A actriz chegou á Arxentina no ano 1957 e a visita conectouna coa súa identidade galega mentres a transformaba, para os exiliados, no símbolo da resistencia republicana. Volvería en 1963 para interpretar Yerma, de Lorca, baixo a dirección de Margarita Xirgu, e aínda de novo cunha peza de Valle-Inclán en 1964. Amores e críticas nunha relación intensa coa diáspora.

Audio primeiro. É o ano 1989. Emisión Xente nosa, da TVG. Calidade do son: boa. A voz clara di nun castelán condicionado, por momentos, pola arquitectura do francés: «Cando marchamos ao exilio, non pensei nunha cousa triste nin grave nin terrible. Pensei nunha aventura. O exilio que me doeu máis foi o que me levou de Galicia a Madrid. Foi o meu primeiro exilio aos oito anos e sentino inmediatamente. O outro exilio, o maior, o que me levou do outro lado dos Pireneos, non comecei a sentilo senón moitos anos despois, nun certo momento no que tiven a impresión de que quería eu atopar de novo as miñas raíces».

As raíces non sempre están onde deberían. Por veces, non é na terra nai onde se atopan, senón noutras terras onde rematan por cravarse no chan sen agardalo. A actriz María Casares chegou a América Latina na segunda metade do ano 1957 nunha xira de dous meses. Ao longo desas semanas, na súa fecunda correspondencia co seu compañeiro sentimental, o escritor francés Albert Camus, comparte a intimidade do seu paso triunfante polo Brasil («Adorei este país cun sentimento recíproco. Marcho co remorso de non telo coñecido mellor», apunta dende o Hôtel Jaragua de Santos) e por Montevideo («Dende que debutei, é unha tolemia: Ah! Eles ámanme! Estou feliz, aínda que esgotada», escribe nunha postal dende o porto da capital uruguaia).

As actividades da colectividade galega no Uruguai danlle a pista do que pode agardar por ela na outra beira do castaño Río de la Plata. Nunha carta do 28 de setembro anticipa: «Marcho de Montevideo agora. Escribirei dende Bos Aires se os cen mil galegos que me esperan aí, os españois e os arxentinos non me collen polo colo». Hai algo de simpatía e outro tanto de sarcasmo nese fanatismo que a intérprete foi descubrindo dende que desembarcou na primavera austral. Pero colleríana do colo, claro. E ela deixaríase, aínda que ao escribir esa postal non o podía saber.

Para a segunda metade dos anos 50 a esperanza desaparecera da ollada dos exiliados republicanos na Arxentina. Se nos primeiros tempos buscaban na prensa e nas tertulias do Café Tortoni da Avenida de Mayo as pistas dunha derrota dos golpistas na guerra iniciada en 1936, había ben anos que perderan aqueles soños, e tamén os que anunciaban que a derrota do fascismo europeo en 1945 implicaría necesariamente a caída de Francisco Franco en España. Nada diso tivera sitio. O tirano seguía en Madrid e eles, os expatriados, non tiñan como nin onde regresar. Todo eran decepcións…

María Casares chegou a América Latina na segunda metade de 1957: hai algo de simpatía e outro tanto de sarcasmo no fanatismo que foi descubrindo dende que desembarcou na primavera austral

Nese contexto, a visita de María Casares transformouse, aínda antes de que ela pousase un pé no territorio arxentino, nun novo espertar daquelas ilusións. Non tanto polo que puidese cambiar no contexto internacional e español daqueles anos, senón polo que aínda era posible soñar. Se non era para eles e elas, a República sería entón unha utopía para os que virían logo e a filla de Santiago Casares Quiroga, ministro e presidente do goberno de España antes da guerra, chegaba ao sur do sur do mundo para alumear esa aspiración. Non era a actriz á que esperaban. Era á filla de Casares Quiroga que non volvera nunca á España de Franco. Era ao emblema republicano, á involuntaria delegada dun proxecto político soñado e perdido.

Audio segundo. É o ano 1957. Centro Lucense. Calidade do son: boa. María Casares recita a Manuel Curros Enríquez. «Como recordo aquelas noites claras / en que ó fulgor da prateada lúa / me arrolabas o sono, dos teus cantos / coa doce música!».

