Existen no mundo uns 5.000 eufemismos para falar da menstruación. A cifra é unha estimación realizada por Jennifer Weiss-Wolf en Periods Gone Public, o ensaio no que estuda como a menstruación se converteu en parte da axenda pública nos últimos anos. No Xapón un dos que se usa é o do «día de Ana», unha invención de hai unhas décadas marcada polos hábitos de lectura. O Diario de Ana Frank foi un dos textos máis populares nos anos 60 e 70 no país e, no libro, Frank fala abertamente sobre as súas experiencias coas primeiras menstruacións.
Posiblemente, Ana Frank fose unha pioneira en falar sobre a regra nun texto de lectura masiva. Da regra, ata non hai moito, non se falaba, polo menos máis alá de mensaxes cuquis en anuncios de produtos hixiénicos. Por suposto, a menstruación non aparece habitualmente nos libros de historia e non era tratada cando se analizaban as «cousas do mundo», a pesar de que está máis que ligada á nosa existencia diaria.
A hixiene —en xeral— comezou a espertar interese entre os pensadores alá polo século XVIII, tras séculos nos que a cuestión era vista con outros ollos (como lembran en Toilette, o catálogo dunha exposición sobre a hixiene que acolleu hai uns anos o madrileño Museo Cerralbo, os séculos anteriores foron un período no que se desdeñou o lavado, máis incluso que na Idade Media). Ler os anuncios da prensa española de principios do século XIX, por exemplo, permite atopar moitas mensaxes comerciais de produtos de cosmética e xabóns. Nas grandes e influentes cidades europeas, como París, os ricos e poderosos do Século das Luces tiñan luxosos cuartos de baño con bañeiras. A cuestión da limpeza persoal foi aumentando a súa importancia ao longo do século XIX, que é o período no que se produce a grande explosión hixienista. Os científicos descobren os microbios, os victorianos dan co WC e as librarías énchense con manuais de hixiene e urbanidade nos que se lles dicía aos lectores (e lectoras) que debían facer e como se debían entregar á limpeza.
Ler eses manuais de hixiene e urbanidade, moitos deles destinados directamente aos nenos, non é nada complicado a día de hoxe. Grazas á dixitalización dos recursos dos diferentes arquivos e bibliotecas, están a un clic de distancia, agardando na nube a que se lles abran as páxinas xa non cheas de po. A mostra escollida para esta historia entre os fondos en liña da Biblioteca Nacional de España non é a máis ampla nin tampouco está limitada a libros editados en Galicia (de feito, algúns foron publicados en sitios como Sevilla), pero este tipo de manuais coñecían edicións e reedicións variadas e eran bastante populares, así que o máis probable era que circularan amplamente ao longo do país.
A pesar de que a menstruación tiña que ser un elemento que afectaba poderosamente a hixiene das mulleres da época, e que elas eran moitas veces as destinatarias directas destes libros, non é un tema que sexa abordado dun xeito directo nos manuais de urbanidade e hixiene, e moito menos naqueles que estaban destinados ás nenas. «O mellor dos cosméticos é a virtude», escribe en 1897 Dolores Barberá en Compendio de higiene para niñas, que é unha sorte de consello moi cristián —moi na liña dalgúns dos autores e das autoras da época— pero moi pouco concreto sobre como unha debe manterse limpa e sobre o que debe empregar ou non para o lograr. O importante é lavarse dun xeito regular, como insisten todos os manuais seguramente porque, como deixan claro nun texto de hixiene do 1903, «en España segue imperando a preocupación, a rutina, a ignorancia, a pereza e o horror á auga».
O de se lavar é un consello xenérico e pouco específico para mulleres e para «eses períodos do mes». Como o levaban as nosas tataravoas, e sobre todo como se mantiña a hixiene se ata non hai moito aínda non era tan difícil escoitar lendas urbanas sobre o que che podía pasar se te mollabas tendo a regra? En Elementos de Higiene Privada y Pública por el Dr. Francisco Javier Santero, publicado en 1885, podemos atopar unhas cantas recomendacións. Só hai que analizar o índice e ir á parte correcta. Hai que usar panos finos e renovados, lavar os xenitais externos con auga tibia e secar ben a zona e evitar que os pés se arrefríen, polo que é conveniente, segundo o doutor, vestir medias de abrigo e calzado impermeable e nunca poñer os pés espidos sobre o chan descuberto. Hai que facer exercicio activo e tamén evitar todo aquelo que excite a sensibilidade da muller que menstrúa.
