No seu célebre relato El Aleph, relata Borges o inaudito descubrimento dunha diminuta esfera na que se contiña o universo todo e podía contemplarse de xeito simultáneo e desde todos os ángulos: Desde o primeiro amencer da humanidade ata cada formiga que patica sobre a terra e cada tigre. E talvez naquel xigantesco instante da súa vida puido facer seu o desexo de Fernando Pessoa: «sentir todo de todas as maneiras», porque quizais, no fondo, o Aleph non é senón a poesía.
Foi ao escurecer do día 27 de xaneiro do ano 1985. Era eu nena de dez anos e atravesaba o campo de Vilarmao cun foco nunha man e un caciño de leite na outra. Ía levarlles o leite acabado de munguir das nosas vacas aos meus tíos para a cea, cando de súpeto vin prendida a lámpada da cociña da veciña casa de Remigio: Aquela humilde vivenda deshabitada, que levaba pechada máis de dúas décadas por mor da emigración dos seus donos.
Aquel suceso deu rapidamente a volta á aldea e a miña tía Manuela contemplou, con certo estupor supersticioso, o verme de luz. Mentres miña nai, máis lóxica, falaba dun contacto no cableado e outras posibilidades de avaría eléctrica, a tía calaba, rombándolle na mente os nomes do vello Ramigio e da señora Colotilde, no alén desde 1940 e, como non, o eco da extraordinaria de beleza da súa filla Benigna.
Eu, podo dicir que os vin a todos, todo a un tempo, coma un alustro ou un humildísimo Aleph local alimentado por miles de fragmentos de historias chegados ata min desde varias voces simultáneas. Pero o que narrarei aquí ten de ser sucesivo, porque a linguaxe tamén o é.
A casa de Ramigio debe o seu nome ao seu propietario Remigio González Incógnito (1879-1957), fillo de solteira -como evidencia o seu segundo apelido-. A súa muller, Clotilde Pardo Zarauza (1881-1952) -coñecida na veciñanza como señora Colotilde-, proviña da unión desigual entre un home da casa forte do Reguengo, Don Roberto, e dunha moza de clase social inferior, feito polo que probablemente el recibiu a exigua herdanza da lexítima: tres reguiños aquí e tres reguiños aló, e unha aira.
Da antiga caste fidalga de Don Roberto daba conta o pobo, que lle chamaba Don Rebierto, castelanizando o nome, entre a asunción da diferenza de clase asociada ao idioma, pero agochando tamén a retranca como arma humorística contra o poder.
Don Rebierto e a súa muller, Benita Zarauza Castro, do lugar de Recemunde, tiveron tres fillos, sendo Clotilde a maior. Eu vina no intre epifánico do Aleph xogando cun carriño feito de carola de nabo, tirado por dous bois invisibles de cornas abertas. Vina medrar e namorar, no folión, daquel mozo do lugar de Salcedo, o Remigio, que viría morar a Vilarmao con ela. Vinos casar o 26 de outubro de 1910 mentres barbañaba no adro de Castroncelos e na miña mente. E instalarse na casiña duns corenta metros cadrados con pozo e palleira anexa, que daba a un camiño fondo, de carro, que non existe xa, agás na memoria e na poesía. Vinos aquela primeira noite prendendo un lume baixo de carrascos na lareira. Vinos quererse e ir á bouza, romper a Chá de Castroncelos e pasar frío. Vinos mallar na aira o escaso centeo dos escasos leiros de pan que posuían. Vino a el e a tres homes máis colocar o gran marco de seixo branco da aira, que nós chamamos coio riarengo. Vina a ela fiar e chorar e rir a cachón na esfolla, lavar na Laga e apañar castañas no souto de Val de muller; pero vina sobre todo asomarse ao seu corredor, que daba ao noso, e falar coa miña avoa mentres pelaban cadansúa pataca para o caldo.
E esta memoria transferida, que me fai depositaria dun tesouro antropolóxico, lévoa nas palmas das mans coma un niño fraxilísimo de plumas, paus e palabras, sabendo que o meu corazón é ave e é Aleph.
A lámpada, prendida acaso por un contacto súpeto co alén, alumeou na miña mente o intre dos cinco partos da Clotilde un por un: o da María Rosa, o do Antonio, o da Benigna, o do Pepe e o do Alejandro.