Sabela Hermida Mondelo é actriz e doutora en Artes Escénicas, e está do outro lado do Atlántico cando esta crónica está sendo escrita en Bos Aires. Para a súa tese de doutoramento na Universidad Rey Juan Carlos, titulada Desarrollo artístico de María Casares dentro del marco existencialista francés, Hermida Mondelo pescudou, entre outros aspectos da carreira profesional da intérprete galega, as súas visitas a América Latina. Sobre aquela experiencia, apunta: «Foi moi importante, porque segundo ela mesmo declarou foi a primeira vez que sentía que se reencontraba coa familia, acontecemento ademais que potencia exponencialmente esa galeguidade da que sempre fixo ‘bandeira’. Ademais, foi moi emocionante porque de novo estaba a dignificar a memoria de seu pai e dos seus valores republicanos, xa que estes galeguistas exiliados non só vían nela esa grande dama do teatro francés que xa era, senón tamén que a acolleron como símbolo da II República».

Aínda non debutara no Teatro Colón de Bos Aires con Tudor, de Victor Hugo –do repertorio desa primeira xira co Théâtre National Populaire (unha compañía pública con forte compromiso social)– e María Casares non daba feito. Reclamábana os galegos da colectividade, os españois non galegos (unha diferenza invisible para os arxentinos que usan o xentilicio de Galicia para calquera nacido na península Ibérica) e mesmo a intelectualidade local como a influente escritora Victoria Ocampo, amiga de Jorge Luis Borges e directora da mítica revista cultural Sur, quen lle pedira cita.

A propia actriz narra a súa ocupada axenda a Camus nunhas letras apuntadas ás présas o 3 de outubro: «A miña estancia é aínda máis activa ca a de Montevideo. Aínda non comecei a actuar e teño xa todos os días cheos de homenaxes e citas. Estou preparando unha participación na televisión, un disco e cinco discursos para cinco banquetes na miña honra. Vexo, miro, simpatizo, comparto, indago, apiádome, emociónome, rebélome, compadézome; todo isto baixo unha calor húmida insoportable». Para Sabela Hermida Mondelo, de todos os recoñecementos e gabanzas «houbo dous de especial emoción para ela: cando todos estes seus compatriotas exiliados fixeron que saíse a saudar máis de quince veces seguidas tras o espectáculo que protagonizaba no Teatro Colón. E, nesta mesma estadía, cando foi convidada ao programa Galicia Emigrante e recitou con desbordamento emocional o poema Saúdo, de Curros Enríquez, que a conectaba directamente coa súa infancia idealizada na Coruña natal e o seu paraíso de Bastiagueiro».

Na biografía que lle adicou –titulada A única. María Casares–, a escritora e tradutora francesa Anne Plantagenet reconstrúe esa interminable ovación logo da estrea de Tudor: «O pano non para de levantarse unha e outra vez, e ela, agora soa nas táboas, minúscula figura diante da sala mítica en pé, delirante, tres mil espectadores que abanean seus panos brancos e berran ese nome separando as sílabas».

Nesa primeira xira, Casares e os seus compañeiros do Théâtre National Populaire preséntanse nos dous teatros máis importantes da capital arxentina: o Cervantes e o Colón, apenas separados por cen metros no centro da cidade. A experiencia é reveladora. «Non sei se choro de cansazo ou de emoción, pero non deixo de chorar. Pode que nunca atope unha acollida tan triunfal –e iso non é nada– e sobre todo tanta tenrura, tanto agarimo. Non podes imaxinar o que foi», escribe a Camus pouco antes de saír cara a Chile e cunha caligrafía moi mala.

«Estou preparando unha participación na televisión, un disco e cinco discursos para cinco banquetes na miña honra», cóntalle a Camus nunhas letras apuntadas ás présas

Xa en Santiago engade estas lembranzas: «Meu deus, que existencia! Houbo dous momentos nos que pensei que algo me estoupaba na cabeza, que a tolemia se apoderaba de min, e xa me vía, angustiada, correndo polas rúas de Bos Aires, disfrazada de bandeira, levada a pulso como o símbolo da España emigrante, como a estrela de Galicia, como a mensaxeira da unión franco-hispana, como o faro do xenio latino, como a encarnación viva da dignidade e a fidelidade, como o bandeirín da Nova España, da Nova Xeración, da Liberdade Exiliada deste mundo! E non só os españois, e non só os galegos, tamén os arxentinos sumáronse! Non me queixo. Lévome mostras inesquecibles que
non esperaba».

En Bos Aires, as figuras máis importantes da colectividade galega entrevístanse con María Casares, celébrana con honras de presidente estranxeiro e pídenlle discursos e fotografías: Luís Seoane, Eduardo Blanco Amor, Rafael Dieste ou o actor Fernando Iglesias Tacholas, son da partida. De todos aqueles encontros, María Lopo salienta no seu libro O tempo das mareas un no que a actriz cifra os seus inicios profesionais nunha clave galega. Faino nunha conversa que mantén, en 1957, con Víctor Molinari e Luís Seoane en Bos Aires, onde lle preguntan polo seu debut: «(Foi) con Deirdre, la de los tristes pesares. Caso curioso. A obra, por lóxica racial, ten profundas concomitancias galegas. O seu lirismo, a súa melancolía envolvente, a súa paisaxe anímica e a presenza do mar que non se sabe de onde vén, pero que nos humedece de tenrura».

