Matar o pai

O 24 de marzo de 1976 foi o día máis atroz da historia da Arxentina. Para miles de persoas, o comezo dun fin que se eternizou 7 anos. O chamado polos perpetradores Proceso de Reorganización Nacional prometía combater a corrupción, a demagoxia, a subversión, situar á Arxentina no mundo occidental e cristián. Trouxo un xenocidio, a desaparición de 30.000 persoas, o exilio de milleiros de mulleres e homes comprometidos coa liberdade, o endebedamento absoluto do país e a dependencia máis indigna coas potencias estranxeiras, o empobrecemento das capas medias e populares, o retroceso da cultura e a educación, o desprezo pola vida.

«Ellas y ellos me ayudaron.
¿Viste? Vos que despreciabas tanto a todos,
esos todos fueron en mí y te volvimos pañuelo».
(Odio, ahora sos pañuelo blanco, texto de Lorna Milena escrito ao seu pai xenocida).

Esta «empresa», de alcance estatal continental a través do Plan Cóndor, só puido ser levada adiante con moitas complicidades: unhas forzas armadas acostumadas a interromper as democracias, a oligarquía orgullosa dos seus privilexios de caste e a Igrexa Católica, que eliminou os propios disidentes: cregos populares coma o padre Mugica ou o bispo Angelelli.

Ao abrírense as fosas sépticas do horror, do innomeábel, os indiferentes entenderon que aquilo tamén ía con eles. Arxentina, coa forza dos movementos de dereitos humanos, as Nais e Avoas de Praza de Maio e moitos outros, comezou a loita por Memoria, Verdade e Xustiza –aínda non rematada–, que colocou esta sociedade á vangarda do mundo en «axustar contas» cun pasado execrábel.

Marcha das Nais da Praza de Maio. Foto: Gustavo Molfino.

Os xuízos aos xenocidas comezaron con Alfonsín, en 1985. Xulgáronse as xuntas militares nun proceso histórico da transcendencia do de Núremberg. Antes, en 1984, creárase a Comisión Nacional sobre a Desaparición de Persoas, integrada por notábeis como Sabato, Favaloro, o rabino Meyer ou o bispo De Nevares, cuxas conclusións serviron de apoio nos xuízos aos xenocidas e popularizaron a expresión universal «Nunca máis», que o rabino Meyer recolleu dos sobreviventes do gueto de Varsovia.
Até hoxe foron xulgados e condenados por delitos de lesa humanidade –o 40% á pena máxima– uns 900 xenocidas, e segue a busca de responsábeis de asasinatos, torturas, violacións, apropiación de bebés, saqueos, voos da morte… máis de 4000 vítimas botadas vivas ao mar e horrores cuxa descrición non cabería nestas liñas.

No marco desas loitas, en 2017 nace Historias Desobedientes, o elo que faltaba dunha cadea sólida e atemporal. Conformada por máis de 50 membros en constante aumento, foron, ao inicio, cinco mulleres e un home buscándose coa desesperación de quen precisa atopar canto antes aos seus iguais.
Praza dos panos contra o «2×1»

Liliana Furió (Mendoza, 1963), documentalista, activista lesbofeminista, filla de Paulino Furió –xefe do G2, División de Intelixencia do Exército–, unha das fundadoras de Historias Desobedientes:
«En 2016, no libro Fillos dos 70, leo o testemuño de Analía Kalinec e búscoa desesperadamente nas redes até que nos atopamos; viviamos en barrios pegados: eu en Almagro, ela en Flores. Aí empezamos a falar do tema, a transitalo xuntas e, ao ano de coñecérmonos, a impunidade que pretendía impoñer Macri coa infamia do «2×1», desencadeou unha entrevista a Mariana Dopazo nunha revista de moita tiraxe. Con Ani sempre pensamos que había máis fillos e fillas, máis xente coma nós. Eu dicíalle que non me quería ilusionar, que me levara 50 e pico anos atopala, que fixésemos o que puidésemos sen a expectativa de ver aparecer máis fillas e fillos, e xusto dáse isto».

Praza de Maio. Foto: Gustavo Molfino.

