/ cando todas as plumas do anxo caian/ canta agora ti/ esta páxina en branco». Como vive a situación política actual? Entre a desolación e o asombro. Foi forte ver o deterioro da sanidade pública e do estado de benestar. Pertenzo a unha xeración que considero privilexiada porque foi sempre para adiante. Agora vamos para atrás. Nunca pensei que a xente desta xeración sería tratada como parias e escravo. Aínda que escribín sobre isto, considerando que viviamos en Auschwitz e o modelo do campo de concentración era o modelo social do capital, nunca crin ao cen por cen os meus poemas. Agora non me queda outra que velo. A nivel social é a época máis escura que vivín.

Como afecta á súa escritura? Nunca tiven moita esperanza, son descrida, pero loitei pola xustiza. Hoxe teño aínda menos, o cal me entristece porque me fai ver o ser humano case coma se bioloxicamente non puidese rebasar unha fronteira. O lugar que se lle dá á intelixencia é mínimo e supoño que iso se nota no que escribo.

Cal é o espazo de combate que ten a poesía? O mero feito de escribir poesía é xa un combate por ser unha resistencia, é desobedecer. A poesía é aprender a ser libre. O código poético, que ten tantos milenios, ten dentro de si a liberdade. Se estás en contacto cos textos poéticos apréndelo. Mesmo con autores tan afastados a nivel político de min, como Elliot: a poesía está nesa esfera de liberdade, de celebración, de canto. O poema é unha figura finita que se abre ao infinito e é algo tan cheo de vida que che dá pé a erguerte pola mañá e enfrontarte ao traballo… Estar en contacto coa poesía é realmente a fonte da eterna xuventude.

«O mero feito de escribir poesía é xa un combate por ser unha resistencia, é desobedecer. A poesía é aprender a ser libre»

Formou parte durante anos da Asociación Mujeres y Letras. Que lle achegou? Relacionarme con outras poetas do Estado, organizar congresos, viaxar e escoitar outras voces fóra era aire fresco para min. Foi moi positivo, toda unha experiencia, fixen amigas. Pero para elas era difícil concibir outro idioma que non fose o español. Sentín que me aceptaban na medida en que non chocaba con elas.

Canto pesa na súa escritura a conciencia de xénero? A poesía non vai por temas, facer poesía feminista está fóra da miña concepción do que é a poesía, así como tampouco fago poesía nacionalista, o que non quita que a haxa. Non fago didáctica nin considero que o poema teña que ser unha correa de transmisión de nada. É o que ti queiras pero antes diso é un poema. A poesía é liberdade, desprendemento e celebración da capacidade lingüística das persoas. Despois, se es feminista algo se lle notará ao poema.

Parece evidente, revisando por exemplo as performances que facía con María Ruído e María Esteirán. Hai épocas. Leo ensaio feminista desde que estivo ao meu alcance. Recibes o impacto pero non podes estar todo o tempo dándolle bola a iso. Por exemplo, na entrevista con Brenda de m-Talá fálase de que o feminismo da igualdade rematou. Logo esquéceste e escribes un poema sobre un león. A vida vai.

«Toda a miña escritura é un continuo prestar oído. Oír correctamente, esa é a miña preocupación» deixou dito Mariña Tsvietáieva. Preocúpalle oír correctamente? Claro. E ese escoitar correctamente contraponse ás estruturas que nos oprimen. Alguén que queira achegarse á poesía ten que oír e non é doado, é todo un camiño, un método, unha vía espiñenta.

Con que artes dialoga a poesía? Con todas. Son partidaria da palabra poiese e da palabra techné, que os latinos traducen por técnica. Non hai diferencia entre arte e técnica. Os seres humanos temos a capacidade de romper a tebra e iso dáse no poema, na enxeñería, na medicina ou na ópera.