O testemuño alíñase cos artigos que o propio Seoane foi publicando en Galicia Emigrante a prol da carreira e da visita da actriz á Arxentina, nos que insiste nas «trazas evidentes do seu celtismo, a maxia da súa arte, a súa beleza ‘céltica’ e uns ollos verdes que levan polo mundo a cor da paisaxe da súa terra». Nesa liña, María Casares expón a súa galeguidade noutro momento inesquecible: cando convidada no auditorio do Centro Lucense de Buenos Aires, ela recita un poema de Aires da miña terra, de Curros Enríquez, que a emociona profundamente. Un artigo garda a memoria daquel episodio que foi rexistrado en audio. Pode que o escribise o propio Seoane:

«Recolleuse e gravouse a súa voz no auditorium do Centro Lucense de Bos Aires. Rodeaban a súa fina, miúda e nerviosa figura un grupo de homes ademais dos que facemos a audición. Nas súas áxiles mans o libro das obras de Curros que abriu por Saúdo. Con voz forte, lenta, con puro acento galego, comezou a lectura. Pouco despois, a súa voz quebrábase e os ollos, os ollos claros de María Casares, enchíanse de bágoas. Era a homenaxe de María Casares á súa cidade, a Galicia».

Días máis tarde, a gravación é difundida por unha das audicións galegas da Radio Libertad e Virxinia Pereira, viúva de Castelao, escríbelle unhas letras á actriz o 6 de marzo do ano 1958 para contarlle da emoción dese poema «que, recitado maxistralmente por ti, foi escoitado por todos con dvoción [sic] e afervoado sentimento patriótico. Bravo, Maruxa. Esa é a forma».

«A súa voz quebrábase e os ollos enchíanse de bágoas. Era a homenaxe de María Casares á súa cidade, a Galicia», recolle un artigo que a lembra recitando Aires da miña terra en Bos Aires

Audio terceiro. É o ano 1981. Emisión A fondo, da TVE. Calidade do son: boa. María Casares fuma mentres responde as preguntas de Joaquín Soler Serrano e neste momento está contando unha crise persoal e identitaria que atravesou nos anos 60: «Empecei a sentir verdadeiramente que algo non funcionaba e sentía ademais unha necesidade profunda de atopar as miñas raíces. Nese tempo, propuxéronme que fose á Arxentina para traballar en español (eu xa fora antes co Teatro Nacional Popular en francés) e aceptei deseguida. E foi na Arxentina que atopei por vez primeira a familia. Foi desta maneira estraña e ademais os arxentinos sempre se portaron comigo dunha maneira extraordinaria».

«Casares era galega antes que española. Sempre seguiu sendo galega». Dende Francia e mentres dá a batalla contra a Covid, a biógrafa da actriz Anne Plantagenet apunta para esta crónica esta definición. E fai unha análise do vínculo cos idiomas nos que era nativa (o castelán e o galego) mais o francés, que aprendeu coa devoción dunha sobrevivente. Porque o castelán volveu á súa vida profesional precisamente na Arxentina e da man da directora Margarita Xirgu (de 75 anos daquela) coa peza Yerma, de Federico García Lorca. Difícil imaxinar un tridente máis poderoso naquel ano 1963 (e aínda hoxe en día).

Con todo, a experiencia non é satisfactoria para a actriz. Sobe ao escenario escoltada polo actor Alfredo Alcón, que ten 33 anos daquela e que se transformaría no máis importante intérprete de teatro do país. Tamén son parte outros notables do teatro arxentino: Thelma Biral, Eva Franco, Ulises Dumont e José María Vilches. A estrea vai ser o 29 de maio na terceira sala máis importante da cidade: o Teatro Municipal General San Martín. Pero a peza ten algo especial: Casares vai actuar por primeira vez en castelán. Sabela Hermida Mondelo reconstrúe para esta crónica aquela experiencia da que quedan tres intensos vídeos na plataforma Youtube:

«Aínda que é certo que para unha actriz cambiar o rexistro lingüístico ten certas complicacións, para ela o castelán, ademais de ser unha das súas linguas nais, seguía sendo lingua próxima. Polo que penso que se a experiencia non foi de todo satisfactoria residía máis ben nese ‘certo afastamento’ de Margarita Xirgu do que fala, xa moi cansa pola dureza do seu periplo existencial e tamén pola propia idade xa avanzada».