Estes consellos, de todos os xeitos, non estaban nun manual para persoas de a pé senón máis ben nun texto científico e posiblemente destinado só a profesionais ou a estudantes formándose para chegar a selo. As recomendacións pode que sexan, por tanto, como unha sorte de ideal do que debería facer a muller que menstrúa, pero non necesariamente unha realidade
Saber a verdade da experiencia é complicado. Non temos diarios, nin estudos, nin testemuñas. Nin sequera os pesados —no que aos detalles toca— escritores realistas e naturistas deixaron un exemplo claro do que acontecía cando as mulleres tiñan a regra. O tema por suposto tiña moito de tabú, como tantas outras cousas, mais non obstante é posible, saíndo pola tanxente, seguir a súa pista.
Se se busca en Google algo sobre a historia da menstruación non será difícil atopar uns cantos listicles sobre o tema. Aínda que os libros especializados sobre isto son difíciles de atopar (e escasos, especialmente se os comparamos cos que xeraron outras cuestións), o tema é un dos que esperta moito interese a día de hoxe. Pode que para os nosos avós todo isto fora tabú e algo a esconder, pero non o é xa tanto nos tempos que corren. Os listicles recuperan todos en realidade as mesmas ideas e os mesmos feitos, xa que todos bebemos das mesmas —e anglosaxoas— fontes. É posible que o libro máis orixinal e máis accesible sobre o que non se conta de ser muller no século XIX sexa Unmentionable, de Therese Oneill, unha sorte de reacción ao mundo preciosista de novelas e películas de época e que permite descubrir que a roupa non se lavaba, o arsénico era un adelgazante e ter a regra unha experiencia incómoda e pouco hixiénica. As fontes de Oneill son, por suposto, anglosaxoas tamén, aínda que algúns dos seus datos poden ser extrapolables.
Para esta cuestión, dúas son as cousas que comparte Oneill que debemos ter en conta. O primeiro é a recente historia da roupa interior. As bragas son algo especialmente recente e incluso as alternativas que damos por sentado que eran usadas ata no comezo dos tempos (como os pololos) non o eran en realidade. De feito, en 1918, Carmen de Burgos aínda tiña que insistir en que era recomendable vestir baixo a roupa «pantalóns pechados» (e pantalóns deben ser comprendidos como roupa interior). O segundo é que, entre tantas capas de enaguas como levaban as mulleres e roupas de cores escuras, a menstruación era algo que se deixaba libre, ou iso cren algúns expertos. O free bleeding, sangrado libre, é unha tendencia que se puxo de moda nos últimos tempos a modo de protesta e reivindicación e tamén como alternativa directa ao uso dos produtos de «hixiene feminina». En realidade, non é algo tan novo, senón o que xa facían as nosas antepasadas.
E segundo a memoria da miña familia iso era xustamente o que pasaba no rural do Val da Mahía, por exemplo. Cando falaba coa miña nai sobre esta reportaxe, ela recordou unha conversación coa súa nai. A miña avoa contoulle no seu momento que polo que sabía das súas avoas estas usaban o método «perna sobre perna» e que, por suposto, non usaban as nosas modernas bragas.< Para coñecer mellor como podía ser a experiencia menstrual das nosas antepasadas e, sobre todo, o que se lles ofrecía durante aquel tempo hai outra fonte máis da que botar man: os anuncios en prensa. As mulleres tamén eran consumidoras de medios no século XIX, como demostra o boom de medios destinados en exclusiva a elas durante o período, pero tamén o máis prosaico análise dos anuncios que aparecían na prensa xeralista durante o período. E, ademais, o estudo da prensa permite poñer o foco da historia dun modo moito máis concreto e directo sobre Galicia. Só hai que abrir o navegador, conectarse a Galiciana (a hemeroteca dixital da Biblioteca de Galicia) e escoller ben as palabras clave coas que se fará a búsqueda.
Por suposto, o método —sigamos co termo da miña avoa— «perna sobre perna» non se anunciaba nos xornais e non é difícil imaxinar que as mulleres burguesas (que ao fin e ao cabo levaban cores claros de vestimenta) usaran outras alternativas. Todas escoitamos falar nalgún momento dos panos hixiénicos. Nos medios galegos do período non hai moitos anuncios de cintos e faixas especiais para a menstruación e moito menos con instrucións de uso, como eses cos que contan os investigadores anglosaxóns (que teñen ademais a gran vantaxe dunha ampla colección de catálogos de venda a distancia), pero grazas a un par de anuncios de ofertas de comezos do século XX podemos saber canto lle costaban ás mulleres e como eran estes panos.