O día que naceu a Benigna, a miña avoa, parteira do lugar, asistiu a Clotilde e a meniña foi bautizada co nome dela, que sería ademais a súa madriña. A miña avoa Benigna e a Clotilde foron desde entón comadres e a complicidade solidaria e afectiva estendeuse entre as dúas familias xeración tras xeración, ata o presente. Un dos aspectos perdidos da socialización do noso rural: a fidelidade a memorias de feitos esquecidos dos que só fica o afecto.
O 28 de decembro de 1915, día no que naceu a Benigna, o meu avó Antonio marchara, a romper o día, á leira de Su a Horta apañar os nabos. Inda comezaba a lumbrigar o sol cara ao Courel cando de súpeto viu unha luz que saía da fonte da Cal, no fondal do castro, e atravesando o ceo pasou por enriba del e meteuse no cemiterio. Amedrentado, deixou o fouciño no rego e volveu ás présas coa súa palidez facendo sombra polo Camiño Real abaixo ata chegar á casa. En abrindo a portada oíu o primeiro choro da meniña veciña acabada de nacer. Benigna de Remigio: O día que ti naciches grandes sinais había.
Sendo nena, no colo da súa madriña escoitaba engaiolada como unha noitada andaban voando as bruxas no agro de Tudriz e a miña avoa foi a escape pechar as ventás para que non entrasen na casa e elas seica petaban nas contras poucos segundos despois. No colo da súa madriña soubo, unha tarde de verán, que unha treboada apedrara as viñas e que fora cousa da estraña aparición dunha muller castelá, que seica era en realidade un renubeiro que desfai colleitas e trae o mal. Así comprendeu que tanto o poder material coma o inmaterial falaban nunha lingua distinta á súa. No colo da súa madriña aprendeu a rezar o rosario e a letanía e saber que a Santa Compaña cruzaba o agro de cando en vez rumbo ao alén.
Dicía Octavio Paz que a inspiración, no seu primeiro movemento é aquilo polo cal deixamos de ser nós, e que no seu segundo movemento, este saír de nós é un ser nós máis totalmente. O intre epifánico da creación funciona, pois, no duplo movemento de abandono e entrega á outredade para regresar coa visión, alampada, ao centro dun mesmo.
Ás veces regreso dese lugar a min cunha inmensa polifonía, un coro comunal que pide paso para contar como, por exemplo, xa de ben neno, o Remigio amosaba a súa forza proverbial carretando sacos de gran ao lombo durante quilómetros ata o muíño; ou como, xa sendo pai, corría tras da pequena María Rosa berrando por todo o agro: «Dáte, Rosa, que xa vou cerca!»; ou como unha vez durmiu riba do carro na noitada da fin de ano para que os mozos das trasnadas non llo levasen, pero os rapaces viñeron e levaron o carro con el durmindo e espertou no medio e medio da noite estrelada entre o fractal fermosísimo das folerpas de neve…
Cando chegou a guerra, o cura pediulle ao Remigio – que foi toda a vida sacristán e enterrador-, que el e maila familia ficasen na reitoral. De noite sentían tiros contra a portada e quizais sentiron cavar fosas no adro para os catro inocentes que o fascismo asasinou a balazos. Quizais nunca viron fuxir á alba ao mestre anarquista Ticiano Picón, que lles aprendera a ler e a escribir aos seus fillos. Porque cando chegou a guerra, a única luz que quedou naquel noso pequeno mundo era a do cabelo da Benigna, xa moza feita, crecho, louro, longo.
Era a asombrosa Marilyn de Vilarmao, inocente, vital e amorosa, coma aqueloutra Marilyn cantada por Pasolini no poema cinematográfico La rabbia (1963):
Do mundo antigo e do mundo futuro ficara tan só a beleza. E ti, pobre irmanciña pequena, que corre tras dos seus irmáns maiores, que ri e chora con eles, para imitalos, ti, a irmanciña pequena, que levas a beleza con humildade, e a túa alma de moza de xente modesta nunca saberá o que tiña, porque se non fose así, non sabería o que é a beleza.
Así como pasou de xeración en xeración a proverbial forza do Remigio, pasou tamén a proverbial beleza da súa filla Benigna, alta, forte, branca, boa moza, humilde. Na única imaxe que dela quedou, loce o seu vestido estampado un día de feira, sentada a carón das veciñas.
Era quizais aquel o vestido marelo polo que os mozos lle cantaban a seguidilla:
Del color del canario
tienes el culo,
aunque no te lo he visto
me lo figuro.