«Casares era galega antes que española. Sempre seguiu sendo galega» Anne Plantagenet

A especialista considera que Casares creara unhas expectativas altísimas no seu imaxinario sobre este encontro e sobre unha peza de Lorca: «Levaba moitísimos anos ansiando traballar e reencontrarse coa Xirgu, admirado referente que tivera a ocasión de coñecer no persoal, e disfrutala no artístico, na época da II República», puntualiza Hermida Mondelo. De xeito que engade que, aínda que non foi nin a personaxe nin a montaxe das máis destacadas na súa carreira, para ela foi moi significativa afectivamente e a admiración por Margarita non minguou. «A montaxe recibiuse con total expectación, non era para menos, xa que esta súa Yerma unía dúas damas do teatro español do exilio», engade.

Diante do vídeo que garda memoria daquela Yerma, Plantagenet detense na música das linguas: «Resulta conmovedor e significativo o fortísimo acento galego de Casares cando fala castelán. É unha tolemia total escoitar o andaluz de Lorca falado en galego», escribe dende un estudio de artista no barrio de Pigalle en París cara a Bos Aires. A interpretación da actriz na capital arxentina é gabada e tamén criticada. Precisamente, reparan nos «fallos» do seu idioma. De novo. Coma cando chegara a Francia. Pero Plantagenet ten algo que dicir sobre iso: «Os críticos parvos e desagradables falaron dun ‘acento español sobrante’, pero non é iso: María Casares non ten acento español en francés e fala francés moito mellor que calquera de nós. O que canta no seu francés é Galicia. Comprendino porque tiven a sorte de ser convidada alí en varias ocasións. É Galicia, ou o acento galego, a melodía galega, a súa terra natal, a que ecoa na súa voz, porque sempre a levou dentro».

«Os críticos parvos e desagradables falaron dun ‘acento español sobrante’, pero o que canta no francés de María Casares é Galicia», conta Anne Plantagenet sobre as críticas a Yerma

Audio cuarto. É o ano 1963. Radio Universidad Nacional de La Plata. A xornalista Ana María Riso entrevista a María Casares en Bos Aires. Calidade do son: mala. O ruído da cidade métese entre as mulleres que falan. María Casares di sobre Yerma: «Para min é un dos primeiros ensaios desta época na procura da traxedia moderna e iso paréceme o máis importante». Un ano máis tarde, cando aínda se mantén o éxito de Yerma, María Casares volve a Bos Aires. Desta volta, vai encarnar a personaxe de Mari Gaila en Divinas palabras, de Ramón del Valle-Inclán, coa posta en escena de Jorge Lavelli no Teatro Coliseo. A sorpresa e o encantamento van quedando atrás e, aínda que o público non a deixa de acompañar, os xornalistas permítense algunhas críticas. Se nos seus primeiros tempos en Francia o problema era a pegada do español na súa fala, agora repróchanlle os ecos do francés no seu castelán. Ademais, o propio Luis Seoane ten algo que dicir sobre a nova peza:

«Destacamos desde logo, fixémolo nas primeiras liñas, a calidade de María Casares, aceno, voz, ao servizo deste drama, sórdido, cunha grandeza, na lixeireza do carácter da personaxe, que subxugaría a Valle-Inclán… Se algo caracteriza o teatro de Valle-Inclán é o seu tremendo realismo, coa deformación caricaturesca que el definiu para os esperpentos, que se anuncian en Divinas palabras, ao que nada engade a posta en escena desta obra, todo ese ornamento bizantino que se erguía gratuitamente sobre o escenario, distraendo os espectadores do xogo de caracteres das personaxes», publica.

Canto disto queda hoxe? Xa non hai case testemuñas vivas daquelas presentacións. Só un feixe de vídeos en Internet e a documentación que rapidamente marchou a Galicia. Son esas imaxes as que analizou Sabela Hermida antes de responder a derradeira pregunta.

—Que características aínda son actuais no estilo dramatúrxico de María Casares e que poderían ser inspiración para as actrices do século XXI?

—Hai moitas cousas na concepción da arte dramática e da súa postura como intérprete que xamais serán caducas. Entre elas, a noción de equipo (aprendida no Instituto Escuela), onde cada un dos elementos escénicos e das persoas que conforman un proxecto teatral (dende técnicos a actores) son igual de importantes. Só así é como se produce o verdadeiro fenómeno teatral. Tamén esa concepción de unidade entre a vida e o teatro, na que é imprescindible vivir intensamente as cousas, tanto as boas como as malas, para chegar á verdade escénica. A nivel humanista, destaco ademais esa defensa a morte de que un intérprete, para ser bo en escena, tamén debe ser un bo intérprete na vida, para coa realidade que nos toca vivir e para coa humanidade.