«Sinceramente, no sé donde está
Ana Iris Simón cuando se la necesita».
X. M. Pereiro.

A asociación de Galicia cun lugar atávico e pouco civilizado vén de moi atrás. O autor reflexiona neste texto sobre a condición maila visión propia e allea dun país que segue a terse por pouco avanzado, nun discurso trufado de lendas e falsos mitos que engaden exotismo e que, polo tanto, inciden na súa incapacidade para se autogobernar.

Como dicía Antoni Domènech, non hai que confundir Ilustración con capitalismo. Pero tampouco cómpre ser inxenuos en sentido contrario: a ideoloxía ilustrada foi usada como coartada polo capitalismo na súa irresistible expansión. A apelación á luz da razón, á claridade, ao científico, ao individual, ao universal, contrastaba, alá onde se produciron relacións de dominación, coa caracterización do subalterno coma escuro, irracional, esquivo, mítico, gregario, particularista. Os intelectuais da Xeración Nós, os nosos clásicos, foron perfectamente conscientes disto. Por iso, fronte ao espírito mediterráneo, berce dos valores ilustrados referidos, contrapuñan e valorizaban o espírito atlántico-celta, espazo que asociaban a esa contraparte, a ese Outro, diferente do racional grecolatino que eles identificaban co Estado español. Moito tempo despois, o psiquiatra Santiago Lamas reivindicaba este xeito de razoar oblícuo no seu ensaio Galicia borrosa (Do Castro, 2004). Sinalar isto non implica facer unha emenda á totalidade do racional-científico ao xeito de Vicente Risco e da liña intelectual que, desde Hamann a Heidegger pasando por Nietzsche, protagonizou o que György Lukács denominou «o asalto á razón» que antecedería o ascenso do nazi-fascismo; trátase, máis ben, de sermos conscientes dos usos que fai o poder, nas súas relacións cos subalternos, do racional-científico e de como certos xeitos de estar no mundo adoptados por aqueles fan parte do que o antropólogo James Scott alcumou como as «armas dos débiles».

Dentro destas dicotomías ideolóxicas establecidas nas relacións de poder hai que incluír o contraste entre as categorías profundo vs. superficial como outro xeito de contrapoñer o par atrasado vs. adiantado/contemporáneo. Este antagonismo semántico suscitou certo debate entre nós, despois de que unha xuíza argumentase –no contexto dun proceso de divorcio dunha parella cun fillo de meses– que cabía a retirada da custodia á nai por, entre outros motivos, vivir na «Galicia profunda» e non na «Marbella cosmopolita» na que vivía o pai.

A reacción na esfera progresista galega á polémica tomou, grosso modo, dous camiños. Por unha banda, aqueles que, indignados, viron no argumento da xuíza un máis –pero de maior gravidade por tratarse dunha autoridade– dentro dunha estela de caracterizacións despectivas do país. Por outra banda, os que sacaban ferro ao asunto alegando argumentos como o do beneficio político que a viralización da polémica xeraba para o PPdG, e os que vían no comentario da xuíza un prexuízo simplemente contra a sociedade rural e non un tropo colonial; ao fin e ao cabo, o termo «España profunda» é tamén moi utilizado.

