A obra Como não ser, tranquilamente, human@s. Técnica e Política da Antiguidade à Era Neoliberal, de Rebeca Baceiredo, licenciada en Ciencias da Comunicación e doutorada en Filosofía, ten esta última como área central de coñecemento na elaboración e interpretación do texto.
O obxecto de reflexión desta obra é principalmente a análise histórica do pensamento a respecto da propia humanidade, en clave socioeconómica e sociopolítica, e máis concretamente as relacións do ser humano a nivel interno e co mundo á súa volta, especialmente mediante o traballo, determinantes para explicar a nosa relación actual coa tecnoloxía e a intelixencia artificial.
Para isto, toma como punto de inicio a filosofía grega, historicamente entendida como base do pensamento occidental, e percorre o camiño da nosa sociedade até o momento actual, que analiza cunha perspectiva crítica, e crítica non só no sentido de realizar unha análise crítica cunha ampla base de coñecemento de fondo, senón tamén no sentido negativo do termo, sinalando os problemas que o sistema en que vivimos trae ao planeta. Trátase do sistema produtivo capitalista que arrasa coa natureza, para o que ten que manter a relación de dominación do ser humano sobre ela, e que á súa vez se proxecta nas múltiples estruturas de dominación que o capitalismo precisa construír e manter entre grupos sociais para funcionar.
Así, a crítica deste traballo ao modelo actual de vida humana céntrase na escravitude que aínda existe hoxe en día para boa parte da poboación mundial, da que a moderna tecnoloxía prometía liberarnos, pero sen que nunca chegase a acontecer iso, non por causa da tecnoloxía en si mesma, xa que entendemos que é unha ferramenta para o humano que a crea, senón precisamente polas estruturas sociais que continúan ser ser colectivamente cuestionadas. De que serve o maior progreso tecnolóxico xamais imaxinado se perpetúa a desgraza da maioría en beneficio dos aristoi de sempre?
A obra expón como a evolución histórica do pensamento occidental nos levou a un punto no que o ser humano, coa súa capacidade específica, a Técnica, modifica a natureza segundo os seus desexos e necesidades, creando unha nova realidade, equiparándose así á figura do Deus creador do mundo, os humanos pasan a substituír os deuses platónicos que terían empregado a Técnica para a creación do universo e despois teríanlla dado á súa creación, a Humanidade, segundo relatan os mitos. Este cambio de «paradigma» tería derivado, segundo a autora, ao actual «nihilismo narcisista», no que, como sinalamos, o coñecemento que os humanos buscan da natureza xa non serve para coñecela e contribuír ao seu benestar xeral (e ao de todas as especies), como tería acontecido na antiga Grecia ou nas sociedades amerindias, senón ao control e a submisión dela, para beneficio só dos humanos, cambiando completamente a cosmovisión da súa sociedade.
A visión da tecnoloxía como unha revolución que viría liberar o conxunto dos humanos do traballo, como anteriormente facían as persoas escravas coas elites, tal como sinala a autora, acaba derivando no contrario, unha nova escravitude do ser humano, agora escravo das máquinas, que son o símbolo da produtividade, do traballo dignificador da vida humana que domina o pensamento da Modernidade no sistema produtivo capitalista. Esta é precisamente a denuncia á sociedade e tecnoloxía que podemos atopar a través da sociedade ficticia estratificada en termos de capacidade de traballo e de produción na obra Un feliz mundo novo de Aldous Huxley, cunha idea tamén pesimista do rumbo que levaba a sociedade occidental anterior á Segunda Guerra Mundial.
Esta visión pesimista que adopta a autora sobre a maneira en que se está a desenvolver o progreso tecnolóxico ten moito en común coas distopías literarias propostas por Huxley e, máis recentemente, por Michel Houellebecq en A posibilidade dunha illa, sociedades nas que precisamente a estrutura social é fortemente modificada e controlada, e as relacións humanas pasan polo filtro da tecnoloxía. O autor francés prevé mesmo relacións sexuais puramente virtuais, algo non tan inimaxinable hoxe en día, cando utilizamos aplicacións para coñecer persoas coas que ter relacións sexuais-afectivas ou, no extremo, a tecnoloxía xa existente dos robots sexuais ao gusto do consumidor mencionada pola autora galega. Así, desaparecendo das relacións humanas a paixón, os sentimentos, etc., só queda un desexo baleiro, inmediatamente satisfeito, sen a necesidade de socialización humana, de consenso, de creación de vínculos reais e, en definitiva, o fin da sociedade, da necesidade humana que temos uns dos outros.