Aquel día, sendo eu nena de dez anos, vin, á luz da lámpada acesa da casa de Remigio, o cosmos nun cabelo daquela Marylin de Vilarmao. Vina xirar no eixo da Terra ao compás dun baile; volver do folión e correr o Entroido vestida de farrumeco, e bailar un tango un domingo calquera na palleira de Chiqué, ao son da gramola traída de Bos Aires. Véxoa bondadosa, respectada por todos, riseira e gozadora dos praceres da vida, tendo moitos mozos pero sen casar con ningún: Con algúns porque ela non quixo e con outros por ser ela rapaza de casa pobre ou porque o sol xa lle pasaba pola porta e empezaba a ter sona de muller gozada por outros, sinalada polo terrible mandato patriarcal que di: «O home, que faga un cento; a muller, que non a toque o vento».
Tocada polo vento, exercendo a digna liberdade de vivir a súa vida, véxoa pasear polo Camiño Real co mestre Don Bautista; véxoa danzar co caseiro do Reguengo e véxoa namorar do bo mozo de casa boa, o Jesús de Sargento, do veciño lugar de Piñeiros.
Viña el, xa con noite, atravesado polo desexo subindo a costa de Valcobo e en canto petaba á porta, a Benigna dicíalle ao pai, que estaba a imbar unha cunca de leite mazado a carón da lareira:
-Pai, váialle dar herba aos bois, que están muando na corte.
E o Remigio calaba e afundía de novo a culler na cunca. Ela asegundaba, mentres ollaba con lume o lume do amante:
-Pai, váialle dar herba aos bois, que se esberrecan coa fame.
E á terceira vez, o pai, vencido pola insistencia e a evidencia, marchaba da cociña rosmando:
-Ben te entendo, ben te entendo…
Mentres lle daba un feixe de herba aos bois, comprendía aquel pai a forza do desexo e quizais soñaba con casar ben a filla, aínda que coñecía o mundo e a desigualdade de clases que impedía aquela unión.
O pobre Remigio facía tempo naquela corte que comparte parede co noso patio, agardando o final do pracer, e asumíndoo de xeito natural, tal e como nos ensina a ancestral apertura erótica galaica. E unha vez rematado o amor, subidas as medias e pechada a porta tras de si o amante, subía de novo a escaleira o Remigio, sen dar palabra, dereito ao xergón de folla de millo no diminuto cuarto que compartira coa Colotilde, coa que soñaba cada noite desque ela morrera, había xa case un ano, na primavera do ano 52. Chovera ou chorara tanto que case podrecera todo o centeo e el tivera que subir ao tellado tapar cinco goteiras polas que de noite vía talmente no ceo un carro feito de estrelas.
Xa vivían só na casa el e a Benigna, toda vez que o fillo Antonio morrera, a Mª Rosa ingresara nun convento, o Pepe casara n’ A Frieira e o Alejandro na casa da Cerva en Castroncelos. O pai e a filla cohabitaban na humildísima harmonía que era a paz nosa de cada día.
Ante o fulgor da pequena lámpada que prendeu soa aquela noitada do 27 de xaneiro do 1985, sendo eu nena de dez anos, vin de súpeto o lóstrego da concepción nun ventre pobre. Vin o embrión brillante co adnenroscado a piques de multiplicar por mil a célula primeira. E logo vin formarse os pulmóns, membranas, tecidos, ventrículos, a mitose asombrosa que dá lugar á vida e vin a poesía en posición fetal.
Caeume o caciño de leite aos pés porque sentín o tremor do pánico da Benigna ao intuír a preñez. Ela vira morrer a miña tía María dun malparto, sabía que a tía Lola parira soa no último cuarto da casa e que intentara envelenarse para non quedar deshonrada. Ela coñecía o caso daquela veciña muller de Óutara, que viu, o domingo 8 de decembro de 1929, estampado en letras de imprenta o seu crime, derivado da ocultación do adulterio baixo dunha lousa e do esterco:
Anuncia Pérez Macía, de 44 años de edad, acusada como presunta autora de un delito de infanticidio. Interrogada Anuncia se declaró autora del crimen que se le imputaba. Para ocultar su deshonra, pues tiene a su esposo en Cuba desde hace años, había escondido el cadáver de su hijo en trapos, en un rincón de la cuadra, cubriéndolo con una losa y estiércol.