Neste artigo sostemos que é necesario analizar e politizar a pervivencia deste tipo de tropos coloniais referidos ao noso país. O argumento do beneficio coxuntural ao galeguismo epidérmico do PPdG é curtopracista. Se o PPdG ten que recorrer a ese galeguismo epidérmico non é por gusto seu, senón porque a sociedade galega llo demanda. O argumento que resta carga colonial e centra todo no antagonismo cidade-campo é, como aquí pretendemos mostrar, simplista. Para rebatelo, ademais de ter en conta que a «Galicia profunda» da que falaba a xuíza era, en realidade, o bastante terciarizado concello de Muros, non fai falta máis que lembrar o caso, tamén recente, do programa de cociña emitido desde a moi urbanita cidade da Coruña no que se fixo mofa en prime time do acento galego –cuestión con imbricacións coloniais máis que estudadas, ben como incapacidade do subalterno para falar con propiedade (castrapismo, bablismo, patois), ben como incapacidade para falar en absoluto (Spivak)–. Canto á existencia do ítem «España profunda», este non só non refuta o carácter colonial do asunto, senón que o reafirma: a caracterización de España como lugar atrasado, exótico, misterioso, cheo de embrujo, pódese englobar sen gran problema nos tropos subalternizantes que Edward Said reuniu baixo o ítem «orientalismo». Unha ollada dun oriente imaxinado, propia dos viaxeiros románticos dos países europeos centrais, que sensualiza, feminiza e infantiliza esas sociedades [véxase Galiza, um povo sentimental? Género, política e cultura no imaginário nacional galego (Através, 2014) de Helena Miguélez para o caso galego]; isto é, unha ollada que invalida esas sociedades para o autogoberno, para toda caste de autodeterminación racional. Trátase dunha inclusión de España no oriente subalterno («África comeza nos Pirineos») que, desde a filosofía da historia de Hegel ata a crise do euro de 2010, inclúe a toda a Europa do sur.

Polo tanto, España é á vez vítima e axente da ideoloxía colonial. Trátase dunha posición dobremente esquizofrénica: moitos dos tropos románticos sobre o español, elaborados sobre todo en Francia, foron asumidos como características culturais reivindicadas polo propio españolismo: o mito de Carmen, o flamenquismo, o universo taurino, a festa, etc. Que na economía española actual o sector turístico teña un peso tan grande só abunda na pervivencia deses tópicos construídos a través non da ollada propia, senón da do estranxeiro. A esquizofrenia da posición españolista é especialmente nítida na dirección que adoitan tomar as súas ofensivas: ao tratarse dunha ideoloxía baseada nunha concepción imperial-civilizadora, exerce a súa acción –desde a perda das últimas colonias de ultramar en 1898– contra as nacións internas. E incluímos aquí en nación interna a propia nación castelá: a guerra civil e a represión posterior consistiu, segundo a propaganda fascista, nunha segunda «Reconquista». Unha «Reconquista» [o ítem segue vivo na retórica do PP e de Vox] na que se aplicou aos compatriotas as prácticas ensaiadas polos xenerais africanistas nas guerras do Rif contra «o mouro». Isto é: a segunda Reconquista consistiu nun tipo de guerra tecnicamente moderna [a aviación alemá e italiana] na que a poboación civil non adepta era estranxeirizada polo novo Estado, do mesmo xeito que o foron os musulmáns, os hebreos e os cristiáns novos medievais, a través de calificativos coma rusos, separatistas, masóns, luteranos… Naturalmente, esa dialéctica colonial era o xeito en que se expresaba a loita de clases nun Estado español de longa historia oligárquica, un Estado que nunca coñeceu un momento constituínte popular; por iso, ademais da forza das reivindicacións obreiras urbanas, a reforma agraria que demandaba a «España profunda» e o cuestionamento do control social da Igrexa desas masas campesiñas pouco integradas nun Estado que nacionalizara insuficientemente, foron factores fundamentais para o desencadeamento do conflito bélico.

En paralelo a todo isto, a grandeur de España no exterior vese adoito opacada pola relegación a país europeo de segunda fila no que toca á súa relación coas potencias económicas europeas e norteamericana. Isto evidénciase non só a nivel económico, senón tamén a nivel cultural: malia a propaganda interna, o idioma castelán, buque insignia do españolismo, apenas conta como lingua de traballo nas institucións da UE e, no tocante aos EU, segue a ser considerada unha lingua de pobres. Desde esta impotencia no exterior, a épica imperial recondúcese, coma no presente co revival do «imperio solar» católico, cara ao interior, especialmente cando a unidade nacional se ve seriamente cuestionada.

Así, ao substrato ideolóxico xeral do españolismo aquí bosquexado, debemos engadir o feito de estarmos nun tempo quente no que se refire á cuestión nacional e ao repunte daquela ideoloxía chauvinista. Cuestións relevantes á hora de situar as palabras da xuíza, non porque necesariamente unhas sexan consecuencia do outro pero si, cando menos, como relación causal indirecta razoablemente sospeitable.