Á hora de establecer unha relación temática entre un libro de filosofía e dúas novelas distópicas dos séculos XX e XXI, pérdese sen dúbida unha parte relevante do contido teórico e reflexivo que @ autor/a nos transmite directamente no ensaio, en favor do goce estético e a guía máis sutil para unha reflexión individual, que cada lector/a extrae da narración. Isto fai o texto, ao noso entender, máis accesible para o público xeral, o que supón unha clara vantaxe para a transmisión dunha mensaxe que pretende alertar precisamente o conxunto da sociedade sobre o seu rumbo, así como animar os seus membros á reflexión individual e á participación crítica nas decisións da vida colectiva.
A distopía proposta por Huxley, por exemplo, preséntanos esta advertencia a través dunha sociedade na que parece que é demasiado tarde para a participación activa dos individuos, porque as persoas non só están condicionadas a aceptar o seu rol predeterminado e nunca cuestionar o sistema, senón que están directamente modificadas xeneticamente antes de nacer con ese obxectivo, nin a propia vida lles pertence xa ás persoas. Tamén alerta da deshumanización que nos ameaza dende a obra de 1932 ata hoxe, como sinala Rebeca Baceiredo cando nos advirte de que o espazo virtual da Internet está a desprazar o espazo individual e privado de cada persoa cara ao espazo público e político, absorbidos polo primeiro, de tal xeito que os intereses e a ideoloxía propios, levados á confluencia cos do sistema (como metaforiza Huxley co Soma, a droga que controla os individuos e os mantén felices no sistema), pisotean os do resto, eliminando o espazo para o diálogo e para o Outro.
Sobre A posibilidade dunha illa, de Houellebecq, Leonidas Donskis considera que «a novela de Houellebecq expón a morte de Deus de maneira bastante inesperada: El morre cando se eliminan os lazos humanos e sociais», coincidindo co nihilismo que sinala Rebeca Baceiredo nesta sociedade de capitalismo tardío e os perigos que supón para a especie humana, sendo esa ruptura de lazos a xa mencionada creación dun espazo individual que absorbe ao público, promovendo o individualismo entre seres tan puramente sociais como os humanos, para mantelos baixo control. E, neste sentido, o propio Houellebecq propón a loita contra esta tendencia que a nosa sociedade segue, a través do amor, o reforzo dos lazos sociais e afectivos, que nos salvará da destrución desa «esencia» humana, que nos diferencia das máquinas e nos prevén antes de converternos nos seus «neo-humanos», un superhome nietzscheano hiperracional, que deixou de lado as paixóns humanas.
O autor tamén dedica longas palabras á explicación da desaparición da relixión na sociedade occidental, e a pesar de ter sido defendido este nihilismo narcisista no que o ser humano substitúe ao seu Deus, seguimos a soster que o ser humano ten desde que existe unha dimensión espiritual que o caracteriza, e que en cada cultura encontra a maneira de canalizarse, e por esta razón parece que é precisamente o progreso tecnolóxico, a promesa da salvación da especie, da vida eterna, como en A posibilidade dunha illa, da liberación do traballo, como sinala Rebeca Baceiredo, o que substitúe á relixión católica que imperaba en Europa e vén tamén aniquilar a filosofía. E dentro deste marco de pensamento cumpriríase o postulado da autora do ensaio, facendo que o neohumano de Houellebecq quede efectivamente por riba do vello humano, por ser produto da tecnoloxía, un humano mellorado, dentro da idea de que o que é máis parecido a unha máquina está máis preto da perfección.
Aquí vemos o paradoxo que apunta a autora de procurar seguir o exemplo dunha máquina morta, para obter a vida eterna, xa que estes neo-humanos son precisamente clons que se substitúen para manter unha «persoa» viva para sempre, e fainos pensar que a solución ideal para non substituír os corpos eternamente sería precisamente a trasposición da mente, alma ou «esencia» desa persoa a unha máquina.
Como conclusión, podemos encontrar paralelismos a todos os niveis entre o ensaio de Rebeca Baceiredo e dúas grandes obras de crítica social a través da novela distópica, a de Huxley, un clásico dende o século pasado, e a de Houellebecq, unha obra excelente que espero que algún día tamén sexa vista como tal. Trátase de maneiras moi diferentes de transmitir unha mensaxe ao conxunto da sociedade, pero que comparten preocupacións e un pano de fondo filosófico.
