Galicia conta na actualidade con algunhas das produtoras de cine máis potentes do sector, como Vaca Films ou Portocabo, que compiten tanto en cinemas como en plataformas coas grandes estreas do resto do Estado español. Mais non sempre foi así, e coa carencia dunhas políticas culturais dignas, duns organismos de apoio ou duns orzamentos de fomento do audiovisual e unha industria propiamente dita, aquí a norma foi durante moitos anos a dos francotiradores, dos cineastas tirados ao monte experimentando pola súa conta entre a vangarda e a antropoloxía

Entre as diferenzas que marcan a tradición audiovisual galega, aínda que soe a tópico, está a de que a terra tira. Aínda que a meirande parte de cineastas veñan de poboacións urbanas, o rural, a aldea, as carballeiras e os castros están demasiado preto, tanto xeográfica como espiritualmente. Somos un pobo feito de lendas que sobreviven no imaxinario colectivo e pedras vellas que seguen a soster as casas nas que vivimos e as rúas que percorremos. Nese sentido, o cinema de vangarda galego non é antropolóxico, senón atemporal: non fala de ruínas, senón dos cimentos que constrúen a nosa identidade e, polo tanto, os nosos días. En presente de indicativo: unha poboación avellentada que é moitas veces a protagonista dos seus descendentes cineastas, buscando nas engurras dos rostros respostas á propia identidade.

Unha das consecuencias máis rechamantes desta cultura do DIY (Do It Yourself, faino ti mesmo) no audiovisual galego é o florecemento no país de varios festivais dedicados por enteiro ao experimental e ao cinema de autor máis ou menos radical. Citas como o (S8) Mostra de Cinema Periférico, Festival Internacional Curtocircuíto, o Festival Play-Doc de Tui, a Mostra Internacional de cinema etnográfico MICE, o Via FIC Verín ou o recentemente chegado Festival de Arte Audiovisual Contemporáneo Interseccións, configuran varios dos certames máis prestixiosos do mundo en canto a cinema de vangarda e fan de Galiza terra fértil para a experimentación visual e sementeiro de cineastas dedicados á rama máis empírica do audiovisual.

O que segue a continuación non quere ser un retrato exhaustivo, pero si representativo do presente continuo no cinema galego de vangarda a través dunha variada escolma de cineastas e das súas últimas obras. Paisaxe exuberante e semente de futuro dun sector que xa é industria en parte, pero que tampouco perdeu o seu latexo vangardista.

Antropoloxía do futuro

Unha das grandes puntas de lanza da renovación e consolidación do nomeado Novo Cinema Galego foi sen dúbida Lois Patiño, cos seus traballos sobre paisaxe, identidade e estética da imaxe que desbordaban as salas de exposicións para saltar aos festivais de cinema e incluso —no caso de Costa da morte— chegar ás salas comerciais. O cineasta, fillo dos pintores abstractos Menchu Lamas e Antón Patiño, acaba de estrear na Berlinale a súa segunda longametraxe, que será con probabilidade a grande obra da temporada do audiovisual galego: Lúa vermella. As imaxes que nos chegan falan dunha estilización extrema da imaxe, de cores sobrenaturais. O filme postúlase como complemento perfecto de Costa da morte, e onde alí Patiño mostraba o cotiá nun traballo case etnográfico, aquí, pon na primeira liña o mito, as lendas, a Santa Compaña e o máis alá. Para isto converte as súas personaxes en estatuas falantes —un estatismo xa practicado na súa curta Noite sen distancia— que debulla a lenda do Rubio de Camelle, recuperador de corpos e almas de mariñeiros. Por entre medias, Álvaro Cunqueiro, Urbano Lugrís e unha beleza da imaxe que crava o filme na fronteira da obra plástica.