Casa de Saldos, tanto na súa tenda en Ferrol como na que tiñan en Santiago, contou con ofertas ao longo dos anos 20 de panos hixiénicos. En 1923, saían a 60 céntimos cada un, ou a 7 pesetas a ducia, en 1924 a caixa andaba polas 4 pesetas e en 1929 eran de felpa e estaban a 3,50 pesetas a caixa de media ducia. E non, non eran nada baratos. Para contextualizar, nun deses mesmos anuncios (o de 1929) un sostén estaba a 0,90 pesetas e os stores (así os presentaban) a 6. Os panos podían ser reutilizados, porque eran lavables e non de usar e tirar como son agora as compresas.
Un anuncio da tenda El Siglo de 1915 permite comprender mellor como se usaban. Daquela, na Coruña, vendían un formato de caixa de panos cunha faixa «do máis cómodo que se coñece» a seis pesetas (un corsé custaba 2,40 na mesma tenda e un traxe completo para nenos 4). O mesmo establecemento tamén vendía ese ano outro modelo, a faixa Ideal con 12 panos, recomendado para viaxes e insistindo novamente na súa comodidade (o que fai pensar que cómodos en xeral eran poucos modelos). Viaxar menstruando na época debía ser unha experiencia bastante pouco apetecible. En 1918 un anuncio no lucense El Regional alertaba sobre as «bandas Victoria Eugenia», á venda nun establecemento da rúa Raíña. Non sabemos se a idea de dar nome a un produto de hixiene lle fixo moita gracia á esposa de Afonso XIII, pero as bandas eran «máis suaves, cómodas e elegantes» e prometían máis seguridade cando se viaxaba.
Había outro método para usar estes panos? Un aséptico anuncio dun xornal da Coruña do verán de 1890 anunciaba a venda de «cintos para a menstruación e o parto» nunha farmacia da cidade, pero pouco máis podemos saber deles grazas a esta publicidade.
Os panos duraron moito, moito tempo. En agosto de 1969 outro anuncio, este en El Pueblo Gallego dos vigueses Saldos Arias, anunciaba que vendían panos hixiénicos de nailon (que si, é o mesmo material do que se fan as medias) por 4 pesetas (unhas bragas saían a 19). A morte do pano hixiénico é tan recente, de feito, que o máis probable é que se se ten certa idade aínda se tiveran usado e se non que as mulleres do entorno o tiveran feito. A miña nai lembra aínda a experiencia dos panos (algo moi incómodo na súa memoria) e as nais das miñas amigas tamén o fan. Os recordos dos panos soen estar ligados ao proceso de usar, lavar e reutilizar. Unha das testemuñas recorda o barreño de auga no baño no que se deixaban a abrandar, oculto para que non o viran os nenos, e outra o de os limpar a toda presa pola vergonza de que os viran. Tamén están as historias de incomodidade, xa que os panos se movían.
Isto non quere dicir que non existisen as compresas e os tampóns dun xeito paralelo. De feito, uns e outros están entrelazados coa historia da vida cotiá do século XX, polo menos a nivel global. Outra das testemuñas, que pasou eses anos na emigración en Europa, tiña acceso tan simple a estes produtos como o que temos agora: só había que ir ao súper. Na Galicia dos 60-70 faltaba información e coñecemento (e se cadra tamén prezos competitivos: hai que lembrar que eran caras) para que as compresas asumiran o seu nicho de mercado.
Porén, as compresas si intentaron chegar a Galicia ben pronto. Unha das primeiras en aparecer no mercado global destes produtos foi Kotex, unha marca estadounidense que xa sae nos medios galegos dos anos 20 e 30. Kotex foi a pioneira no mercado dos EUA e aproveitou unha das invencións que lanzara a súa propietaria (Kimberly-Clark) para a I Guerra Mundial. Os excedentes de vendas para os soldados eran reconvertidos en produtos de hixiene. As propias enfermeiras da guerra foran as que puxeran ao fabricante na pista: durante a contenda, empregaban ese material no canto dos panos tradicionais porque era moito mellor.
Os seus anuncios nos medios galegos insisten en que é fácil de pedir e fácil de tirar ao lixo, ao tempo que son absorbentes. A publicidade tamén é moi interesante para comprender que vendían en termos de estilos de vida. Hai mulleres chic e mesmo unha flapper (ou muller moderna na terminoloxía da época) falando cunha enfermeira (a enfermeira Kotex, unha figura que usaron para inspirar confianza). É bastante sinxelo imaxinar que non foi un éxito, non só tendo en conta a historia posterior senón tamén pensando no seu prezo. Nos anos 30 tiveron que baixar o prezo a 4 pesetas a caixa e os seus anuncios apuntaban que eran máis baratos, pero «sempre o máis cómodo». E aínda que na caixa viñan 12 «almohadiñas» o máis probable é que non compensase en termos de economía.