Liliana refírese ao fallo da Corte Suprema de Xustiza da Nación (2017), «2×1», que habilitaba os condenados por crimes de lesa humanidade a computaren dobre as detencións antes da sentenza firme, a partir dos 2 anos de prisión preventiva. A lei beneficiaba os peores xenocidas polo que, de contado, os organismos de DD. HH. coas Nais e Avoas á cabeza e a sociedade toda ante a posibilidade de que eses criminais reingresasen ao corpo social, organizan o que se coñece como a Praza dos Panos. Mariana Dopazo, mencionada por Furió, é filla de Miguel Etchecolatz, xenocida condenado, director de Investigacións da Policía Bonaerense. Ela mudou o apelido e negoulle a paternidade repudiando, dende o círculo máis íntimo dos represores, o terrorismo de Estado. «Non lle permito máis ser o meu pai». Elixiu ser exfilla, unha categoría política, unha forma de chamarse a si mesma.

E eran máis

Di Furió: «Nas redes empeza a escribir xente que nos dá a pauta que ten algo a ver coa nosa historia. Contactámola e, a nada da entrevista a Mariana, reunímonos na casa 6 persoas, o 25 de maio de 2017. O día do pai, a menos dun mes da primeira reunión fixemos a segunda nun centro cultural: eramos máis de 30. Así xorde Historias Desobedientes, fillas, fillos e familiares de xenocidas».

A Analía que menciona Furió é Analía Kalinec. Nada en 1979, en plena ditadura, psicóloga e profesora, de sorriso e ollada vivaz. O seu pai, Eduardo Kalinec, o temíbel Dr. K, foi condenado a perpetua por crimes de lesa humanidade no que se coñece como Circuíto Atlético-Banco-Olimpo, no marco da causa 1º Corpo de Exército.

«O meu pai é condenado en 2010. Eu teño a necesidade sintomática de expresarme e xustificar a miña condición de filla de xenocida. Non sei se o estou dicindo ben –di emocionada–, eu quería explicar que meu papá estaba preso mais eu non tiña nada que ver co que el fixera. A miña declaración toma estado público, sae nalgúns medios, e aí contacto con Liliana Furió, coa que compartimos a triste condición de sermos fillas de xenocidas. Ela búscame nas redes e comezamos un vínculo de afecto a partir do estado de desolación que compartiamos: os nosos pais condenados por crimes de lesa humanidade».

A familia de Analía Kalinec.

Erika Lederer (Salta, 1976), avogada e mediadora prexudicial. Filla de Ricardo Lederer, parteiro, capitán do Exército Arxentino, segundo xefe da maternidade clandestina de Campo de Maio, sindicado no Nunca Máis coma «O Tolo» que quería depurar a raza. Aínda que xa non forme parte do colectivo, Erika foi das primeiras en alzar unha pancarta co escrito: «Fillas e fillos de xenocidas, por Memoria, Verdade e Xustiza: 30.000 motivos».

«Chámome Erika, con k. Meu vello, ante a negativa a aceptalo, presentouse de uniforme e armado no xulgado. Gañou o meu nome a punta de fusil. Cando denunciei ao meu vello co ‘2×1’, sabía que ía ter consecuencias. Teño dous fillos que quedaron sen familia: sen curmáns, sen tíos, sen avoa. Para un neno é duro. Os aniversarios nos que non están, que pasa se mamá enferma… O pai está preso por violencia de xénero. Pasei a ser a traidora. E cando estiven moi mal ninguén veu verme».

Laura Delgadillo o día da súa voda, acompañada do seu pai.

Laura Delgadillo (A Prata, 1959), funcionaria, filla de Jorge Luis Delgadillo, comisario inspector da Policía Bonaerense. Laura ten unha filla e un entusiasmo desbordante na defensa das loitas. A súa tía, Ilda Delgadillo, irmá do pai, está desaparecida. «Eu fun das primeiras, na reunión onde prendeu o colectivo, máis aló de que houbo unha prehistoria de Historias Desobedientes: o encontro de Analía e Liliana».