Adrián Canoura por unha banda dedica parte da súa actividade a crear as poderosas pezas audiovisuais para Baiuca —seica a proposta musical máis abraiante xurdida nos últimos tempos en Galiza—, cheas de imaxes de festas tradicionais acompañadas dunha montaxe agresiva e cores rechamantes. E, por outra, é un creador de curtametraxes cheas de forza telúrica, como Caerán lóstregos do ceo, onde as lecturas de Vicente Risco dan forma a unhas imaxes sobrenaturais dende o real, de diaños ancestrais que só agardan a que alguén os filme: imaxes que semellan xurdir dalgún ignoto arquivo cinematográfico. En O porco e o seu espírito, Canoura recolle a matanza do porco dende a rugosidade da pel queimada, pegada ao lente da cámara. Coma se fose unha reinterpretación da seminal The act of seeing with their own eyes, que rodou o mestre Stan Brakhage nunha sala de autopsias. A morte en primeiro plano case abstracto. Por outro lado, a peza Rexistros, realizada durante o Chanfaina Lab do Festival de San Sadurniño —outra cita crucial para o cinema de vangarda comandado polo incombustible Manolo González— xoga máis coa imaxe e cos efectos da luz, como os traballos vintage e impresionistas doutros nomes do experimental internacional como pode ser Jodie Mack.

En Da morte nace a vida bota un fío co pasado do cinema galego e fai unha reinterpretación dunha escena do filme Urxa, de Carlos Piñeiro e Alfredo García Pinal, como parte dun proxecto colectivo artellado por Brais Romero e Cibrán Tenreiro e xurdido en conmemoración dos trinta anos da estrea deste filme xunto con Continental de Xavier Villaverde e Sempre Xonxa, de Chano Piñeiro. O ar feiticeiro desta peza sobre meigas establece un vínculo co filme de Patiño e tamén coa obra de Helena Girón e Samuel M. Delgado Sin Dios ni Santa María, curtametraxe de hai uns anos que mesturaba gravacións radiofónicas con celuloide caducado e lendas de meigas, un trallazo audiovisual con ecos do mellor Vittorio de Seta. Á espera da primeira longametraxe da parella, Eles transportan a morte —do que xa puidemos ver un adianto en formato de curta con Plus Ultra e que promete achegarnos á conquista de América dende unha perspectiva máis próxima ao Werner Herzog de Aguirre que ao Ridley Scott de 1492—, un novo traballo veu a luz hai pouco: Irmandade. Tamén con orixe no Chanfaina Lab, as follas dun manuscrito dan paso a unha serie de pantasmas e espectros conectados no tempo e na distancia que son convocados polo simple feito de pensar neles. Unha bela metáfora da memoria.

Novo cinema (galego) de autor

Unha nova xeración de cineastas galegos chegou para quedar: Oliver Laxe, Eloy Enciso, Diana Toucedo ou Xacio Baño conforman un grupo de cineastas que fenden as súas raíces no cinema de autor. Son cineastas que beben da tradición doutros cineastas que estiveron antes deles, cineastas cinéfilos e cineastas espectadores, cos ollos cheos de imaxes que acaban por traducir en linguaxes e mundos propios, seica con ecos de Werner Herzog ou Jean-Marie Straub —por citar soamente dous—, pero adaptados e transformados en cinema que sabe a novo.

Álvaro Gago introduce unha nova ecuación na paisaxe do audiovisual galego: un cinema «social», apegado á realidade e con afán de denuncia das partes máis febles e conflitivas do noso presente. Na súa multipremiada Matria, Gago pon en cuestión ese mito de sociedade matriarcal do noso país e mirando de esguello os irmáns Dardenne e a súa Rosetta, compón un retrato de muller multitarefa que nunca protesta e se encarga de todo, sen escatimar as miserias que trae consigo ese falso «matriarcado» que ten pouco de empoderador e moito de machismo endémico na nosa sociedade. O seu último traballo, 16 de Decembro, comeza cun baile de corpos fragmentados por onde a directora de fotografía Lucía Catoira se move como unha máis do equipo de balonmán que está a filmar, e onde a proximidade e camaradería dese grupo humano contrastarán de xeito brutal coa segunda parte do filme. Alí Gago mostra as súas cartas e converte o seu traballo nunha ferramenta de distinción entre o tolerado e o violentado, case unha posta en imaxes do «non é non». Ecosistemas de mulleres que teñen que soportar o mundo ás súas costas e de homes que quedan en evidencia como monicreques fachendosos ou lobos famentos.

Santos Díaz é home de cinema e as súas referencias están aí para quen queira velas: Yasujiro Ozu, Éric Rohmer ou Hong Sang-soo latexan nas súas historias mínimas de planos coidados, encadres precisos e ritmo quedo. Todas elas ferramentas para chegar ao universal dende o particular. Tanto A liña política —seleccionada no Festival de Locarno— como Os prexuízos da auga —ambas feitas a partir de guións escritos en colaboración con Pablo García Canga— poderían considerarse narracións anecdóticas de humor suave, pero cun ollo preciso para as emocións humanas e dunhas personaxes feitas das saudades do pasado e das incertezas do presente: unha visión irónica e amable dos fracasos cotiáns e pequenos triunfos que conforman a condición humana.