As grandes marcas de compresas que agora dominan o mercado non se lanzaron ata os anos 69 (Evax) e 78 (Ausonia). Tampax chegou nos 60 (os primeiros anuncios que se poden atopar na hemeroteca en liña de ABC son do 67 e prometen rematar coas faixas, os alfinetes e o olor). Un artigo dos anos 80 en El País, que analiza o estado do mercado, marca o principio do éxito do seu uso (polo menos para as compresas de usar e tirar) nos 70, dun xeito paralelo ao dos cueiros.
Pero a publicidade de compresas, panos ou tampóns non é a única maneira de comprender como podía ser a experiencia histórica de menstruar e tampouco a da creación do mercado ligado a ela. E se Galiciana é parca en anuncios de produtos concretos para a regra (a pesar do moi útil que sería para as xornalistas do futuro unha publicidade na que explicaran como poñer unha faixa Ideal desas…) non o é en absoluto sobre pílulas, xaropes e cousas misteriosas para as mulleres e os seus «problemas de menstruación».
Nos medios galegos de Galiciana non hai rastro das Píldoras Femi, habituais nos medios dos anos 30 que se poden atopar na Hemeroteca Dixital da BNE (e que tamén eran lidos en Galicia), coa súa eufemística publicidade para «regras suspendidas», pero si de moitos outros produtos entre os anos 70 do século XIX e os 30 do XX. Algúns véndense para «regras retiradas», pero, tendo en conta o que din noutros anuncios e o que mostran as historias de éxito que ás veces os acompañan, é probable que máis que se vender como unha sorte de abortivo foran unha promesa de remedio milagroso ante os problemas de fertilidade.
O doutor Santoro, o do libro de hixiene, explicaba que o útero nos volve (máis ou menos) un pouco tolas ás mulleres a partir dos doce anos (a culpa é do comezo da menstruación!!) e que «a muller durante o seu período menstrual é moito máis impresionable por calquera causa». Tan sensibles eran as mulleres que unha impresión «moral» podía facer que a regra parara de repente. E por suposto había que evitar todas aquelas cousas que podían facer que unha nena comezase a menstruar antes de tempo, como podían ser os bailes, o galanteo ou os libros. A publicidade dos remedios tamén permite comprender mellor esa visión que se tiña da regra, das mulleres e especificamente das mulleres que menstruaban
Os remedios eran unha sorte de bálsamo curalotodo que servía para os «males» das mulleres, como podía ser a histeria, pero tamén para unha especie de abano de enfermidades múltiples, como podían ser os problemas de crecemento, a palidez, as dores de estómago, a sífilis ou a ictericia. Podías pedir na farmacia dende o Dinamógeno Saiz de Carlos, o Vino y Jarabe Toni-Regenerador de Quina y Hierro, a Agua de Loeches La Margarita, a Verdadera Solución de Antipirina del Doctor Clin, o Azufre Líquido Vulcanizado del Doctor Torrales ou as pílulas Pink, que no número dun xornal recomenda un doutor de Logroño.
A Galicia e aos seus medios tamén chegou o Compuesto Vegetal de Lydia E. Pinkham, unha desas entrepreneur dos EUA que se fixo rica no XIX. A súa solución curaba (ou prometía) as menstruacións irregulares e con dor, as «punzadas queimantes» ou a «depresión mental». Os seus anuncios dos anos 20 son fascinantemente avant-la-lettre nalgunhas ocasións, falando do «dereito de nacemento» a que as regras non resulten molestas e incluíndo nas súas imaxes a rapazas modernas ou a nais que xogan cos fillos (pero tamén a unha rapaza con medo a casar, se cadra porque imaxina como a menstruación pode ir a moito peor tras o matrimonio). Por incluír para convencer inclúen tamén testemuñas de mulleres que tomaron o composto e a quen lles funcionou. O que hoxe se coñece en marketing como «recomendacións personalizadas», tan en voga nas webs de e-commerce para aumentar o que chaman «conversión». Opiniós sobre «cal é o tampón ideal para principiantes?, como poñelo? ou como saber se está ben posto?» falan moito dun cambio social e da fin dun tema historicamente tabú.