Sorrí e irradia unha luminosidade que a afasta dos horrores: «O punto de inflexión foi a desaparición da miña tía. Secuestrárona na casa, levárona a rastro, esnaquizáronlle e roubáronlle todo… Ela vendera o coche, ía saír do país, sabía que irían buscala. Miña tía non era militante, era parteira, traballaba na Unidade Penal de mulleres da Prata. Matáronos, a ela e a súa parella César San Emeterio. Seino pola entrada no cemiterio. Había tantos restos nun só día, que confirmaba que fosen desaparecidos. Tiraran uns 300 corpos ao osario, ‘tivemos a sorte’ de atopar os deles. Miña tía asistira ao parto de xemelgos de María Rosa Tolosa. Abordárona as Avoas e contou o que vira.

Á esquerda, José Luis Delgadillo e á dereita a súa irmá desaparecida, Ilda, tía de Laura Delgadillo.

Desaparecérona. O meu vello e a familia San Emeterio presentaron un hábeas corpus. ‘Renunciárono’ da Policía Bonaerense. ‘Con todo o que eu fixen’, lamentábase. Miña nai sufría, alcoholizábase. Entrou de noite nun cuartel. O colimba soldado de garda, cagado de medo, no canto de disparar deulle a voz de alto e un culatazo que lle partiu a clavícula. Estivo desaparecida unha noite. Ao día seguinte chamaron ao meu vello e foi buscala. Quixo devolverlle parte do horror que el xerara».

Pablo Verna (Bos Aires, 1973), avogado, pai de dous mozos e unha nena, de 23, 19 e 10 anos, fillo de Julio Alejandro Verna, médico militar do Hospital de Campo de Maio. Ten unha ollada clara e doce, é un melómano (a súa compañeira, Mariela Milstein, é música) e un apaixonado de Historias Desobedientes. No camiño, que el chama «sinuoso», denunciou o seu pai por delitos de lesa humanidade.

«En 2013 confirmei a intervención do meu pai no xenocidio ocorrido na Arxentina. El participou no secuestro de militantes levados aos campos de concentración e nos voos da morte. Confirmoumo nunha charla que tivemos. Despois diso fixen a denuncia ao avogado querelante Pablo Llonto, defensor de vítimas do terrorismo de Estado, e á Secretaría de DD. HH. da nación. A Secretaría introduciu a denuncia na causa de instrución da Megacausa de Campo de Maio. Eu ideara un proxecto de lei para reformar os impedimentos do código procesual penal, que impide aos familiares declarar ou denunciar en casos de crimes de lesa humanidade. O proxecto levámolo adiante co colectivo, foi unha das nosas primeiras accións importantes. En 2019, o 2 de xullo, declarei no xuízo ‘Contraofensiva Montonera’ (nome que lle deu a propia organización). Nese xuízo, malia os impedimentos, o Tribunal admitiu a miña declaración porque o meu pai non estaba imputado. Un grande avance: non son o primeiro fillo/filla de xenocida que declara nun caso de lesa humanidade, mais si nun xuízo oral. No que conforma o dereito internacional en relación aos dereitos humanos, estas prohibicións acoutan as obrigas impostas aos Estados, nulifican, prohiben ou restrinxen fontes de proba. É unha das batallas que vimos dando».

Nena nunha marcha de Historias Desobedientes, familiares de xenocidas que condenan os crimes dos pais. Foto: Gustavo Molfino.
Obediencia debida, desobediencia de vida

Di Furió: «Crecín padecendo o brutal machismo do meu pai. O tipo era un violento. Logrei, con esforzo, perdoarlle esa brutalidade e ese machismo extremo, o que non lle vou perdoar nunca é que participara dun xenocidio. Meu pai pegábanos moito, sobre todo a min, a maior de cinco irmáns, a única muller, a disidente. Nun momento farteime e fíxenlle fronte, díxenlle que a min non me ía pegar máis. Case me mata. Salvoume a miña nai, que xeralmente choraba polos recunchos, decatouse de que se non interviña a miña vida corría perigo».

Liliana transmite temperanza, a idea de que malia os sendeiros abruptos fixo eleccións axeitadas: «Durante anos non puiden indagar. No 83, coa democracia, repudiei o horror que saía á luz. Festexei a democracia. Porén, pasei moitos anos sen ‘ver’ a participación do meu pai en delitos de lesa humanidade, contada por algunhas persoas, lida nalgúns medios. Cando o levaron a xuízo en 2008, un domingo que comiamos en familia, sentín, á fin, que se facía xustiza».