As 1001 encarnacións do documental

Hai unha corrente —entre a que me inclúo— que avoga por abolir dunha vez por todas co termo xenérico «documental», cando a mestura e a contaminación diso que damos en chamar «realidade» polos mecanismos da ficción é cada vez máis evidente. Xa dende unha das pezas fundamentais do xénero como foi Nanook o esquimal, a manipulación da realidade para transformala en relato supostamente verídico era evidente. E dende o momento no que detrás da cámara hai unha persoa que decide que quere mostrar e que non, de que xeito facelo, con que duración e que plano antecede e sucede a outro, son decisións que condicionan a realidade de xeito indefectible.

Xurxo Chirro, o autor da xa case mítica Vikingland, vén de realizar hai pouco De barrio, onde recolle fragmentos de realidade pero combinados para crear un único tempo a partir de gravacións sonoras dunha época e imaxes rodadas en diversos momentos da década pasada e mesmo do presente. Todo é verdade, pero a realidade reconstruída é persoal e intransferible, e bosquexa unha especie de «relato total» sobre unha vella habitante da Guarda que rememora a vida da súa familia dende un presente mudo rodeado de festas e tradicións que sobreviven aos seus habitantes.

Patricia Pérez e Heidi Hassan son dúas cineastas de orixe cubano que acaban de alzarse co primeiro premio no IFDA, o Festival Internacional de cinema documental de Ámsterdam, con A media voz, un filme rodado por ambas e con carácter epistolar dende a distancia da diáspora: Heidi en Xenebra e Patricia en Galicia —Fisterra e arredores—. A través dun intercambio de imaxes e voces en primeira persoa, debullan o seu pasado común, a súa historia de amizade, os soños de xuventude e o que foi deles. Un filme que destila morriña polas cousas que puideron ser e non foron e polas vidas non vividas, pero tamén é un filme sobre a construción das súas personalidades e dos seus afianzamentos no mundo.

Fronte a estes dous exemplos de documentais «puros» —se algo así existe— traballos como Versogramas ou Carta nº4 optan por dinamitar un chisco o esperable e convértense en propostas de xogo que tocan varios paus. O primeiro deles, obra dos videocreadores Juan Lesta e Belén Monteiro, é un percorrido polas novas modalidades de poemas audiovisuais que están a xurdir en distintas partes do mundo. As poetas escollen unha nova ferramenta —o audiovisual— e incorpórana sen ningún tipo de trauma como material de traballo. E a dupla de directores buscan darlle unha forma adecuada para o fondo máis informativo deste traballo convertendo o filme, á súa vez, nun videopoema creativo a varias voces. Pola súa banda Marcos Nine fai en Carta nº 4, un traballo íntimo a partir dun proxecto falido: o que o ía levar a intercambiar cartas audiovisuais —un pouco ao xeito de Heidi Hassan e Patricia Pérez— co tamén realizador Eloy Domínguez Serén. No caso deste último, o proxecto frutificou en dous filmes independentes: Pettring e No cow on the ice. Nine, en cambio, deixou esvaer varios anos as imaxes sen atoparlles o sentido correcto ata que o tempo lle fixo ver que o que rodou hai anos —un relato íntimo e ligado á (des) política do PP de hai máis dunha década—, segue dolorosamente vixente hoxe en día. Nada impacta máis que a repetición dun pasado que é presente e ameaza con converterse en futuro.

E xa entrando nun ámbito de experimentación máis clara, 7 limbos, de Berio Molina e Alexandre Cancelo, propón un fascinante percorrido por sete performances urbanas e sonoras. Varios encapuchados axexan a cidade para sacarlle os sons secretos que a arquitectura ou as ruínas de tempos pasados gardan para si. Those that, at a distance, resemble another, dirixido por Jessica Sarah Rinland e producido pola incombustible Beli Martínez, é un misterioso filme-ensaio case de museo dun grupo de restauradores —ou máis ben das súas mans— facendo un traballo diante da cámara e reflexionando sobre el e sobre outros temas máis mundanos. O filme propón unha ollada sobre a representación da imaxe, a réplica, a conservación e a ecoloxía a partir duns materiais mínimos, predicando dalgún xeito co exemplo.

