O ferrolán Anthony Bouza foi comandante da policía no violento Bronx que inspirou a serie Hill Street Blues. Tamén foi escolta presidencial en tempos de Lyndon Johnson e John Fitzgerald Kennedy e axente do servizo secreto da policía de Nova York. A súa última fazaña, ser testemuña clave no documental producido por Netflix que forzou hai uns meses a exoneración xudicial de dous condenados polo asasinato de Malcolm X no 1965.

A Coruña.- «A persoa que aparece á beira de Malcolm X facéndolle a respiración boca a boca no chan na sonada foto tomada cando o asasinaron durante un mitin en Nova York –un dos camaradas de Malcolm– era en realidade un axente infiltrado, Gene Roberts, que pertencía coma min ao servizo secreto da Policía de Nova York». Bouzas fíxome esta confidencia durante a longa conversación telefónica que mantivemos en vésperas de que Barack Obama gañase as eleccións á presidencia dos EUA. A voz de ‘Tucho’ Bouza excedía entón optimismo: «Estamos a unha semana do milagre. Xa tivemos candidatos negros que se asomaron á carreira presidencial, como Jesse Jackson, pero ninguén lles daba a menor posibilidade. Desta vez, Obama romperá a baralla». Tamén mostraba preocupación polo frustrado intento de atentado contra Obama descuberto durante a campaña electoral. «A dereita radical conforma en Estados Unidos unha minoría moi activa e extremadamente fanática e perigosa». O ataque ao Congreso no 2021 visibilizou esta ameaza latente da que Bouza advertía no 2008.

Naquela conversa falamos do asasinato de Malcolm X, un dos líderes históricos da loita polos dereitos civís da comunidade afroamericana, cribado a tiros cando Bouza formaba parte do servizo secreto da policía de Nova York. O policía ferrolán admitía xa daquela que a investigación do asasinato de Malcolm fora un fiasco e que debería reabrirse, para aclarar as lagoas sobre o alcance dunha posible conspiración criminal contra o activista negro. Ese era o obxectivo que perseguía a serie documental de Netflix estreada no 2020 Who Killed Malcolm X?. «A xestión policial foi un fracaso de principio a fin. Detiveron tres persoas e aí quedou todo. Faltou o fundamental: non houbo unha investigación seria sobre quen puido planificar o asasinato dunha das principais figuras públicas naquel momento. Eu faríao doutra maneira: investigaría quen ou que está detrás deses arrestados. Pero non se fixo así. Eu acudía todos os sábados para escoitar a Malcolm como parte do meu traballo; era un orador que impresionaba. El sabía que eu estaba no servizo secreto da policía neoiorquina. ‘Que tal, tenente Bouza?’, saudábame. O que quizais non sabía era que tiñamos o seu teléfono intervido. Entón parecíame correcto, cría que protexiamos o país. Un axente do FBI acudía a diario ao noso departamento para controlar esas escoitas. E todo isto na época da dirección de Hoover. Un home horrible, que nos utilizaba a todos».

Grazas á repercusión mediática do documental, o fiscal neoiorquino Cirus R. Vance reabriu o caso e en novembro do 2021, tras pedir publicamente perdón polo «grave erro das forzas de seguridade», solicitou a exoneración de dous dos tres condenados no proceso: Muhammad Abdul Aziz (83 anos, que pasou 20 anos no cárcere) e Khalil Islam (falecido en 2009, tras pasar 22 anos na cadea). Un primeiro paso cara a unha revisión xudicial máis ampla que investigue as lagoas que denuncia Bouza, algo que semella un obxectivo difícil de alcanzar. «Non hai dúbida de que no asasinato estiveron implicados membros da Nación do Islam, a organización radical negra da que Malcolm X fora dirixente e que decidiu abandonar pouco antes da súa violenta morte, pero hai significativos interrogantes sobre o papel que xogaron algúns poderes, interrogantes que nunca se quixeron investigar», afirma no documental o escritor Jelani Cobb, membro do staff de The New Yorker, nunha alusión ao FBI de Hoover.