Di Kalinec: «Meu pai traballaba moito, apenas o viamos, agás nas vacacións. Miña nai, a típica ama de casa, ocupouse sempre de nós, das compras, da limpeza, das cousas da escola… Nese contexto crecín. Unha infancia feliz, un pai afectuoso e presente ao que lle tiñamos un fondo respecto e moito medo a defraudalo. Eu tiña un vínculo moi afectuoso con el, a que máis o acompañaba das catro fillas.

Rematei a primaria, a secundaria, estudei maxisterio nun instituto relixioso. Logo ingresei a Psicoloxía na UBA e ‘saín ao ámbito público’. Coñecín o meu compañeiro, Luís, co que levo 20 anos. Estudei na universidade pública, deixei as clases en escolas privadas e pasei ás públicas. Concibín os espazos, o coñecemento, as lóxicas vinculares, de xeito diferente. Namoreime da universidade e da escola públicas, casei, fun nai do meu primeiro fillo. Gino, de 16 anos, tiña ano e medio cando o meu papá foi condenado. Até entón eu non o vinculara coa ditadura. Foi un impacto forte. O meu pai estaba preso e eu non entendía os motivos, o discurso familiar minimizaba os feitos: ‘unha confusión, mentiras, vinganzas, papá sairía axiña’… Pasaron os meses, os anos e meu pai non saía. Fíxenme máis permeábel respecto do que pasara na ditadura, tiña que ver coa Presidencia de Néstor Kirchner (2003), que empezou derrogando as leis de Obediencia debida e Punto final. Aí comezouse a xulgar os responsables dos crimes de lesa humanidade, entre eles o meu pai».

No goberno de Alfonsín,1987, decidiuse que os delitos cometidos polos subalternos na ditadura non eran puníbeis: cumprían ordes superiores. Menem (1990), indultou xenocidas, que logo foron xulgados de novo.

Pablo Verna declarando na megacausa do Campo de Maio. Foto: Gustavo Molfino.

A Lederer, de nena, marcouna a soidade, a vergoña, a ausencia de voz, a violencia. «Vergoña até que meu vello se retirou, ía co seu traxe verde a todas partes. Era ridículo, os milicos estaban moi mal vistos. Na democracia eu era parte dunha minoría vergoñosa. Avergoñábame da súa violencia. Labazadas, desvalorizacións, humillacións. Non se podía pensar distinto e eu era a ‘zurdiña’, a tola.. O método de resolución dos conflitos era sempre a malleira».

Delgadillo vive nun barrio autoxestionado, preto da Prata, construído por Procrear, un programa de Cristina (Fernández), ao que puideron acceder persoas coma ela, «que gaño bastante pouco». Lamenta que Macri e a pandemia prexudicaran a tanta xente. Di que organizan canastras para levarlles comida: «quen vive da venda ambulante non pode saír. A asistencia funciona, mais está todo danado e somos moitos». «Vin O silencio dos outros, conmovinme coa dor deses anciáns buscando os familiares nas cunetas. O meu avó galego veu moi novo, de polisón, buscando o pai, que formara outra familia. Contaba cousas terríbeis. Ao construírmos o barrio, eu tiven pánico de atopar fosas.

Funcionaba moi preto O Pozo de Arana, un centro clandestino de detención». Malia a súa verbosidade, dubida en entrar nas historias difíciles: «De nena sentíame moi vulnerábel, logo rebeleime. Custábame relacionarme; os meus cinco irmáns e eu repartiámonos o amor da miña nai, a única que nolo daba. Non lembro que meu pai me abrazara nin bicara xamais. Soamente unha vez que fomos de vacacións ao mar e estabamos a xuntar caracois. Eu atopei unha pedra turquesa incríbel e deilla ao meu pai. Encantoulle, díxome: ‘grazas, filla, que linda!’. Foi a primeira e única vez que sentín que lle gustaba algo que eu fixera…».