E inda lle viña á mente á pobre Benigna o caso daquela moza preñada que se guindara ás vías do tren na Estación d’ A Pobra e que tamén saíra no xornal un martes 11 de outubro de 1921:
Entre las estaciones de Puebla del Brollón y Monforte se arrojó a la vía, con ánimo, sin duda, de suicidarse, una joven que viajaba en un coche de tercera clase. La desesperada joven tenía todas las apariencias de una mujer encinta y, al parecer, iba huida de casa de su familia, por lo cual se supone que la infeliz muchacha intentó poner fin a sus días, impulsada por la vergüenza de la deshonra.
(El Compostelano)
Daquela mociña, cuxo nome non coñecemos, só sabemos que quixo morrer. Para o futuro só quedou o rastro terrible da súa desesperación nas páxinas dun xornal, como o arquetipo da muller deshonrada, sen valor de mercado na transacción patriarcal que é o matrimonio. Así que -pensou a Benigna-, que podía facer ela? Muller xa de 38 anos, pobre, cunha criaturiña sen pai e sen medios de vida, que podía?
Vin entón unha interrogación terrible e a (in)decisión que se apoderou dela mentres se lle ensanchaba a cadeira e medraba o ventre, e vina, en fin, marchar de mañá cedo a Monforte. E vina volver andando quince quilómetros ao mediodía do 13 de agosto de 1953, baixo unha calor abafante, despois dun aborto mal practicado, en inimaxinables condicións de insalubridade e ningunha seguranza médica.
Cincuenta anos despois, meu pai, que daquela era un mozo de 24 anos, inda lembraba con ollos espaventados os beizos denegridos daquela impoñente beleza que se desangrou ao longo de tres días. E como chegou o pobre Remigio á nosa casa para avisar a miña avoa Benigna de que a súa afillada xacía morta na palleira. Vítima, coma tantas outras, da pobreza. Vítima, coma tantas outras, da exclusión. Vítima do mundo e da peste da Historia.
Era festa en Saa. Soaban os foguetes e a mocidade estaba a prepararse para marchar á festa cando entre os estrondos da pólvora se escoitaron as campás de Castroncelos tocando a defunta. A única que non as ouviu foi a Mª Rosa, aquela irmá monxa que rezaba nun convento afastado mentres a Benigna era soterrada nunha sepultura sen lápida, na terra mol, a carón dun pradairo.
Tardou inda dous meses o Remigio en escribir unha carta á Mª Rosa para anunciarlle a morte da irmá. Pediulle á mestra un anaco de papel e lentamente trazou, con caligrafía insegura e nunha lingua que non era a súa, os signos difíciles do anuncio do pasamento. Pero a carta non refire o motivo da morte. Como contarlle á monxa que a irmá morrera por «desfacer un fillo»? Era así como se lle chamaba daquela ao aborto, fronte ao «malparto» que se refería ao aborto natural.
O Remigio, pois, soamente cita un «ataque de sangue» como orixe do pasamento e insiste no amparo cristián da resignación e do cumprimento do rito relixioso, mesmo co boato dos cinco curas presentes no funeral, seguramente pagados con gran esforzo, amais de facerlles un bo cocido e queixo e bo viño e rosca mollada en amargas bágoas para o xantar do día do enterro.
Villermau a 15 del 10 de 1953
querida yja hemos recivido tu carta y con ella mucha alegría querida yja mia te voy a mandar las novedades algunas no son muy buenas pero no ay que acerle ay que tener paciencia y resinación con todo lo que dios nos quiere mandar te digo que se murió la Benigna el día 16 de agosto murió a los tres días con un ataque de sangre estaba muy gordísima pero como es cosa que Dios dispone nos tenemos que conformar ahora bino Alejandro y Manuela para casa y estamos juntos y muy contentos yo con hellos y hellos conmigo.
Pepe se casó hace un año con una chica de la Frieira y tiene una niña de dos meses y se me holbidaba decirte que [Benigna] ha cumplido con los santos sacramentos y ubo muy buen intierro le tuvimos 5 curas
sin más muchos recuerdos de todos y vesos de los niños y tú recives lo que más quieras de tu querido padre que no te holvida Remigio González.
A bela Benigna pasou á nosa intrahistoria precisamente pola súa benignidade e o final dos seus días sempre me foi referido con tenrura, con respecto e coa memoria conmovida ante tal desgraza, sen un ápice de crítica ou reconvención moral. Coma unha Marilyn subalterna sen voz, perdida para o mundo e cuxo eco me impresionou desde nena.