Nado no 1928 na localidade ferrolá do Seixo, onde o seu pai malvivía padexando carbón, emigrou con nove anos aos Estados Unidos. Anthony Bouza converteuse nun lendario policía en Nova York, onde nos 70 se lle encomendaría a pacificación e limpeza do violento distrito do Bronx, que contaba non só coas peores estatísticas de criminalidade do planeta, senón tamén cunha absoluta corrupción policial. Ademais do seu papel como escolta de dous presidentes, Bouza foi responsable tamén da seguridade de históricos estadistas estranxeiros que visitaron Nova York. «Eu estaba presente no cuarto cando Krushev se atopou con Sukarno. E con Fidel Castro no hotel Santa Teresa. Coidei tamén a De Gaulle ou a Tito, entre outros. O que máis me impresionou foi Fidel Castro. Sempre mantiven unha boa relación con el desde entón. Á fin e ao cabo, eramos galegos. Cando a miña muller viaxou a Cuba, Fidel encargouse persoalmente de organizar a súa visita. Fidel era fascinante. O Che Guevara, porén, era un home moi reservado. Estiven catro días con el cando visitou Nova York e notábase na súa mirada que o seu interese estaba noutros mundos distantes».

Volvín conversar con Bouza uns anos despois, ao fío do 50º aniversario do asasinato de Kennedy, con quen tivo unha gran proximidade. O axente ferrolán era o responsable da súa seguridade en Nova York e Kennedy facía a súa vida practicamente en Manhattan. «O ambiente sofisticado da Gran Mazá era un dos lugares onde máis e mellor se desenvolvía, ao contrario que a maioría dos presidentes. Cando estaba de escolta con Kennedy, eu podía pasar ata 16 ou 17 horas seguidas con el. O caso é que só o vin unha soa vez coa súa muller. Xamais volvín velos xuntos. John era sen dúbida un mullereiro. Andaba por aí ata moi tarde e as visitas ao seu apartamento eran incesantes». Malia a súa excepcional relación con JFK, Bouza non cultiva a mitomanía kennedyana que o converteu nun símbolo do cambio nos anos 60. «É certo que ese mito está aínda moi presente, pero non o comparto. Coido que Kennedy era un home moi elegante, culto, cun soberbio estilo, rodeado sempre de cegadoras figuras da literatura, o cinema e a cultura en xeral. Como presidente, con todo, teño del unha impresión menos boa. Foi quen nos envolveu na guerra do Vietnam, meteuse no do ataque contra Cuba e nalgúns turbios intentos de atentado contra Castro. Kennedy non fixo moito en cuestións fundamentais como os dereitos civís. O conflito racial coa comunidade negra, por exemplo. Esbozou ideas, pero en realidade foi Johnson quen as levou á práctica. O seu irmán Robert era outra cousa, tiña ideas moi avanzadas. Pero John, a pesar da súa imaxe moderna, excitante e atractiva, que tiña a todo o mundo fascinado, foi desde o meu punto de vista un fracaso como presidente. Para min, Johnson foi mellor presidente ca Kennedy. Era todo o contrario a el: máis ben basto, sen ningún brillo. Pero sabía onde apertar e onde afrouxar. Tiña un profundo coñecemento das políticas reais de poder en América. O seu problema foi non ser quen de sacar o país da guerra en Asia; estaba demasiado influenciado por Robert McNamara. Pero era máis pragmático que Kennedy, que se sentía como un monarca adorado polo pobo e pensaba que era máis que suficiente para facer a súa vontade. Kennedy tiña unha visión irreal».

No lado máis escuro de Kennedy agroma a sombra dunha vella relación do clan familiar con poderosos personaxes da mafia. Para moitos analistas, detrás da súa inesperada chegada á presidencia en 1960 está un pacto selado entre o patriarca do clan, Joseph Kennedy, e Sam ‘Momo’ Giancana, o histórico capo de Chicago, Illinois, un estado clave nesas eleccións. «Non parece haber moitas dúbidas sobre iso. Se hai un punto escuro nas eleccións que encumiaron a Kennedy foi Illinois, onde Giancana nomeaba alcaldes á súa medida. Nunca se investigou dabondo esa conexión. Aí hai unha importante lagoa. Hai que recoñecer que ou seu irmán Robert foi un pioneiro da loita contra a mafia, e merece moito creto. Pero a mafia estaba profundamente enraizada na política real estadounidense. Kennedy cometeu un grave erro. Compartía amante con Giancana. A rapariga era Judith Exner. O director do FBI, Edgar Hoover, sabendo que Robert Kennedy tentaba destituílo, foi ver a John e soltoulle que sabía o de Exner. Aí acabou toda posibilidade de apartar a Hoover do FBI. Foi unha chantaxe en toda regra». O asasinato de Kennedy é unha cuestión da que Bouza rexeita falar. «Publiquei unha decena de libros, pero nunca quixen escribir ese que todos os editores me solicitaban». Sen chegar a afirmar que unha man escura –quizais a mesma– estivera naqueles anos detrás dos asasinatos de John e Robert Kennedy, Martin Luther King ou mesmo Malcolm X, apunta que todos teñen algo en común: «O pouco que se sabe deles. Deste iceberg só vimos o que sobresae da auga: unha oitava parte da verdade».

A independencia de Bouza nunca foi prato de gusto para o poder político. Cando era comandante do Bronx permitiu, malia a negativa dos seus xefes, que os cineastas Alan e Susan Raymond rodasen no 1976 un pioneiro documental nas comisarías baixo o seu mando. O resultado foi The Police Tapes. Os Raymond, que gañaron un Oscar e varios Emmys, lembraban hai pouco nunha entrevista en The New Yorker como nacera un proxecto tan audaz: «As televisións non se atrevían a entrar daquela no sur do Bronx, gravaban os incendios desde a estrada, coma nunha guerra. Fomos ver o comisionado político da policía en Nova York e deunos coa porta nos fociños. Entón alguén suxeriu que falásemos con Anthony Bouza. E asombrosamente, aceptou. Sen restricións. Ao rodar, quedamos soprendidos pola súa elocuencia, hai poucos policías que citen a Aristóteles». Steven Botchko basearíase nese documental, catro anos despois, para escribir e producir Hill Street Blues, a serie que marcaría un antes e un despois na ficción televisiva estadounidense.

Os desencontros políticos puxeron fin á carreira policial de Anthony Bouza en Nova York, que se mudaría á cidade de Minneapolis, Minnesota, onde exerceu de xefe de policía e onde se presentou como candidato a gobernador do estado no 1994 (o primeiro español en optar a ese cargo nos Estados Unidos) nas eleccións primarias do Democratic Farmer Labor Party (aliado dos Demócratas a nivel federal). As enquisas dábano como favorito cando tivo a ousadía de prometer –nun estado onde se poden comprar armas de fogo desde os 16 anos e sen comprobación de antecedentes–, que ía prohibilas. «E perdín, claro». A partir de entón converteuse nun referente do activismo contra os abusos policiais nos Estados Unidos. E chegou a poñer de xeonllos o mesmísimo FBI, ao desmontar un caso no que condenaran con probas falsas uns activistas de esquerda por suposto terrorismo. Era o seu serodio e simbólico desquite contra un Hoover que o obrigou a cargar cun sentimento de culpa desde os seus comezos no servizo secreto da Policía de Nova York. Ao novato Bouza encomendáraselle a investigación dun caso insólito: a desaparición nas rúas da cidade de Jesús de Galíndez, representante do goberno vasco no exilio estadounidense, no 1956. Galíndez reunira probas das atrocidades do ditador da República Dominicana Rafael Trujillo durante a súa previa estancia en Santo Domingo. Un caso da policía neoiorquina no que o FBI non deixaba de interferir. «Si, eu levei ese caso. Galíndez foi secuestrado, torturado e asasinado por orde de Trujillo, con participación do réxime franquista. Foi o primeiro desaparecido político do século XX. O primeiro responsable de que non se resolvese o caso fun eu. Xa estaba no servizo secreto, pero aínda era novo e inexperto. O principal obstáculo para coñecer a verdade foi Hoover e eu entón fun un xoguete nas súas mans», desafogouse durante a nosa primeira conversa.

Desde que en novembro do 2021 se coñecera o inesperado xiro no caso do asasinato de Malcolm X, volvín chamar varias veces ao número fixo de Bouza en Minneapolis (declarábase alérxico ao móbil). Pero non responde ninguén. Desexo crer que este galego excepcional que forma parte da historia (decente) dos Estados Unidos segue aínda vivo, con preto de 94 anos. E activo no seu incesante afán de iluminar a escuridade da esfera policial no seu país de adopción. «O que sempre me preocupou na miña carreira policial non é unha corrupción illada, excepcional e criminal, propia dun filme de serie negra, senón outra habitual e invisible coa que sempre tiven que lidar. Neste país hai unha cultura policial fondamente enraizada que fai que un investigador convencido da culpabilidade dun investigado non teña reparos en burlar a legalidade para condenalo, chegando mesmo a falsear as probas. Sempre tentei extirpar ese cancro, pero teño que admitir que nunca o conseguín».