A asociación do profundo co subalterno é un tropo tan antigo coma o imperialismo. Así, a que pasa por ser a gran novela do imperialismo decimonóno, Heart of Darkness (1899) de Joseph Conrad (traducida ao galego coma O corazón da escuridade/O corazón do negror) trata da descrición do proceso de adentramento na profundidade selvática dun mariño inglés. Marlow vai na procura doutros occidentais, perdidos no corazón africano, e descobre que a estancia na espesura transformou a Kurz, único supervivinte, nun salvaxe. Pero afinemos máis. O primeiro imperialismo que coñeceu a historia foi o que exerceu a cidade sobre o campo. Karl Marx describiu os cercamentos de terras e a transformación dos campesiños expulsados en «traballadores libres» na Inglaterra do século XV como o momento de acumulación orixinaria. Un momento que se repetirá, unha e outra vez, nas colonias, a comezar pola irlandesa. As Poor Laws (leis de pobres) e as Workhouses (centros de disciplinamento e adecuación ao mercado de traballo dos desfarrapados), constituíron os primeiros instrumentos burocrático-coercitivos para reprimir e controlar esa poboación expulsada –igual que o suxeito colonial– da súa terra. Se atendemos ás teorías do sistema-mundo, a acumulación orixinaria produciríase coa «descuberta» de América e a empresa colonial hispano-portuguesa que regaría de prata as cidades da primeira potencia hexemónica da modernidade: os Países Baixos. Non casualmente, ambos procesos son contemporáneos. Así, o conglomerado ideolóxico colonial toma como forma a identificación do suxeito subalternizado co natural-rural-indíxena-atrasado e a identificación do colonizador co artifical-urbano-metropolitano-adiantado.

A asociación de Galicia cun lugar pouco civilizado vén de moi atrás. Segundo Isidro Dubert, cando no S. XVI, o reitor do Colexio de Monterrei –cuxa fundación marca a chegada dos xesuitas á nosa terra– solicitou marchar como misioneiro ás Indias retrucóuselle se «non era pouca India a de Galicia». Tamén é antiga a imaxe do país como lugar inzado dunha natureza ameazadora e chea de cavorcos escuros: «Cuevas profundas, ásperos collados, es lo que llaman reino de Galicia». E tamén: «¡Oh montañas de Galicia, / cuya (por decir verdad) / espesura es suciedad, / cuya maleza es malicia!». Así dicía Góngora no S. XVII. No Sempre en Galiza podemos ler toda unha digresión na que Castelao contesta, enfatizando as bondades do ruralismo, o lugar común segundo o cal Galicia é, de sempre, un país rural e Castela un país urbano. Que no imaxinario español do presente se sigue a asociar Galicia in toto coas característias historicamente achables a un país agrario, independentemente de que hoxe a realidade desminte tal morfoloxía social do país, ten a súa lóxica: segundo a EPA, ata tan tarde como 1986, ano de entrada do Estado español na CEE, a poboación agraria activa en Galicia era o 42% do total da CA –a media española era do 15%– e representaba a máis alta, con moita diferenza, a respecto de todas as CCAA españolas.

Ante esta caracterización ruralizante e atrasada por parte do suxeito imperial, as ferramentas de defensa do subalterno son dúas: louvar o natural-rural en detrimento do artificial-urbano (o que poderiamos chamar a estratexia Rousseau), ou reivindicar a soberanía do subalterno para saír do atraso (a estratexia modernizadora implícita á Teoría da Dependencia). O máis frecuente, e bastante lóxico en todo caso, é que ambas estratexias se dean á vez. Velaí por que, a partir dese humus ideolóxico previo, é nos países subalternos con consciencia de tal onde, ao meu entender, reside a esperanza, agora que vivimos tempos de crise civilizacional e ecolóxica, de imaxinar un progreso-outro diferente ao capitalista. O que poderiamos chamar a estratexia Walter Benjamin: unha nova idea de progreso que inclúa no seu seo algunhas das bondades que albergaba o que antes só se calificaba como «atraso».