Do audiovisual e outras disciplinas

Outra das características do noso audiovisual é que, lonxe de ser un gueto pechado, constitúe un grupo heteroxéneo que ás veces vén de disciplinas distintas ou, pola contra, pasan dun cinema máis ou menos «convencional» a explorar outras latitudes. O sétimo arte nese sentido é o grande aglutinador que achega distintas ramas artísticas e ao mesmo tempo, contenas a todas.

No caso dos fotógrafos Tono Arias e Tono Mejuto, o paso a imaxes en movemento é tan natural coma respirar: ambos seguen a ser dous creadores de imaxes en ambas disciplinas. Tono Mejuto rodou hai un par de anos Quiasma, un traballo capturado nunha cámara Bolex de 16mm que seguía o proceso de creación do bailarín Javier Martín —noutro caso de desbordamento artístico—. E acaba de rematar o proxecto Unidade veciñal, un traballo de observación onde o fotógrafo e cineasta se despraza a un edificio de vivendas do Barrio das Flores coruñés para efectuar un corte transversal e deixar á vista do espectador o contido do mesmo, dende os cimentos cheos de roña ata a azotea, pasando por cada vivenda. Tono Arias, propietario de Dispara, un espazo multiusos na Estrada dedicado integramente á fotografía —con especial atención aos fotolibros—, leva tempo tentado pola gravación de imaxes. Despois de Encarnados, o seu proxecto fotográfico sobre o entroido en Galiza para o que gravou unha brevísima pero poderosa peza a modo de introdución, agora está a argallar un traballo de similar envergadura sobre a rapa das bestas chamado Raza do que xa adiantou un teaser que deixa con gañas de máis.

Anxos Fazáns, pola súa banda, despois dunha triunfante longametraxe de debut, A estación violenta, volta ao terreo da curtametraxe coa peculiaridade de que Analóxica é unha obra de encarga: unha aproximación ao cinema erótico auspiciado por Erika Lust que a cineasta transforma en fecundo material sensorial grazas á materialidade do formato Super8, que se alterna co dixital, establecendo un discurso natural sobre a función da imaxe e de como argallar novas formas de aproximación a xéneros máis ou menos ríxidos.

E no eido da videocreación, nomear dous exemplos de artistas multimedia que levan as súas propostas a terreos máis próximos do museísitico, sen esquecer en ningún momento o traballo puro coas imaxes. Judith Adataberna leva tempo elaborando un corpus artístico multimedia que combina traballos publicitarios con instalacións efémeras, performances visuáis e pezas independentes, todas elas percorridas por un afán de mesturar natureza, mundo interior e artificialidade. En Parpadeo, un xogo co espectador transpórtao en cada frame dende a abstracción das propias pálpebras a espazos concretos e mentais coa velocidade dun abrir e pechar de ollos. E na obra El espectrorium funde paisaxe con identidade mítica e sensorial que abrangue dende o reino dos insectos ata arquetipos femininos nunhas ilusións visuais case táctiles.

Para rematar este percorrido incompleto, salientar o traballo dun dos máis novos en chegar: Edu Fernández constrúe vídeo a vídeo un personaxe de youtuber irónico que lanza un torrente de conceptos teóricos e culturais aderezados con vídeos autoparódicos que recorren ás formas máis humildes para que a confrontación entre alta e baixa cultura estoupe. Dous exemplos perfectos disto son La pasión según Edu Fernández, onde «corrompe» o filme case sacro de Carl Th. Dreyer sobre Xoana de Arco cunha reinterpretación millenial —ou boomer, que un xa se perde nestas categorías xeracionais— e que o levan a un futuro distópico  de comandos de teorías queer e xuízos sumarísimos a axitadores culturais. E na descacharrante Le danseur de solitweets, Fernández declama os seus propios chíos de maior éxito nun exercicio de egotismo autoconsciente que retrata de paso a toda unha xeración dedicada exclusivamente a contar likes.

Toda esta amalgama de imaxes e cineastas de distintas procedencias son ao mesmo tempo radiografías do presente dende perspectivas únicas e intransferibles. Entre todas suman unha paisaxe en constante movemento, case unha postal do futuro —distópico ou non— do audiovisual do noso país.