«A cultura occidental cristiá lévase mal co corpo porque é misóxina e ten un odio visceral ao corpo das mulleres»

De onde nos vén esa capacidade ou necesidade? A vida que impulsa, a intelixencia, noutras épocas diriamos que Deus. Esa forza chamada mímese. Temos conciencia da morte e porén somos capaces de concibir o infinito.

No seu último libro afrontaba a relación entre o corpo e a psique. O culto ao corpo acada hoxe límites insoportables ao tempo que as novas tecnoloxías fan que vivamos despegadas del. Estamos fóra do corpo? A cultura occidental cristiá lévase mal co corpo porque é misóxina e ten un odio visceral ao corpo das mulleres. Iso fai que o odio ao corpo sexa real. A escisión corpo-alma xa non funcionaba, houbo que inventar outras cousas. As novas tecnoloxías inciden e castigan o noso corpo máis que o do home, é outra maneira de ocultalo. De existir un corpo existe o masculino. Teño escrito sobre a posibilidade de non ter corpo porque molesta e pensamos que a alma é eterna. Pero non existe máis que o corpo, e a alma non está separada del, é un produto corporal.

Somos natureza, máis mancada ca nunca? Natureza, non máis mancada. Talvez por vivir en contacto coa Historia sei que o tempo que vivimos é moi reducido a respecto do tempo diacrónico da especie. Vivimos o noso tempo, que é irredutible, e non podemos imaxinar o tempo pasado. Non hai comparación. A idea do progreso para máis ou para menos é inconcibible porque alguén do Neolítico non tiña capacidade para prever o futuro. A historia é un relato, unha ficción. A túa dor é a mesma que a da túa antepasada.

A reflexión metaliteraria é unha das claves da súa poética. Por que os poetas e sobre todo as poetas pensan o espazo do poema unha e outra vez? Por unha cuestión de necesidade e de estranxeiría. E aí es fiel ao poema, que é mudo e completamente estranxeiro. É un zombi absoluto e universal, porque se dá nese contacto do finito e o infinito. É un cruce, unha caricia, un nada, un bico, dura un instante. Dáse moi poucas veces, despois vaise reproducindo. Cando o sentes tes que escribir o teu contacto, traducilo, pero tendo en conta toda a tradición. Non che vale o que ata ese momento se considerou poesía, tes que rompelo. É como cando te namoras: iso pode acabar en matrimonio, pódese formalizar de moitas maneiras pero o contacto é o contacto. Romper o código para formular un novo código. Creo que os grandes poetas fan iso. Pero se ademais es muller -se queres asumirte como tal, pero iso xa é outro tema- a túa necesidade é moito máis violenta.

«O patriarcado ordenounos unha posición de dependencia, nunca de primeiro plano, e ser un corpo reprodutivo. Para iso ten que controlar a nosa capacidade mental e corporal. Ser muller é ser fiel a esa escravitude»

Por que? O patriarcado ordenounos unha posición de dependencia, nunca de primeiro plano, e ser un corpo reprodutivo. Para iso ten que controlar a nosa capacidade mental e corporal. Ser muller é ser fiel a esa escravitude, do contrario estás índote para o outro lado. E poste a venda, que é moito máis escura que o veo. E es Hillary Clinton ou Ana Pastor. Ser feminista para min é ser fiel a iso, non para reproducilo senón para desblindalo. Escribir o que non foi escrito -e que é poema dunha maneira absoluta- implica pensar o espazo do poema. Isto díxoo Xohana Torres moi ben: somos a flor do xardín na literatura. Como podo escribir eu o feito de ser profesora, que todos os rapaces saben que son unha máquina de reprodución, que se saben superiores sempre? Aínda que con capacidade lingüística e para facer técnica e arte, somos unha especie animal. Vai á animalidade e mira como é o xogo de poder.

Desde onde escribimos as mulleres? Desde moi abaixo, desde o lodo. Mais sabemos que a mudez é un valor. Miramos o mundo desde aí e iso é unha vantaxe. Aí quero permanecer.