No leito onde ela durmira pousaban agora o seus soños o seu irmán Alejandro e súa cuñada Manuela, alcumada «a Cerva», por provir da casa homónima do veciño lugar de Castroncelos, coma se a lendariadoniña cerva paneuropea viñese habitar entre nós ou as cervas medievais de Pero Meogo viñesen pacer con paz nas verdes herbas de Vilarmao.
A Cerva herdou a fonda amizade da Benigna coa miña avoa e xuntas seguiron saíndo ao corredor das casas fronte por fronte pelar as patacas e debullar as fabas e a vida.
A existencia decorría en círculos e ritos cotiáns arredor da lareira de Remigio, onde se xuntaba boa parte da veciñanza ás noites para xogar a brisca e contar un conto. Alí deu a luz a Cerva, asistida tamén pola miña avoa, a dous meniños fermosos que endexamais souberon da traumática fin da súa tía Benigna, porque as dores ficaban sabiamente soterradas no silencio.
Os sobriños da nosa Marilyn, o Daniel e o Pepe, medraron no eterno retorno da cultura cíclica do campo, entre cañotos de millo e correndo polo agro, metendo os pés na lama, facendo lume nas pedras ao petar os craviños das zocas nos coios de pirita e cuarzo. Mentres o capitalismo oulaba nos arredores das urbes, disposto a penetrar co progreso no corazón daquel mundo, eles velaban niños, cazaban grilos, xogaban cun tirapedras a darlle ao centro do universo. Lanzaron a billarda na elipse exacta que describe Hipatia de Alexandría. Pediron pan con lambeta pra merendar, que era un melandro de centeo cun anaco de touciño tan fino que se vía o día por entre el. Foron á arada guiar os bois. Aos toxos cunha forcada para estrar as cortes. Foron limpos con pantalón mendado á escola do Reguengo, choutando por riba dun vargo. Escribiron con palotes nunha pizarra unha conta de multiplicar. Leron cartas que viñan da emigración arxentina. Soñaron con ter vinte vacas ou máis. Amaron a sombra do negrillo plantado polo avó Remigio no medio e medio do campo de Vilarmao, para asombro e sombra de todos. E sendo rapaces foron, coma todos, mocear ás festas, onde aínda ficaba no ar o rumor do vuelo do vestido amarelo da Benigna, del color del canario. Del color del canario.
E coma tantos outros, un bo día de 1967, o Daniel colleu a súa maletiña e marchou camiño da emigración. Pouco despois, marchou seu irmán. E aos poucos anos, levaron canda eles os pais. A miña irmá, que era apenas unha meniña de tres anos, chorou amargamente diante da cancela da Cerva, que se pechou para sempre, como se pecha a noite cunha chave invisible.
E eu… Á luz daquela lámpada alumeada supetamente por unha man que non existe, vin marchar aqueles veciños nosos como aves migratorias e vin morrer naquela palleira unha muller que nunca esquecerei. Pero, viume a min aquela muller desde a palleira no intre en que ela partía cara ao alén? Contemplou a compaixón no meu sangue mentres se poñía o sol e me caía unha trasbágoa no futuro?
Por se non existe o tempo ou por se precisamente existe, digo o nome da nosa Marilyn de Vilarmao, e nel, a simultánea polifonía de todas as mozas esquecidas, subalternas sen voz que a memoria deixou atrás porque a súa beleza era pecado. Porque a súa liberdade era inconcibible. Porque a súa pobreza era a súa única identidade e porque a súa felicidade non lle facía falta a ninguén naquel pavoroso pasado. Benigna de Remigio, fermosa veciña miña de tralo tempo, hoxe que hai 69 anos do teu pasamento, eu canto con Passolini a túa eterna beleza humilde, Humilde: E por iso era Beleza.
Do tenebroso mundo antigo e do pavoroso mundo futuro, só quedará a túa beleza e ti levarala contigo, desaparecerás coma un po de ouro… Do estúpido mundo antigo e do feroz mundo futuro ficara unha beleza que non se avergoñaba de aludir aos pequenos peitos de rapariga, ao pequeno ventre tan naturalmente nu, e por isto era beleza. A mesma que teñen as doces mociñas do teu mundo.
(A autora agradece a Daniel González Méndez, sobriño da Benigna, o entusiasmo permanente na amorosa memoria reconstruída de todas e todos nós e, moi especialmente, a axuda documental prestada para a escrita deste cromosoma, que é seu.)