Pablo pide que fagamos pública a ligazón: juiciocontraofensiva.blogspot.com. Di :«a realidade e as nosas historias, particularmente a miña, crúzanse coa dos querelantes desa causa, que recibiron de xeito amoroso o que lles puiden achegar, e iso é de gran valor para min. É importante que se coñezan as historias que se reconstrúen nese xuízo: non só o xenocidio, o valor da resistencia que houbo. Parte do obxectivo dos xenocidas foi –é– acalar as verdades históricas».

El indaga sobre o seu propio acceso á verdade que chamamos achar migas de pan: «Dende fins do 83 a sociedade soubo o que fixeran os militares. Non se falaba aínda de xenocidio. Eu preguntaba e obtiña respostas en si mesmas acusadoras. Como se aplicaba a picana eléctrica?, en que partes do corpo?, púñase música a alto volume para tapar os berros?, como sabía el esas cousas? Nunca acreditei nel, mais non podía tomar conciencia do horror. Confirmar a súa implicación liberoume. Unha gran decepción, claro. Preferiría un pai do que estar orgulloso. É o que me tocou, e elixo a verdade. Nun tempo dei por válidas as xustificacións. ‘Os subversivos adestrábanse no Líbano, volvían con armamento e documentación falsa…’. Levoume abondo entender que eses foron verdadeiros actos revolucionarios fronte a unha opresión que hoxe custa dimensionar. Unha heroica resistencia que –para quen o entenda doutro xeito, xamais xustificará o exterminio, as desaparicións, torturas, roubo de bebés–. ‘Había que facelo. Non había outra forma de paralo’, dicía meu pai. Hai pouco estiven a pensar que nunca haberá forma de parar a un pobo que loite pola súa liberdade».

As historias destes desobedientes revelan que aos milicos saíulles o tiro pola culata: o seu propio sangue rexéitaos, bótalles en cara o xenocidio, cuestiónaos.

Pablo Vera xunto a outras integrantes de Historias Desobedientes.

Furió: «Tiña 14 causas. Desaparición forzada, desaparición de bebés, torturas… Non se privou de nada, di con tristeza. Víao pola miña nai, á que durante anos tiven coma vítima –nalgún punto éo–. Ela presenciou as alegacións nos xuízos e dixo que era todo mentira, que fora unha guerra. Interpeloume: por que me pasaba eu de bando? Foi unha discusión horríbel, chameille de todo. Non podía crer que a xulgada fose eu. O meu pai con arresto domiciliario, por temas de saúde, e a familia coma se nada. El faleceu en 2019, os xuízos seguen. As miñas fillas tiñan unha relación estreita coa avoa, que persistía na submisión ao discurso do avó. Meus irmáns apoian os xuízos, agás un xa falecido. Porén, mentres viviu, non puideron confrontalo. O patriarcado funciona. Por algo a maioría das desobedientes somos mulleres».

Di Kalinec: «Decateime da gravidade da situación, entendín a lexitimidade dos reclamos dos organismos de dereitos humanos e das vítimas sobreviventes, mais custábame ver que meu pai participase diso. Cría en Memoria, Verdade e Xustiza, mais non podía incluír o meu pai entre os xenocidas. No discurso familiar ‘el non fixera nada do que arrepentirse’».

Analía e Eduardo Kalinec.

O pai maltrataba tanto a Erika que fixo a proba no Banco de datos xenéticos para saber se fora apropiada. «Desexando unha familia que abrazase resultei ser filla deste tipo que non perdoo. Se a min, que dicía amarme, me maltrataba, que non faría cos que odiaba. Pegouse un tiro en 2012; íano deter pola aparición de Pablo Gaona Miranda, neto 106, a quen tiven a alegría de abrazar hai pouco. Non foi un abrazo de reconciliación, eu non perdoo nin esquezo. Foi un abrazo para dicir que estamos na mesma loita».

«Apuntamos aos familiares directos para que repudien a conduta dos pais e que ese peso chegue aos xenocidas», di Delgadillo. «Que o ‘non matarás’ suba de rango. Honrarás ao teu pai e á túa nai, se non teñen condutas vergoñentas. Un irmán meu, forzado por meu pai, foi ás Malvinas. Non volveu ser o mesmo. A historia da Arxentina ocorreu no living da miña casa: un xenocida, unha desaparecida, un excombatente. A merda da ditadura toda xunta».

«Un día, o meu vello trouxo unha chea de cousas: roupa, un reloxo de parede, unha caixiña de música, un cadro, un microscopio que logrei salvar e darllo a Chicha Mariani. Encerráronse e empezaron os berros. Miña nai prohibiunos tocar ‘o botín’ e queimou todo. O meu vello morreu no 99, enfermo e só, tras 10 anos prostrado. Dependeu dos que maltratara toda a vida».

Verna: «O vínculo viña danado e crebou en 2013 cando me admitiu que secuestrou xente e anestesiou vítimas dos voos da morte nos que viaxaba. Contoulle a un parente que aplicara anestesias no asasinato de Alfredo Berliner, Susana Solimano, Julio Suárez e Diana Schatz. Distancieime dos familiares que non queren falar ou din que é un problema entre o meu pai mais eu: o problema é entre el e a humanidade. Non teño ren que falar con quen esconde o horror baixo da alfombra. Teño medo, iso si, a tocar fibras sensíbeis se falo con sobreviventes, con militantes dos 70, con familiares. Non me gusta o vós e o nós, eu estou coa xustiza, onde teño que estar».

Lederer: «Volvín de vacacións, de moza, e atopei a miña habitación esnaquizada. Rexistráraa, atopara un xornal de esquerdas. Matoume. Deume tantas patadas que até me deixou de doer. Funme para sempre. Ninguén me defendera nunca; ese día meu irmán parouno: ‘nunca máis a volvas tocar!’. Un pai malo, que incumpría –eu ía á misa coa avoa– os mandamentos. Era médico, e o xuramento hipocrático?, alguén que estuda para sandar, mata? Un pai que mata provoca unha fenda que non pode senón medrar. Púxolle unha pistola á miña nai na cabeza, eu non quería ir ao instituto, tiña medo de non atopala. Sentíame á intemperie».

Kalinec: «Non só somos fillas e fillos, hai netos, sobriños, irmáns de xenocidas coa inquietude de facer pública nosa voz colectiva». Tres anos despois, Historias Desobedientes ten personalidade xurídica e unha organización irmá: Historias Desobedientes Chile. Non é casual que un colectivo desta natureza xurda na Arxentina, que logrou revisar os crimes cometidos
na ditadura.

Para Furió, Historias Desobedientes é un antes e un despois na súa vida. «E na da miña esposa alemá, que indaga no rol do seu pai, médico do exército nazi na II Guerra Mundial. Julie, integra comigo o colectivo. Contactamos con descendentes de nazis que repudian os pais, xa hai un par connosco: Alexandra Senfft, neta –escritora e xornalista– e Barbara Brix, que xunto a Ulrich Gantz –fillos de membros das SS–, Jean-Michel Gaussot e Yvonne Cossu-Alba –descendentes de membros da resistencia enviados aos campos– fan Memoria a catro voces. Con Jordi Palou-Loverdos traballan sobre a Memoria española. Temos desobedientes do Brasil, do Uruguai e, axiña, do Paraguai. A filla dun falanxista achegouse ao colectivo, ilusionábanos moito, logo non se animou. Nun futuro ocorrerá. É o noso soño».

Os xenocidas considéranse patriotas, di Verna. «Non defendían a patria: defendían a opresión, a desigualdade, o egoísmo. Para conseguilo exterminaron tanta xente! Que a un neno de 7 anos lle digas que uns tipos vanlle sacar o Nadal, que nos encantaba! Manipulando dende a infancia cara a posturas políticas noxentas. Ninguén nos quería roubar o Nadal, xa non son un neno, saquei as miñas conclusións. Ao coñecer a historia dos movementos revolucionarios, das resistencias, souben que aquela era unha loita nobre. Non pasamos páxina. Nin co derradeiro xenocida xulgado e condenado».
A dor que xerou a ditadura é insoportábel e vitalicia. As respostas destes desobedientes redimensionan o concepto Memoria, Verdade e Xustiza, para que Nunca Máis a democracia, con todos os seus defectos, sexa arrasada pola bestialidade xenocida.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail